زرارۃ بن اعین
| کوائف | |
|---|---|
| علمی معلومات | |
| شاگرد | موسی بن بکر واسطی، ابان بن تغلب حریزی، حنان بن سدیر،جمیل بن دراج، ہشام بن سالم، ابن بکیر، ابن مسکان، ابو خالد، ثعلبہ بن میمون، علی بن عطیہ، عمر بن اذنیہ، محمد بن حمران، حَریز، حسن بن موسی۔ |
| تالیفات | الاستطاعہ والجبر والعہود |
| خدمات | |
زرارۃ بن اعین بن سُنسُن شَیبانی کوفی (تقریبا 70۔150 ھ)، امام باقر ؑ، امام صادق ؑ و امام کاظم ؑ دے خاص اصحاب، بزرگ ترین شیعہ فقہاء و متکلمین تے اصحاب اجماع وچوں سن ۔ امام صادق ؑ انہاں دے بارے وچ فرماندے نيں: جے زرارہ نہ ہُندے تاں میرے والد گرامی دی احادیث مٹ جاندیاں۔ امام صادق نے انہاں نوں بہشت دی بشارت دتی تے انہاں نوں مخبتین، اوتاد الارض، السابقون السابقون و … وچوں شمار کيتا اے۔ زرارہ دا تعلق عرب دے نامور خاندان آل اعین توں اے تے اس خاندان دے بہت سارے افراد ائمہ دے اصحاب، شیعہ راویاں تے فقہا وچوں نيں۔ اگرچہ زرارہ نے بہت ساری کتاباں تالیف کيتیاں ناں لیکن رجالی کتاباں وچ صرف الاستطاعہ و الجبر و العہود نامی کتاب دے علاوہ کِسے تے کتاب دا ذکر نئيں ملدا اے۔
ناں و کنیت
[سودھو]
|
ان دا اصلی ناں عبد ربہ (اپنے مالک دا غلام) تے لقب زرارہ سی۔ جداں کہ اک روایت وچ اوہ خود ایويں نقل کردے نيں:
- امام صادقؑ نے میرے توں کہیا: اے زرارہ بہشت دے ناواں وچ تواڈا ناں "الف" دے بغیر (زرّہ) اے۔ ميں نے کہیا: مولا وچ آپ اُتے قرباں جاواں میرا اصلی ناں (عبد ربہ) تے لقب زرارہ اے ۔[۱]
ان دی کنیت ابو علی یا ابو الحسن ذکر ہوئی اے۔[۲]
نسب
[سودھو]زرارہ دا تعلق معروف خاندان آل اعین توں اے۔ خاندان اعین اعین بن سنسن توں منسوب اے۔ اس خاندان نے دوسرے شیعہ خانداناں دی بنسبت طولانی ترین علمی خدمات انجام دتیاں نيں۔ آل اعین دے افراد کوفی تے اکثر کوفہ شہر وچ مقیم سن ۔[۳]
زرارہ دے دادا سنسن اک عیسائی راہب سن تے طبیعی طور اُتے انہاں دے بیٹے اعین وی عیسائی سن لیکن اعین نے مسلماناں دے ہتھوں اسیر ہوئے کے قبیلہ بنی شیبان وچ جانے دے بعد اسلام قبول کيتا۔ شستری اعین نوں اہل سنت مذہب سمجھدے نيں تے انہاں دی اولاد وی انہاں دی پیروی وچ اہل سنت ہی سی فیر انہاں وچوں بعض شیعہ ہوئے۔[۴]
ان دی کنیت ابو علی یا ابو الحسن ذکر ہوئی اے۔
مقام علمی
[سودھو]ابن ندیم کتاب اللسٹ وچ زرارہ نوں فقہ، حدیث، علم کلام تے شیعہ مذہب دی پہچان جاندا اے۔ نجاشی اپنی رجال وچ زرارہ نوں اپنے زمانے دے نامور تے پائے دے شیعہ استاد دے طور اُتے معرفی کردے نيں کہ جو قرآن دے قاری، فقیہ، متکلم، شاعر تے ادیب وی سن جنہاں وچ تمام دینی خصوصیات تے اخلاقی فضائل جمع سن تے اوہ سچے، با وثوق تے اپنے زمانے دے تمام اصحاب توں افضل سن ۔ زرارہ اصحاب اجماع وچوں نيں کہ جنہاں دے بارے وچ شیعہ دانشمنداں دا نظریہ اے کہ ایہ لوک جو وی روایت کرن اوہ سچ تے صحیح اے۔ امام جعفر صادقؑ نے انہاں نوں اپنے برترین اصحاب وچوں شمار کيتا اے۔[۵]
احادیث دی تعداد
[سودھو]معجم رجال الحدیث نامی کتاب دے مطابق تقریبا 2094 توں زیادہ احادیث زرارہ دے ذریعے اسيں تک پہنچی نيں تے مفتاح الکتب الاربعہ نامی کتاب دے مطابق کتب اربعہ دی انہاں روایتاں دی تعداد 1254 احادیث نيں جنہاں نوں زرارہ نے براہ راست معصومین توں نقل کيتا اے۔[۶]
شاگرد
[سودھو]شیعہ متکلمین وچوں اکثر دا شمار انہاں دے شاگرداں وچ ہُندا اے۔ رایاں نے انہاں دتی تعداد سو توں وی زیادہ نقل کيتی اے جنہاں وچ: موسی بن بکر واسطی، ابان بن تغلب حریزی، حنان بن سدیر، جمیل بن دراج، ہشام بن سالم، ابن بکیر، ابن مسکان، ابو خالد، ثعلبہ بن میمون، علی بن عطیہ، عمر بن اذنیہ، محمد بن حمران، حریز، حسن بن موسی شامل نيں۔[۷]
بیٹے تے بھائی
[سودھو]عبیداللہ، عبداللہ، حسن، حسین، یحیی تے رومی زرارہ دے بیٹے سن ۔
- حسن بن زرارہ امام باقر و امام صادقؑ دے اصحاب تے شیعہ علماء، فقہاء تے محدثین وچوں سن ۔
- حسین بن زرارہ امام صادق دے صحابی تے باوثوق شیعہ روات وچوں سن ۔[۸]
امام صادق نے انہاں دو بھائیاں دے بارے وچ فرمایا: الحسن و الحسین احاطہما اللہ و کلاہما و رعاہما و حفظہما بصلاح ابیہما کما حفظ الغلامین۔[۹] خدا حسن تے حسین دی انہاں دے والد ماجد دے نیک تے صالح ہونے دی بنا اُتے حمایت کردا اے تے انہاں نوں اپنے حفظ و امان وچ رکھدا اے جس طرح حضرت خضر نے انہاں دو یتیماں دی حفاظت کيتی اے۔
- عبیداللہ بن زراہ، بعض منابع وچ عبید ذکر ہويا اے، امام باقر و امام صادق دے اصحاب وچوں سن ۔ آپ ممتاز شخصیت تے بلند و بالا مقام دے حامل سن ۔ حدیثی و روائی منابع وچ انہاں دا تذکرہ ملدا اے جو انہاں دے امام صادق دے نال زیادہ معاشرت تے رفت و آمد دی عکاسی کردا اے۔[۱۰]
- نجاشی نے عبداللہ بن زرارہ دا ناں شیعہ مصنفاں وچوں شمار کيتا اے تے کہیا اے کہ انہاں دی کئی تالیفات نيں تے اوہ امام صادق دے اصحاب وچوں سن ۔[۱۱]
- رومی بن زرارہ دے بارے وچ اے کہ امام صادق و امام کاظمؑ توں روایت نقل ہوئی اے تے آپ ثقہ سن ۔ نجاشی نے وی انہاں نوں صاحب کتاب و تألیف جانا اے۔[۱۲]
- محمد بن زرارہ امام صادق دے اصحاب وچوں سن ۔ ایہ امام صادق تے اپنے باپ زرارہ بن اعین توں روایت نقل کردے نيں تے انہاں دا شمار راویاں وچ ہُندا اے۔[۱۳]
- یحیی بن زرارہ وی امام صادق دے اصحاب وچوں سن تے انہاں توں بہت ساری روایتاں نقل ہوئی نيں۔ صاحب اصول و لکھتاں سن ۔[۱۴]
- زرارہ دے بھائیاں وچوں مالک تے قعنب دے علاوہ عبدالرحمن بن اعین، بکیر بن اعین تے حمران بن اعین سب دے سب بزرگان تے علماء وچوں سن ۔[۱۵]
- زرارہ دے اک ہور بھائی عبد الملک بن اعین وی نيں جنہاں دی قبر دی امام صادقؑ نے ریارت کيتی تے انہاں دے لئی طلب مغفرت کيتی۔[۱۶] عبدالملک بن اعین دا ضریس نامی بیٹا وی ثقہ راویاں وچوں اے۔[۱۷]
زرارہ آئمہ دی نظر وچ
[سودھو]زرارہ دے بارے وچ اہل بیت اطہار ؑ توں دو قسم دی روایتاں نقل ہوئیاں نيں:
پہلی قسم دی روایات
[سودھو]بعض روایات وچ انہاں دتی مدح کيتی گئی اے۔ زرارہ دی مدح وچ آئمہ توں تواتر دی حد تک احادیث نقل ہوئیاں نيں جنہاں وچ کدی انہاں نوں اوتاد الارض، اعلامِ دین، سابقین تے مقربین وچوں اک شمار کيتا گیا اے۔ کدی انہاں نوں مخبتین تے کدی انہاں نوں دین دے نگہبان تے شریعت دے حلال و حرام دے امین دے طور اُتے یاد کيتا گیا اے۔ انہاں وچوں بعض روایتاں دی طرف اشارہ کردے نيں:
- امام صادقؑ توں منقول اے کہ آپ نے فرمایا کہ: لولا زرارة لقلت انہاں احادیث ابی ستذہب جے زرارہ نہ ہُندے تاں وچ کہہ سکدا سی کہ میرے پدر بزرگوار دی احادیث محو ہوئے جاندیاں۔[۱۸]
- جمیل بن دراج نے امام صادقؑ توں روایت کيتی اے کہ آپ نے فرمایا: چار شخصیتاں زمین دا وزن تے دین دا پرچم نيں جنہاں وچ زرارہ بن اعین تے محمد بن مسلم نيں۔[۱۹]
- سلیمان بن خالد نے امام صادقؑ توں روایت کيتی اے کہ آپ نے فرمایا: ساڈے ذکر تے میرے پدر بزرگوار دی احادیث نوں زندہ کرنے والےآں وچ زرارہ، ابو بصیر، محمد بن مسلم تے برید بن معاویہ عجلی دے علاوہ کوئی نئيں اے۔ جے ایہ لوک نہ ہُندے تاں میرے پدر بزرگوار دی احادیث توں استنباط تے ہماریا ذکر کرنے والا کوئی نئيں ہُندا۔ ایہ لوک دین دی حفاظت کرنے والے تے حلال و حرام اُتے میرے پدر بزرگوار دے امین تے دنیا تے آخرت وچ ساڈی طرف سبقت لینے والے ایہی لوک نيں۔[۲۰]
- جمیل بن دراج نے روایت کيتی اے: ميں نے سنیا اے کہ امام صادق فرماندے سن کہ برید بن معاویہ عجلی، ابو بصیر لیث بن بختری، محمد بن مسلم تے زراره انہاں مخبتین نوں بہشت دی بشارت دے دو۔ ایہ چاراں حلال تے حرام اُتے خدا دی امین نيں جے ایہ لوک نہ ہُندے تاں نبوت دے آثار محو ہوئے جاندے۔
٭داوود بن سرحان امام صادقؑ توں نقل کردے نيں کہ حضرت نے فرمایا: میرے پدر بزرگوار دے اصحاب سب اچھے تے ساڈے لئے زینت نيں چاہے وه زنده ہاں یا اس دنیا توں چلے گئے ہاں تے ایہ اوہ لوک زراره، محمد بن مسلم، لیث مرادی و برید بن معاویہ عجلی نيں۔ ایہ چاراں عدل و سچائی اُتے پایدار و استوار نيں تے ایہ لوک سابقین تے مقربین وچوں نيں۔ ٭امام موسی کاظم نے فرمایا: جدوں قیامت برپا ہوئے گی تاں منادی ندا دے گا: محمد بن عبدالله رسول خدا دے حواری کتھے نيں جنہاں نے عہد و پیمان نئيں توڑیا تے انہاں دتی پیروی دی اے ؟ اچانک سلمان، ابوذر تے مقداد کھڑے ہون گے۔ منادی دوباره ندا دے گا: علی ابن ابی طالب وصی رسول خدا دے حواری کتھے نيں؟ عمرو بن حمق خزاعی،محمد بن ابی بکر، میثم تمار تے اویس قرنی کھڑے ہون گے۔ فیر امامؑ نے تمام آئمہ معصومین ؑ، تے انہاں دے حواریین وچوں اک اک دا ناں لیا تے آخر وچ فرمایا: اس وقت منادی ندا دے گا: کتھے نيں محمد بن علی تے جعفر بن محمد دے حواری؟ اس وقت عبدالله بن شریک عامری، زرارة بن اعین، برید بن معاویہ عجلی، محمد بن مسلم، ابو بصیر، عبدالله بن ابی یعفور، عامر بن عبدالله، تے حمران بن اعین کھڑے ہون گے۔
دوسری قسم دی روایات
[سودھو]زراره دی نسبت ایہ روایات مذمت تے قدح دا اظہار کردی نيں۔ شیعہ محدثین انہاں روایات نوں تقیہ اُتے حمل کردے ہوئے کہندے نيں که ایسی روایات زراره دی جان دی حفاظت کيتی خاطر صادر ہوئیاں نيں تے ایہ گل بعض احادیث توں وی سمجھ آندی اے۔ مثال دے طور اُتے اسيں انہاں وچوں دو حدیثاں دی طرف اشاره کردے نيں:
- حضرت امام صادقؑ نے عبدالله بن زراره توں فرمایا: اپنے والد نوں سلام کہنا کہ تواڈی نسبت میری عیب جوئی تے بدگوئی تواڈی حفاظت و دفاع دی خاطر اے، کیونجے ساڈے دشمن ہر اس شخص نوں جو ہماریا محبوب تے مقرب ہوئے کِسے قسم دی اذیت و آزار پہنچانے توں دریغ نئيں کردے نيں تے ساڈی دوستی اُتے اس دی سرزنش کردے نيں۔ جنہاں دی اسيں مذمت تے عیب جوئی کردے نيں ساڈے دشمن انہاں دی مدح و ستائش کردے نيں۔ چونکہ تسيں لوک ساڈے نال محبت تے دوستی وچ مشہور ہوئے تے اس وجہ توں ساڈے دشمناں دی توجہ دا مرکز تے لوکاں وچ مورد سرزنش قرار پاندے ہوئے اس لئی ميں نے ایہ اراده کيتا اے کہ تواڈی مذمت و عیب جوئی کراں تاکہ لوک دین تے مذہب دے حوالے توں تواڈی مدح و ستائش کرن تے دشمناں دی نظراں تسيں توں دور ہوئے جان۔ کیونجے خداوند متعال کلام مجید وچ ارشاد فرماندا اے:
- اما السفینة فکانت لمساکین یعملون فی البحر فاردت انہاں اعیبها و کان وراء هم ملک یاخذ کل سفینة غصیا۔
- لیکن کشتی دریا وچ محنت مزدوری کرنے والے مسکیناں دی سی۔ پس ميں نے انہاں دی حفاظت دے لئی کشتی نوں معیوب کرنے دا اراده کيتا تاکہ اس ظالم بادشاه دی منتظر حریص نگاہاں توں ایہ کشتی دور رہے جو تمام سالم کشتیاں نوں غصب کر رہیا سی۔ اس مثال نوں سمجھو، خدا تسيں اُتے رحمت نازل کرے، یقینی طور اُتے تسيں میرے نزدیک تمام لوکاں تے میرے والد محترم دے تمام اصحاب توں زیاده محبوب ہوئے کیونجے تسيں امامت دے بحر بے کراں دی بہترین کشتی ہوئے تے اک ظالم تے غاصب حکمران تواڈا پِچھا کر رہیا اے جو سالم کشتیاں نوں غصب کرنے دے درپے اے۔ خدا دی رحمت ہوئے تسيں اُتے زندگی وچ تواڈی کشتی وچ سوار لوکاں نوں ظلم و ستم توں نجات دیندے ہوئے تسيں اُتے تواڈی زندگی تے تواڈی موت اُتے وی اللہ دی رحمت ہوئے۔ تواڈے بیٹے حسن تے حسین نے تواڈا خط مجھ تک پہنچایا خدا انہاں دتی رعایت کرے تے انہاں نوں وی انہاں دے والد دی نیک نامی دی سبب اپنی حفاظت وچ رکھے۔
- کشی کہندے نيں: محمد بن قولویہ اپنی سند دے نال حسین بن زراره توں نقل کردے نيں: امام صادق توں عرض کيتا کہ میرے والد نے آپ نوں سلام پہنچایا اے تے کہیا اے کہ خدا مینوں آپ اُتے قربان کرے، آپ دے کولوں آنے والے لوکاں توں پتہ چلا کہ آپ نے میرے بارے وچ کچھ گلاں فرمائی نيں جنہاں نے مینوں کچھ غمگین کيتا اے۔ امام صادق نے فرمایا: اپنے والد نوں میری طرف توں سلام پہنچانے دے بعد کہو: خدا دی قسم! وچ تواڈے لئے دنیا تے آخرت دی خیرخواہی چاہندا ہاں تے خدا دی قسم وچ تسيں توں راضی ہاں پس لوکاں دی اس طرح دیاں گلاں اُتے غمگین نہ ہون۔
شیعہ علماء دی نظر وچ
[سودھو]علامہ حلی، خلاصۃ الاقوال نامی کتاب وچ زرارہ دے بارے وچ کہندے نيں: زرارہ اپنے زمانے دے شیعاں وچ اک بلند پایہ انسان سن جو اپنے اسيں عصراں تے اسيں پلہ افراد اُتے فضیلت رکھدے سن ۔ اوہ قرآن دے قاری، فقیہ، متکلم، شاعر تے ادیب سن ۔ انہاں وچ تمام دینی و اخلاقی فضیلتاں جمع سن تے ثقہ افراد وچ شامل سن ہور جو چیز وی اوہ نقل کردے سن اس وچ سچے سن ۔[۲۱] نجاشینے وی ایسی ہی انہاں دی توصیف بیان کيتی اے جداں کہ خلاصۃ الاقوال توں نقل ہوئی اے لیکن نجاشی دی عبارت وچ ثقہ دا لفظ ذکر نئيں ہويا اے۔[۲۲]
شیخ طوسی اپنی رجالی کتاب وچ امام موسی کاظمؑ دے اصحاب دے باب وچ کہندے نيں: زرارة بن اعین شیبانی، ثقہ افراد وچ شمار ہُندے نيں تے انہاں نے امام محمد باقر تے امام جعفر صادقؑ توں روایت نقل کيتی اے۔[۲۳] ابو غالب زراری اپنے پوتے محمد بن عبداللہ دے ناں لکھے ہوئے اک خط وچ زرارہ دے بارے وچ ایويں کہندے نيں: اوہ سفید چہرے تے تنو مند جسم دے مالک سن تے انہاں دی پیشانی اُتے سجدے دے آثار نمایاں سن ۔ ہر جمعے نوں جدوں نماز جمعہ دے قصد توں گھر توں باہر نکلدے تاں لوک انہاں دے راستے وچ اکٹھے ہُندے تے انہاں دے نورانی چہرے توں لطف اندوز ہُندے سن ۔ اوہ فقہ تے حدیث وچ نامور شیعہ امامیہ لوک وچوں سن ۔ علم کلام وچ وی اپنا لوہا منوا چکے سن ۔ مناظرےآں وچ کِسے دی ہمت نئيں سی جو انہاں نوں شکست دے سکے لیکن عبادت وچ ہمیشہ مشغول رہنے دی وجہ توں اوہ علم کلام توں دور رہے۔ شیعہ متکلمین دے بہت سارے گروہ راہ و روش وچ انہاں دے شاگرد رہے نيں انہاں نے 70 یا 90 سال زندگی کيتی۔ آل اعین دے بہت زیادہ فضائل نيں۔ جو کچھ وچ انہاں دے بارے وچ لکھیا اے انہاں دے فضائل اس توں کدرے زیادہ نيں۔
شیعہ بزرگانہاں وچوں ابن ابی عمیر نقل کردے نيں کہ جدوں وقت بلند پایہ شیعہ فقیہ تے محدث جمیل بن دراج توں کہیا: آپ دی مجلس کِنّی بہترین مجلس اے تے آپ دے پاس بیٹھنا کس قدر باعث زینت اے ! تاں انہاں نے کہیا: ہاں۔ لیکن خدا دی قسم! اسيں زرارہ دے مقابلے وچ انہاں پہلی جماعت دے بچےآں دی طرح نيں جو اپنے استاد دے سامنے بیٹھے ہون۔[۲۴]
وفات
[سودھو]اکثر محدثین زرارہ دی وفات نوں سنہ 148 ہجری قمری وچ امام صادقؑ دی شہادت دے دو ماہ یا اس توں کمتر یا بیشتر عرصے دے بعد ذکر کردے ہوئے کہندے نيں کہ امام صادقؑ دی شہادت دے وقت زرارہ بیمار سن فیر ايسے بیماری وچ اس دنیا توں رخصت ہوئے۔[۲۵] لیکن بعض محدثین نے زرارہ دی وفات نوں سنہ 150 ھ وچ ذکر کيتا اے۔[۲۶]
متعلقہ مضامین
[سودھو]حوالے
[سودھو]- ↑ زراری، ابو غالب، تریخ آل اعین، ص۳۵.
- ↑ ابن ندیم، اللسٹ، ص۳۰۹-۳۰۸.
- ↑ ابو غالب زراری، مقدمہ مصحح، ص«د ».
- ↑ تستری، قاموس الرجال، ج۲، ص۱۷۲.
- ↑ مہری، سید محمد جواد، یاران امامان زرارة بن اعین.
- ↑ باقری بیدہندتی، ناصر، اصحاب اجماع، فصلنامہ علوم حدیث، شماره۹.
- ↑ باقری بیدہندتی، ناصر، اصحاب اجماع، فصلنامہ علوم حدیث، شماره۹.
- ↑ تریخ آل زراره، ص۸۸.
- ↑ کشی، رجال، ص۱۳۹.
- ↑ تریخ آل زراره، ص۹۲.
- ↑ نجاشی، رجال،ص۲۲۳ .
- ↑ نجاشی، رجال،ص۱۱۶ .
- ↑ تریخ آل زراره، ص۹۵.
- ↑ تریخ آل زراره، ص۹۶.
- ↑ کشی، اختیار معرفہ الرجال، ص۱۶۱.
- ↑ کشی، اختیار معرفہ الرجال، ص۱۷۵.
- ↑ ) کشی، اختیار معرفہ الرجال، ص۳۱۳.
- ↑ طوسی، لسٹ، ص۱۴۲، کشی، رجال (اختیار معرفہ الرجال)، ص۱۲۲.
- ↑ کشی، رجال (اختیار معرفہ الرجال)، ص۲۳۸.
- ↑ شیخ مفید، اختصاص، ص۶۶؛ کشی، رجال، ص۱۲۴؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۴۷، ص۳۹۰.
- ↑ علامہ حلی، خلاصۃ الاقوال، ص۳۸.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۱۲۵.
- ↑ طوسی، رجال، ص۳۵۰.
- ↑ کشی، رجال، ص۱۲۳.
- ↑ کشی، اختیار معرفۃ الرجال، ص۱۴۳؛ شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، ج۱، ص۳۴۵؛ قمی، شیخ عباس، سفینۃ البحار، ج۱، ص۵۴۸.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۱۲۵؛ علامہ حلی، خلاصۃ الاقوال، ص۳۸.
مآخذ
[سودھو]- ابن ندیم، محمد بن اسحاق، اللسٹ، دار المعرفہ، بیروت، ۱۳۹۸ق.
- باقری بیدہندتی، ناصر، اصحاب اجماع، فصلنامہ علوم حدیث، شمارہ۹.
- تستری، محمد تقی، قاموس الرجال، دفتر نشر اسلامی، قم، ۱۴۱۰ق.
- علامہ حلی، خلاصۃ الاقوال، تحقيق جواد القيومى الاصفہانى، قم، مؤسسۃ النشر الاسلامي التابعہ لجماعۃ المدرسين. بیتا.
- زراری، ابو غالب، تریخ آل اعین، تحقیق: سید محمد رضا حسینی جلالی، مرکز البحوث و التحقیقات الاسلامیہ، قم، ۱۳۶۹ش.
- شوشتری، نور اللہ، مجالس المؤمنین، تہران، انتشارات اسلامیہ، چاپ چہارم، ۱۳۷۷ش.
- شیخ طوسی، الرجال، تحقيق جواد القيومى الاصفہانى، قم، مؤسسۃ النشر الاسلامي التابعہ لجماعۃ المدرسين. بیتا.
- شیخ طوسی، اللسٹ، نجف اشرف، مکتبۃ المرتضویۃ، بیتا.
- قمی، شیخ عباس، سفینۃ البحار، قم، انتشارات اسوہ، ۱۴۱۴ق.
- کشی، اختیار معرفۃ الرجال معروف بہ رجال کشی، تصحیح: حسن مصطفوی، نشر دانشگاہ مشہد، ۱۳۹۰ق.
- مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، موسسہ الوفاء، بیروت، ۱۹۸۳م.
- شیخ مفید، الاختصاص، قم، مؤسسۃ النشر الاسلامي التابعہ لجماعۃ المدرسين. بیتا.
- موحد ابطحی، سید محمد علی، تریخ آل زرارہ، اصفہان، ۱۴۰۰ق.
- موسوی ابطحی، محمد علی، در رسالہ فی آل اعین، اصفہان، ۱۳۹۹ق.
- مہری، سید محمد جواد، یاران امامان زرارۃ بن اعین، نشریہ پاسدار اسلام، شمارہ ۵۰، ۱۳۶۴ش.
- نامہ دانشوران ناصری، قم، دار الفکر.
- نجاشی، الرجال، المحقق:السيّد موسى الشبيري الزنجاني، قم، مؤسسۃ النشر الإسلامي، بیتا.
| ||||||||||||||||||||||||||||
سانچہ:شیعہ فقہا (دوسری صدی ہجری)
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||