زیدی شیعہ
| زیدی شیعہ | |
|---|---|
| عقیدہ: | زیدیت |
| مذہب: | اسلام |
| ابتدا تھاں: | جزیرہ عرب · عراق |
| شروع ہویا: | اہل تشیع سے |
| وسوں علاقہ: | شمالی یمن وچ اکثریت نیں [۱] |
| گنتی: | 10 لکھ (یمن وچ)[۲] |
| بانی: | زید بن علی |
| قریبی عقیدے: | حنفیہ · معتزلہ · شافعیہ · بعض اسماعیلی فرقے[۳] |
|
 |
کلیدی شخصیتاں
|
.jpg)
زیدیہ شیعہ، اہل تشیع دا اک فرقہ اے جس وچ حضرت امام سجاد (پیدائش 702ء) دی امامت تک اثنا عشریہ اہل تشیع نال اتفاق پایا جاندا اے ایہ فرقہ امام زین العابدین دے بعد امام محمد باقر دی بجائے انہاں دے بھائی امام زید بن زین العابدین دی امامت دے قائل نیں۔
یمن وچ انہاں دی اکثریت اے۔ اس دے علاوہ دوسرے ملکاں وچ وی نیں۔ اوہ ائمہ جنہاں نوں زیدی معصوم سمجھتے نیں:
- امام علی
- امام حسن
- امام حسین
انہاں دے بعد زیدی شیعاں وچ کوئی وی ایسا فاطمی سید خواہ اوہ امام حسن دے نسل توں ہوں جاں امام حسین دے نسل توں امامت دا دعوی کر سکدا اے۔ زیدی شیعاں دے نزدیک پنجتن پاک دے علاوہ کوئی امام معصوم نئیں،کیونجے انہاں حضرات دی عصمت قرآن توں ثابت اے۔
زیدیاں وچ امامت دا سلسلہ تاحال جاری اے۔
ایہ فرقہ اثنا عشری وانگ امامت،توحید،نبوت تے معاد دے عقائد رکھدے نیں پر انہاں دے ائمہ امام زین العابدین دے بعد اثنا عشری شیعاں توں مختلف نیں۔ لیکن ایہ فرقہ اثنا عشری دے اماماں دی وی عزت کر دے نیں تے انہاں نوں "امام علم" مندے نیں،ایہی وجہ اے کہ زیدی کتاباں وچ امام باقر،امام جعفر صادق تے امام عسکری وغیرہ توں وی روایات مروی نیں۔
| عمومی معلومات | |
|---|---|
| بانی | زید بن علی |
| مبداء | دوسری صدی ہجری |
| مذہبی معلومات | |
| از فرق | شیعہ |
| رہبران/ائمہ | زید بن علی، یحیی بن زید، نفس زکیہ |
زیدیہ
[سودھو]زیدیہمعروف شیعہ فرقہ اے جنہاں دا عقیدہ اے کہ "حضرت علی، امام حسن تے امام حسین تے "زید بن علی" دے بعد امامت دا عہدہ ہر اس فاطمی دے لئے اے جو لوگاں نوں اپنی طرف بلیائے تے ظاہری طور اُتے عادل، عالم تے شجاع ہو تے لوگ اس دے نال جہاد دے لئے تلوار اٹھانے دی شرط اُتے بیعت کراں"۔[۴] "یہ فرقہ دوسری صدی ہجری دے ابتدائی برسوں/ اٹھويں صدی عیسوی وچ تشیع دے پیکر توں جدا ہويا تے دوسرے شیعیان اہل بیت(ع) دے مقابلے وچ آکھڑا ہويا"۔[۵] اس فرقے دی خصوصیات ایہ نيں کہ ایہ "مسئلۂ حسن و قبح" وچ معتزلہ دی طرف مائل نيں تے دوسرے شیعہ فرقےآں دی نسبت اہل سنت توں زيادہ قریب نيں۔[۶] اج یمن دی تقریبا 45 فیصد آبادی دا تعلق زیدی مذہب توں اے۔[۷]
زیدیہ دیاں شاخاں
[سودھو]فرقہ شناسی دے منابع م مآخذ وچ زیدیہ دے اندر معرض وجود وچ آنے والی مختلف شاخاں تے شعباں تے انہاں دی تعداد دے بارے وچ اختلاف پایا جاندا اے۔[۸] مطالعات دا عمومی نتیجہ ایہی برآمد ہُندا اے کہ زیدیہ دے دو ذیلی فرقے نيں:
- متقدمین: ایہ اوہ لوگ نيں جو رافضہ سمجھے جاندے نيں تے ابوبکر تے عمر دی امامت دے معترف نيں۔
- متأخرین: ایہ اوہ لوگ نيں جو اس امامت نوں قبول نئيں کردے۔
اج یمن وچ رائج زیدی مذہب دے پیروکار متقدمین دے مذہب توں قریب تر اے۔[۹] اس فرقے دے اہم ذیلی فرقے جارودیہ، بتریہ تے سلیمانیہ نيں۔ گوکہ اس فرقے وچ ہور ذیلی فرقے وی موجود نيں حتی کہ نوبختی نے انہاں ذیلی فرقےآں دی تعداد 17 تک بتائی اے۔[۱۰]
جارودیہ
[سودھو]جارودیہ یا سرحوبیہ ابوالجارود زیاد بن ابی زیاد دے پیروکار نيں۔ ایہ فرقہ سب توں پہلا زیدی فرقہ یا زیدی فرقےآں وچ سب توں پہلا فرقہ اے۔ امامیہ دے نال انہاں دا نقطۂ اشتراک ایہ اے کہ اوہ وی رسول اللہ(ص) دے واسطے توں امام علی(ع) دے بحیثیت امام تعین اُتے تصریح کردے نيں۔ جارودیہ دے پیروکار ابوبکر تے عمر نوں فسق دی نسبت دیندے نيں تے زیادہ تر صحابہ دی تکفیر دے قائل نيں۔ جارودیہ دے نال امامیہ دا اہم اختلاف ایہ اے کہ علی(ع)، حسن(ع) تے حسین(ع) دے بعد، امامت نوں شورائی سمجھدے نيں۔ جارودیہ ائمہ(ع) دے سلسلہ وچ کسی حد تک غلو توں دوچار سن ۔ اوہ ائمہ(ع) دی رجعت دے قائل سن ۔[۱۱]۔[۱۲]۔[۱۳]
صالحیہ یا بتریہ
[سودھو]صالحیہ تے بتریہ: ایہ لوگ حسن بن صالح بن حی ہمدانی تے ابو اسماعیل کثیر بن اسمٰعیل بن نافع نواء الملقب بہ "کثیر النواء و الابتر" دے پیروکار نيں۔ زید دے نال انہاں دا اختلاف ابوبکر تے عمر دی تولی تے تبری تے زید دی طرف توں انہاں اُتے نفرین دے حوالے توں سی تے انہاں دی وجہ تسمیہ تے سبب نام گذاری وی ایہی اے۔[۱۴] صالحیہ دا عقیدہ اے کہ امامت شورائی اے۔ انہاں دا عقیدہ اے کہ فاضل (افضل) دے باوجود مفضول دی امامت جائز اے بشرطیکہ فاضل اوہدی امامت اُتے راضی ہوئے۔[۱۵] اس فرقے نے عثمان دے ایمان یا کفر دے موضوع وچ توقف کیتا تے کوئی رائے قائم نہ کيتی۔ اوہ امر بالمعروف دے قائل تے تقیہ دے مخالف سن ۔ صالحیہ فقہی احکم وچ اہل سنت توں قریب تر نيں۔[۱۶]۔[۱۷]۔[۱۸]
سلیمانیہ یا جریریہ
[سودھو]سلیمانیہ، سلیمان بن جریر رقی زیدی دے پیروکار نيں۔ سلیمان بداء تے تقیہ دے خلاف سی ۔ اس جماعت دا عقیدہ سی کہ "گوکہ امامت دے لئے علی(ع) دوسرےآں توں افضل و برتر نيں لیکن ابوبکر تے عمر دی خلافت اجتہادی خطا دے نتیجے وچ معرض وجود وچ آئی اے تے قابل قبول اے ؛ اس دے باوجود اوہ عثمان نوں کافر تے فاسق سمجھدے سن ۔ ہور اوہ عایشہ، طلحہ تے زبیر نوں کافر سمجھدے سن ۔[۱۹]۔[۲۰]۔[۲۱]۔[۲۲]۔[۲۳]
دوسری شاخاں
[سودھو]قاسم رسی دے پیروکار "قاسمیہ"، یحیی بن حسین بن قاسم؛ الهادی الی الحق دے پیروکار "ہادویہ ناصر اطروش دے پیروکار "ناصریہ"، صباح بن قاسم مری یا مزنی دے پیروکار "صباحیہ"، عبداللہ بن محمد عقبی دے پیروکار "عقبیہ"، نعیم بن یمان دے پیروکار "نعیمیہ" تے یعقوب بن علی (یا عدی) کوفی دے پیروکار یعقوبیہ، ہور زیدی فرقے نيں۔
مسند امام زید
[سودھو]اس فرقے دے امام،امام زید بن زین العابدین دی اک کتاب "مسند امام زید" اے،جو مختلف احادیث دا مجموعہ اے۔
اہل سنت نال مطابقت
[سودھو]ایہ فرقہ اہل سنت دے بوہت نزدیک اے۔ اس فرقہ دے لوک صحابہ کرام اُتے تبراء نوں جائز نئیں سمجھدے،تقیہ دے قائل وی نئیں۔ اس دے علاوہ ایہ لوک خلفائے راشدین دا ناں وی احترام نال لیندے نیں البتہ معاویہ تے طلحہ و زبیر توں متعلق بعض انہاں دے کفر دے قائل نیں تے بعض زیدی انہاں اصحاب نوں فاسق سمجھدے نیں۔ سب و شتم دے وی سخت مخالف نیں۔
وضو وچ ایہ لوک اہل سنت حضرات وانگ پیر دھونے دے قائل نیں۔
اہل تشیع اثناء عشری وانگ نماز وچ قنوت نئیں پڑھتے،تے سجدگاہ وی نئیں رکھدے۔
اہل سنت حضرات وانگ سلام پھیرتے نیں۔
نکاح متعہ نوں حرام سمجھتے نیں۔
امام مہدی توں متعلق زیدی عقیدہ ایہی اے کہ انہاں دی پیدائش نئیں ہوئی بلکہ قرب قیامت انہاں دی پیدائش ہوگی تے انہاں دی حکومت ھوگی۔
زیدیاں دے اعتقادات
[سودھو]فقہی اعتقادات
[سودھو]زیدیہ دی قدیم ترین [فقہ|فقہی]] کتاباں مجموع الحدیث تے مجموع الفقہ نيں۔ انہاں دونے مجموعاں نوں ملیا دے مجموعی طور اُتے مجموع الکبیر کہیا جاندا اے۔[۲۴] اذان وچ حی علی خیر العمل کہنا[۲۵]، جواز مسح علی الخفین، (جوتاں اُتے مسح کرنے دا جواز)، متعہ اُتے عدم اعتقاد تے اہل کتاب دا ذبیحہ کھانے دا جواز، زیدیہ دے فقہی معتقدات وچوں نيں۔ اوہ [دوسرے اسلامی مکاتب دی طرح] امر بالمعروف تے نہی عن المنکر نوں واجب سمجھدے نيں تے اس عقیدے دی بنیاد اُتے کہندے نيں کہ جس سرزمین وچ گناہ دی نمائش ہُندی اے (تے علی الاعلان گناہ دا ارتکاب کیتا جاندا اے ) اوتھے توں ہجرت کرنا ـ ایسی سرزمین دی طرف جتھے گناہ نہ ہو ـ واجب اے۔ زیدیاں دے ائمہ نے اس عقیدے دے احیاء اُتے اپنی جاناں قربان کردتیاں زیدیہ وی ابو حنیفہ دی طرح، فقہی احکم دے استنباط وچ قیاس نوں بروئے کار لاندے نيں۔ ایہ فرقہ علمائے اسلام دے اجماع نوں شرعی آراء دی بنیاد سمجھدا اے۔[۲۶]۔[۲۷]
کلامی اعتقادات
[سودھو]- زیدیہ حسن و قبح وچ معتزلی نيں۔
شہرستانی دا کہنا اے کہ چونکہ زید معتزلہ دے بانی واصل بن عطا دے شاگرد سن اسی وجہ توں زیدیہ حسن و قبح دے حوالے توں اعتزال دی طرف مائل نيں۔ - اوہ بداء تے رجعت دے قائل نہ سن تے تقیہ نوں جائز نئيں سمجھدے سن ۔[۲۸]
- انہاں دا عقیدہ اے کہ ہر فاطمی ـ خواہ امام حسن(ع) دی اولاد توں ہو خواہ امام حسین(ع) دی اولاد توں ـ تے جو عالم، زاہد، شجاع تے سخی ہو ـ بشرطیکہ امامت دا دعوی کرے، تے خروج کرے ـ اوہ امام اے۔
- زیدی عقیدے دے مطابق اک ہی وقت دنیا دے دو گوشےآں وچ دو اماماں دا خروج جائز اے تے دونے واجب الاتباع نيں۔
- زید فاضل دی موجودگی وچ مفضول دی امامت نوں جائز سمجھدے سن ۔ ایہ عقیدہ ناصر اطروش دے زمانے تک زیدیہ وچ پایا جاندا سی تے اس دے بعد، زیدیاں نے ایہ عقیدہ ترک کردتا۔
زیدیہ دے عقیدے دے مطابق عصمت امامت دی شرط نئيں اے۔ - امامت وچ اوہ مہدویت دے قائل نيں تے اسی بنا اُتے محمد نفس زکیہ نے منصور عباسی دے نال اپنے مکاتبات وچ اپنے آپ نوں مہدی قرار دتا۔
- زیدی منزلۃ بین المنزلتین دے قائل نيں۔ اسی بنا اُتے انہاں دا دا کہنا اے کہ کبائر دا مرتکب شخص کافر اے تے نہ ہی مسلمان بلکہ فاسق اے۔
- اوہ کفر نوں دو حصےآں وچ تقسیم کردے نيں: "کفر جحود" تے "کفر نعمت" تے انہاں دا عقیدہ اے کہ جو وی گناہ کبیرہ دا مرتکب ہوجائے تے اس دا ایہ عمل اس عقیدے اُتے مبنی ہو کہ اوہ حلال تے جائز اے، اوہ شخص کافر تے مرتد اے تے جو شخص کسی حرام عمل نوں حلال سمینوں بغیر اندرونی تے نفسانی تحرک اُتے انجام دے اوہ گنہگار تے فاسق اے تے جے توبہ کيتے بغیر مر جائے تو اہل دوزخ وی اے۔[۲۹] اشعری نے اپنی کتاب مقالات الاسلامیین دے صفحہ 70 توں 75 تک زیدیاں دے نال اپنے اعتقادی اختلافات بیان کيتے نيں۔
اثنا عشری توں مطابقت
[سودھو]اس فرقے وچ عقائد وچ اثنا عشری نال مطابقت ہونے دے نال نال اذان وچ وی ایہ لوک "حی علی خیر العمل "پڑھدے نیں۔ البتہ اس فرقہ دے لوک،اذان وچ"اشھد ان علیا ولی اللہ" نئیں پڑھدے۔ نماز ہاتھ چھڈ کے پڑھدے نیں۔ ایہ لوک اثنا عشری وانگ نھج البلاغہ تے صحیفہ سجادیہ نوں مندے نیں۔
امام شوکانی تے زیدی مذہب
[سودھو]مشہور عالم دین علامہ شوکانی وی شروع وچ زیدی مذہب توں ای تعلق رکھدے سن،تے بعد وچ اس مذہب دے مصلحین وچ آپ دا شمار ہویا۔
زیدیہ دے زعماء
[سودھو]محمد بن محمد بن يحيى زبارة الحسنی ن اپنی کتاب " تاریخ الائمة الزیدیة فی الیمن حتى العصر الحديث" وچ مختلف صدیاں دے دوران زیدی مجددین دی اک فہرست درج دی اے جو حسب ذیل اے:
- پہلی صدی ہجری دے مجدد (پہلے زیدی امام) امام زید بن علی (دعوت 122 ہجری)۔
- دوسری صدی ہجری، قاسم رسی (دعوت 246 ہجری)۔
- تیسری صدی ہجری، ناصر الدین حسن بن علی الملقب بہ "اطروش" (دعوت 304 ہجری)۔
- چوتھی صدی ہجری، سرزماں دیلمان تے طبرستان، احمد بن یحیی بن حسین (دعوت 325 ہجری)۔
- پنجويں صدی ہجری، سرزمین یمن، یوسف بن یحیی بن احمد (دعوت 403 ہجری)۔
- اوہی صدی ہجری، سرزمین یمن احمد بن حسین بن ہارون (دعوت 411 ہجری)۔
- اوہی صدی، سرزمین دیلمان، یحیی بن حسین بن ہارون الملقب بہ "ابو طالب کبیر" (دعوت 424 ہجری)۔
- اوہی صدی، سرزمین دیلمان، یحیی بن حسین بن اسحٰق جرجانی (دعوت 499 ہجری)۔
- چھیويں صدی ہجری، سرزمین گرگان و رے، یحیی بن احمد بن ابی القاسم الملقب بہ "ابو طالب صغیر" (دعوت 520 ہجری)۔
- اوہی صدی ہجری، سرزمین دیلمان، احمد بن سلیمان بن محمد المعروف بہ "متوکل" (دعوت 566 ہجری)۔
- ستويں صدی ہجری، سرزمین یمن، عبداللہ بن حمزہ بن سلیمان المعروف بہ المنصور باللہ (دعوت 614 ہجری)۔
- اٹھويں صدی ہجری، محمد بن مطہر بن یحیی الملقب بہ المہدی لدین اللہ (دعوت 729 ہجری)۔
- نويں صدی ہجری، احمد بن یحیی بن مرتضی (دعوت 840 ہجری)۔
- اوہی صدی ہجری، علی بن صلاح الدین (دعوت 840 ہجری)۔
- دسويں صدی ہجری، یحیی شرف الدین بن شمس الدین (دعوت 965 ہجری)۔
- گیارہواں صدی ہجری، المنصوربالله قاسم بن محمد بن علی (دعوت 1029 ہجری)۔
- بارہويں صدی ہجری، محمد بن احمد بن حسن (دعوت 1130 ہجری)۔
- اوہی صدی ہجری، یوسف بن متوکل (دعوت 1140 ہجری)۔
- اوہی صدی ہجری، علی بن عباس بن حسین (دعوت 1189 ہجری)۔
- تیرہويں صدی ہجری اسماعیل بن احمد بن عبد اللہ الکبس (دعوت 1250 ہجری)۔
- چوہدويں صدی ہجری، محمد بن یحیی بن محمد (دعوت 1322 ہجری)۔[۳۰]۔[۳۱]
زیدیہ دیاں تحریکاں
[سودھو]زیدیاں دیاں تحریکاں دی کثرت ـ بالخصوص عباسیاں دی حکمرانی دے آغاز وچ ـ اس قدر زیادہ نيں کہ اک محقق دے بقول، اس زمانے وچ جو وی حکومت دے خلاف قیام کردا اسنوں "زیدی" کہیا جاندا سی ۔[۳۲]
ابن جوزی دی روایت دے مطابق، زید بن علی دی شہادت دے بعد یحیی بن زید نے جوزجان وچ ولید بن یزید دے خلاف قیام کیتا، محمد بن عبداللہ بن حسن (محمد نفس زکیہ) نے مدینہ وچ تے نفس زکیہ دے بھائی ابراہیم بن عبداللہ نے بصرہ وچ قیام کیتا؛ حسین بن علی بن حسن بن حسن، (صاحب فخ) نے حرمین وچ قیام کیتا تے واقعۂ فخ وچ شہید ہوگئے۔ یحیی بن عبداللہ بن حسن بن حسن نے وی قیام کیتا تے محمد بن جعفر بن یحیی بن حسن نہ تاہرت وچ قیام کیتا؛ محمد بن ابراہیم بن اسمعیل بن ابراہیم الغمر نے مامون عباسی دے دور وچ کوفہ وچ قیام کیتا؛ ابراہیم بن موسی بن جعفر نے اسی دور وچ یمن وچ قیام کیتا؛ انہاں دے بیٹے جعفر بن ابراہیم نے انہاں دے بعد قیام کیتا؛ محمد بن قاسم بن علی بن عمر نے طالقان وچ قیام کیتا، حسن افطس بن علي اصغر بن امام سجاد(ع) نے مدینہ وچ قیام کیتا؛ حسن بن زید نے طبرستان وچ قیام کیتا؛ حسین بن احمد المعروف بہ کوکبی، نے وی قیام کیتا، مستعین عباسی دے زمانے وچ یحیی بن عمر بن زید وچ قیام کیتا تے اس قسم دی دوسری کئی تحریکاں زیدیاں دی قیادت وچ بپا ہوئی۔[۳۳]۔[۳۴]
زید بن علی بن الحسین دی شہادت دے بعد حکومت وقت دے خلاف زیدیاں دی مشہور تحریکاں حسب ذیل نيں:
مفصل مضمون: زید بن علی
یحیی بن زید دا قیام
[سودھو]مفصل مضمون: یحیی بن زید شہید یحیی بن زید، جو اپنے والد دی شہادت دے بعد مدائن تے اوتھے توں رے تے پھر سرخس فرار ہوگئے سن، نے خراسان وچ تبلیغ تے دعوت دا آغاز کیتا۔[۳۵]۔[۳۶]
عراق وچ امویاں دے کارگزار نصر بن سیار نے انہاں نوں گرفتار کرکے قیدخانے وچ بند کیتا تے اوہ ہشام بن عبدالملک دے انتقال دے بعد رہیا ہوگئے تے نیشابور دے اطراف وچ چلے گئے۔ انھاں نے اوتھے نصر بن سیار دے لشکر نوں شکست دی لیکن جوزجان دے نواح وچ لڑی والی جنگ وچ جام شہادت نوش کرگئے۔ بعض راویاں دا کہنا اے کہ امام صادق(ع) نے انہاں نوں خط لکھ کر قیام توں منع کیتا سی ۔[۳۷] خراسان دے عوام نے انہاں دی شہادت اُتے ست دن تک عزاداری کيتی۔[۳۸]
عبداللہ بن حسن تے انہاں دے فرزند
[سودھو]سنہ 145 ہجری (بمطابق 762 عیسوی) (منصور عباسی دے دور حکومت دے پہلے عشرے دے آخر وچ ) مدینہ تے بصرہ وچ دو تحریکاں انجام پائاں انہاں دونے تحریکاں دی قیادت محمد بن عبداللہ بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب (محمد نفس زکیہ) تے انہاں دے بھائی ابراہیم بن عبداللہ دے ہتھ وچ سی۔[۳۹] عبداللہ زید بن علی بن حسین دی حیات وچ انہاں دے قیام دی طرف مائل نہ سن لیکن انہاں دی شہادت دے بعد عبداللہ بن حسن دے افکار وی انہاں دی طرف مائل ہوئے تے انھاں نے اپنے بیٹےآں دی تحریکاں دی راہبری تے راہنمائی کيتی۔
نفس زکیہ دا قیام
[سودھو]نفس زکیہ، محمد بن عبداللہ بن حسن دا لقب اے۔ کچھ لوگاں نے انہاں نوں مہدی موعود گردانا اے۔ منصور دوانیقی تے سفاح عباسی نے عباسی سلطنت دے قیام توں قبل نفس زکیہ دے ہتھ اُتے بیعت کرچکے سن تے انہاں دے داعی سن تے اوہ اپنے آپ نوں منصور توں زيادہ لائق خلافت سمجھدے سن ۔ انھاں نے سنہ 145ہجری وچ مدینہ وچ قیام کیتا تے انہاں نوں امیرالمؤمنین دا لقب دتا گیا۔ منصور نے انہاں نوں خط لکھیا، انہاں نوں امان دی تے نال ہی انہاں نوں دھمکی وی دتی۔ محمد نے منصور دے خطوط نوں اہمیت نہ دی تے آخر کار منصور نے عیسی بن موسی دی سرکردگی وچ اک لشکر مدینہ روانہ کیتا تے اہلیان مدینہ تے منصور دی سپاہ دے درمیان جنگ وچ محمد نفس زکیہ مارے گئے تے انہاں دا سر کوفہ وچ پھرایا گیا تے پھر منصور دے پاس لے جایا گیا۔[۴۰]۔[۴۱]
ابراہیم بن عبداللہ دا قیام
[سودھو]مفصل مضمون: قتیل باخمری
جس وقت کوفہ تے مدینہ وچ زیدیاں دی تحریکاں ناکم ہوئیاں تے محمد بن عبداللہ قتل کيتے گئے، انہاں دے بھائی ابراہیم بن عبداللہ نے بصرہ وچ اپنا قیام آشکار کردتا۔ اوہ سنہ 143 ہجری (بمطابق 760 عیسوی) دے لگ بھگ بصرہ وچ آ بسے سن ۔ انھاں نے اس شہر وچ عیسی بن زید بن علی دی مدد توں تحریک دا انتظام کیتا تے زیدیاں تے معتزلۂ بغداد دے معتزلیاں دی اک وڈی تعداد نے انہاں دی حمایت دی تے فارس، اہواز تے دوسرے علاقےآں دے عوام نے وی انہاں دی حمایت دا اعلان کیتا۔
… ابراہیم دی سپاہ تے عباسی خلیفہ دی سپاہ دے درمیان علاقہ باخمری وچ گھمسان دا رن پيا تے ابراہیم سمیت 400 زیدی اس جنگ وچ کم آئے۔[۴۲]۔[۴۳]۔[۴۴]
شہید فخ دا قیام
[سودھو]حسین بن علی نے سنہ 169ہجری (بمطابق سنہ 785ہجری) وچ قیام کیتا تے ایہ قیام محمد بن سلیمان دے ہتھوں کچل دتا گیا۔ حسین بن علی مکہ توں چھ میل دے فاصلے اُتے فخ دے مقام اُتے شہید ہوئے۔ تے انہاں دے تے انہاں دے ساتھیاں دے بے سر جسماں نوں صحرا وچ برہنہ کرکے دفن کيتے بغیر چھڈ دتا گیا۔[۴۵]۔[۴۶]۔[۴۷] تفصیل ایہ کہ حسین بن علی بن حسن بن حسن المحتبی(ع) (شہید فخ) عباسیاں دے خلاف قیام کیتا۔[۴۸]۔[۴۹]۔[۵۰] شہید فخ دی تحریک دی خصوصیت ایہ سی کہ معصومین(ع) نے اس قیام یا تحریک دی پیشنگوئی دی سی۔ رسول اللہ(ص) دے انہاں مقام شہادت اُتے نماز پڑھنا تے رونا تے اپنے خاندان دے اک فرد دی اس مقام اُتے شہادت دی خبر دینا[۵۱]۔[۵۲]۔[۵۳] تے امام موسی کاظم(ع) [۵۴] دا حسین بن علی نوں صالح تے روزہ دار تے آمر بالمعروف تے ناہی عن المن کرکے عنوان توں متعارف کرانا[۵۵] تے امام جواد(ع) دے زبانی انہاں دی تعریف و تمجید تے انہاں دی شہادت دے واقعے نوں واقعۂ کربلا دے بعد اہل بیت(ع) دے لئے دوسرا وڈا واقعہ قرار دیناسائیٹ غلطی: بند کردا </ref> ؛ <ref> دا گھاٹا ٹیگ اس تحریک دی ہور خصوصیات نيں۔[۵۶] یعقوبی دے بقول، حسین بن علی آل ابی طالب اُتے ودھدے ہوئے عباسی دباؤ دے بموجب اپنے پنج ساتھیاں دے نال عباسیاں دے خلاف مکہ دے قریب فخ دے مقام اُتے نبردآزما ہوئے تے انہاں دے بیشتر ساتھی منتشر ہوئے تے اوہ اپنے چند ساتھیاں دے ہمراہ شہید ہوئے۔[۵۷] عباسی ملوکیت نے وی اموی ملوکیت دا سیاہ کارنامہ دہرایا تے 100 شہیداں دے سرہائے بریدہ نوں مکہ وچ حجاج و زائرین دے سامنے پھرایا جدوں کہ حسین بن علی دا سر آگے آگے سی ۔[۵۸]
یحیی بن عبداللہ دا قیام
[سودھو]ہارون دے دور خلافت ( 170 تا 193 ہجری/ 786 تا 808 عیسوی)، وچ شہید فخ حسین بن علی، دے اک ساتھی ـ جو فخ دی لڑائی وچ زندہ رہ گئے سن ـ نے سرزمین دیلم پہنچ کر زیدیاں دی اک جماعت دے ہمراہ قیامی کیتا۔ اوہ جو کسی وقت زیدیہ بتریہ دی حمایت توں بہرہ ور سن، کچھ عرصہ بعد اس حمایت توں بے بہرہ ہوئے؛ چنانچہ انھاں نے حکومت وقت دے نال مصالحت کرلی۔[۵۹]
ادریس بن عبداللہ
[سودھو]ادریس بن عبداللہ بن حسن مثنی بن حسن بن علی بن ابی طالب وی جنگ فخ توں بچ نکلنے والےآں وچوں اک سن جو سنہ 172 ہجری (بمطابق 788عیسوی) وچ مصر تے اوتھے توں مغرب (مراکش) فرار ہوئے؛ تے اوتھے دے لوگاں نوں اہل بیت تے زیدیہ دی حمایت دی دعوت دتی۔ ادریس نوں مغرب وچ پذیرائی ملی تے انھاں نے آل ادریس دی حکومت دی بنیاد رکھی۔[۶۰]
ابو السرایا دا قیام
[سودھو]اس قیام دے بانی "سری بن منصور شیبانی" المعروف بہ ابو السرایا نيں جو اپنے آپ نوں ہانی بن قبیصہ بن ہانی بن مسعود شیبانی دی اولاد سمجھدے سن ۔ انھاں نے سنہ 199 ہجری (بمطابق 815 عیسوی) وچ کوفہ توں اپنے قیام دا آغاز کیتا۔ تے محمد بن ابراہیم علوی المعروف بہ ابن طباطبا دے نام تے "خوشنودی آل محمد صلّی اللہ علیہ و آلہ" دے نعرے دی مدد توں اس شہر وچ کامیابی توں ہمکنار ہوئے۔ تے ہور علاقےآں وچ اپنے ایلچی روانہ کيتے؛ ایتھے تک کہ حسین بن افطس تے محمد بن سلیمان نوں حجاز تے ابراہیم بن موسی بن جعفر نوں یمن رمانہ کیتا تے خود کوفہ دے بعد بصرہ اُتے قابض ہوئے۔ ابوالسرایا دا قیام سنہ 200 ہجری/ 815 عیسوی وچ کچل دتا گیا۔[۶۱]۔[۶۲]
زیدیہ دی حکومتاں
[سودھو]زیدیہ نے یمن دے علاقے صعدہ تے ایران دے علاقے طبرستان وچ مستقل حکومتاں قائم کيتیاں ۔
یمن وچ
[سودھو]زیدیہ دی فراز و نشیب توں بھرپور حکومت دا مرکز یمن دا علاقہ "صعدہ" سی،[۶۳] جس وچ کدی کدی عدن تے صنعا دے علاقے وی شامل ہوجایا کردے سن ۔[۶۴] زیدی مذہب دی باقاعدہ یمن منتقلی دا کم امام حسن(ع) دے اک پڑپوتے یحیی بن حسین بن قاسم المعروف بہ الہادی الی الحق نے سرانجام دتا۔[۶۵] تے ایہ حکومت سنہ 1960 عیسوی تک زیدیہ دے سلسلۂ ائمہ دی قیادت وچ قائم رہی۔ سنہ 1960 عیسوی وچ عبدالرحمن الاریانی نے جمال عبدالناصر دی تحریک اُتے امام یحیی دے خلاف فوجی بغاوت کردی تے ایويں ایہ حکومت زوال پذیر ہوئی۔[۶۶]
ایران وچ
[سودھو]ایران وچ زیدیہ دی حکومت طبرستان تے دیلمان وچ تشکیل پائی۔ اس سرزماں مستقل حکومت دی تشکیل دی نسبت حسن بن زید ناں دتی جاندی اے۔[۶۷] حسن بن زید بن اسماعیل بن زید بن حسن بن علی) بن ابی طالب(ع) جو داعی کبیر کہلاندے سن، نے طبرستان وچ جس حکومت دی بنیاد رکھی اوہ سنہ 316ہجری تک قائم رہی۔ [۶۸]
افریقہ وچ
[سودھو]مفصل مضمون: ادارسہ
ادریس بن عبداللہ بن حسن مثنی بن حسن بن علی بن ابی طالب وی جنگ فخ توں بچ نکلنے والےآں وچوں اک سن جو سنہ 172 ہجری (بمطابق 788عیسوی) وچ مصر تے اوتھے توں مغرب (مراکش) فرار ہوئے؛ تے اوتھے دے لوگاں نوں اہل بیت تے زیدیہ دی حمایت دی دعوت دتی۔ ادریس نوں مغرب وچ پذیرائی ملی تے انھاں نے آل ادریس دی حکومت دی بنیاد رکھی۔ بربر قوم دا قبیلہ "اوبہ" ہور "زناتہ"، "زراعہ" تے "کناسہ" نامی قبائل سمیت عوام دے مختلف طبقات نے انہاں دا نال دتا تے انہاں دی حکومت قیروان توں لے کے مغربی سمت وچ بحر اوقیانوس (Atlantic Ocean) تک پھیلے ہوئے مراکشی قبائل تک پھیل گئی۔ جو حکومت ادریس بن عبداللہ نے اس انداز توں قائم کيتی سی اوہ سنہ 172 ہجری توں 375 ہجری ( 788 توں 985 عیسوی) تک قائم رہی۔ تے اس خاندان تے اغالبہ ہور خوارج دے درمیان کئی جنگاں ہوئیاں۔[۶۹]
زیدیہ دا مسکن
[سودھو]یمن دے علاقے صعدہ وچ ائمۂ رسی دی حکومت (280 توں 700ہجری تک) ہور ایران دے علاقے طبرستان وچ علویاں دی حکومت (250 توں 316 ہجری تک) دا تعلق زیدیہ توں سی ۔ یمن دے عوام دا مذہب زیدی اے تے جمہوریت توں قبل انہاں دے امام دا مسکن صنعا وچ سی ۔[۷۰] موجودہ زمانے وچ زیدیاں دا اصل مسکن ملک یمن اے جتھے دی 45 فیصد آبادی شیعیان اہل بیت(ع) اُتے مشتمل اے۔[۷۱]
زیدیہ ایران وچ
[سودھو]اس دے باوجود کہ ائمۂ زیدیہ دی کئی متقدم تے ناکم تحریکاں سرزمین ایران وچ انجام پائاں لیکن زیدیاں دا مذہب (تے فرقہ) زید بن علی بن حسین دی وفات (بسال 122 ہجری/ 740 عیسوی) دے بعد 100 سال تک اس ملک وچ مستفر نہ ہوسکا۔ [۷۲] زیدی تعلیمات دی تدریس نوں سب توں پہلے امام قاسم بن ابراہیم رسی حسنی، (متوفٰی 246 ہجری/ 860عیسوی ) دے بعض پیروکاراں نے رائج کیتا۔... مغربی طبرستان، سرزمین رویان، کلار تے چالوس ایران وچ پہلے زیدی مراکز قرار پائے۔[۷۳] طبرستان وچ علوی زیدیاں دی فرمانروائی دوسری بار سنہ 301ہجری / 914 عیسوی وچ حسن بن علی اطروش المعروف بہ الناصر للحق دے ہتھوں قائم ہوئی۔ {انھاں نے دوسرے زیدیاں توں فقہی اختلافات تے شیعیان اثنا عشری دے نال قربت دی بنا پر} زیدیاں دی الگ جماعت بنام الناصریہ دی بنیاد رکھی۔ ایہ جماعت رویان تے مشرقی دیلمان وچ رائج قاسم تے ہادی دے پیروکاراں دی جماعتاں توں مختلف سی۔[۷۴] زیدیہ دی عظمت ایران وچ آل بویہ دی حکومت دے دور وچ عروج تک پہنچی۔[۷۵] بحر خزر دے ساحل دے ائمۂ زیدیہ دے درمیان ناصر دے بعد مشہور ترین زیدی علماء دو بھائی ـ احمد بن حسین المؤید باللہ (متوفٰی 411 ہجری/ 1020عیسوی) تے ابو طالب یحیی الناطق بالحق ـ سن جنہاں دا تعلق خاندان بطحانی توں سی ۔ ایہ دونے کسی زمانے وچ رے وچ آل بویہ دے وزیر "صاحب بن عباد" تے انہاں دے معتزلی قاضی القضات "عبد الجبار ہمدانی توں تعلق تے وابستگی رکھدے سن ۔[۷۶] شہر بیہق، بحر خزر دی ساحلی صوبےآں توں دور مشرقی ایران وچ زیدی مذہب دی تعلیمات دا مرکز سی ۔ "ابن فندق" نے لکھیا اے کہ بیہق دے رئیس "ابو القاسم علی بن محمد بن حسین جمادی الاول سنہ 414ہجری/جولائی سنہ1023 توں کچھ عرصہ قبل چار دھڑاں ـ یعنی حنفیاں، شافعیاں، کرامیاں تے سیداں تے انہاں دے پیروکاراں، معتزلیاں (عدلیہ) تے زیدیاں دے لئے چار مدرسے تعمیر کيتے۔[۷۷] بیہقی دے انتقال دے بعد زیدی مذہب ایران تے عراق وچ رو بہ زوال ہوگیا تے کچھ ہی عرصہ بعد رویان تے دیلمان تے گیلان وچ اپنے دور دراز دے الگ تھلگي ٹھکانےآں دے سوا باقی علاقےآں توں یکبارگی توں غائب ہويا؛ جدوں کہ الگ تھلگ علاقےآں وچ وی اسماعلیہ تے اہل سنت دی پیشقدمی دی وجہ توں کافی حد تک کمزور ہوگیا؛ اُتے زیدیاں دی دونے شاخاں ـ یعنی ناصریہ تے مؤيدیہ ـ دی چھوٹی جماعتاں سلطنت صفویہ دے آغاز تک برقرار رہیاں تے انہاں دو جماعتاں دے پیروکار اپنی محدود تعلیمات نوں زندہ رکھنے وچ کامیاب رہے؛ تے صفوی فرمانروا شاہ طہماسب دے زمانے وچ سنہ 933ہجری / 1526عیسوی وچ بحر خزر دے ساحلاں وچ باقی ماندہ زیدیاں دی اکثریت نے مذہب امامیہ اثناعشریہ اختیار کیتا۔[۷۸]
ہور ویکھو
[سودھو]حوالے
[سودھو]- ↑ Stephen W. Day (2012). Regionalism and Rebellion in Yemen: A Troubled National Union. Cambridge University Press. p. 31. ISBN 978-1-107-02215-7.
- ↑ Religions of the World: Zaydites
- ↑ الدرر السنية - موسوعة الفرق - المطلب الثاني: نشأة الزيدية
- ↑ مفید، اوائل المقالات، ص39 ۔
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی جلد2، ص63۔
- ↑ نک. نوبختی، فرق الشیعه، ص90۔
- ↑ (ویکی پدتا، زیدیه) تے رجوع کراں: جعفریان، اطلس شیعه، 465۔
- ↑ رجوع کراں: صابری، تاریخ فرق اسلامی، ج2، صص95-93۔
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ج2، ص95۔
- ↑ دیکھو: نوبختی، فرق الشیعه صص93-91۔
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ج2، ص97-95۔
- ↑ شهرستانی، کتاب الملل و النحل، صص142-140۔
- ↑ اشعری، مقالات الاسلامیین، صص67-66۔
- ↑ وجہ تسمیہ جاننے دے لئے رجوع کراں: طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص236، نمبر شمار:429 ۔
- ↑ وہ علی(ع) دے باوجود ابوبکر تے عمر دی خلافت دے لئے اسی عقیدے دے ذریعے جواز فراہم کردے سن ۔
- ↑ نک صابری، اوہی ماخذ، ص100۔
- ↑ شهرستانی، اوہی ماخذ، صص142-140۔
- ↑ اشعری، مقالات الاسلامیین، صص69-68۔
- ↑ صابری، همان، صص102-101 ۔
- ↑ شهرستانی، اوہی ماخذ، صص142-140 ۔
- ↑ اشعری، مقالات الاسلامیین، ص68 ۔
- ↑ عمرجی، الحیاة السیاسیة و الفکریه للزیدیه فی المشرق الاسلامی، صص92-90 ۔
- ↑ شامی، تاریخ زیدیه در قرن دوم و سوم هجری، صص249-248 ۔
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ص217۔
- ↑ قاسم بن محمد الزیدی المتوفی عام 1029، الاعتصام بحبل اللّه،۔
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ص218۔
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی جلد2، صص89-80۔
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ص218۔
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی جلد2، ص84۔
- ↑ زبارة الحسنی، تاریخ الائمة الزیدیة فی الیمن...، صص10 13۔
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ج2، ص90۔
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ج2، ص67۔
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ج2، ص67۔
- ↑ ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک ج7، ص212۔
- ↑ یحیی بن زید دی شہادت دی تفصیلات دے لئے رجوع کراں: عمرجی، الحیاة السیاسیة و الفکریه للزیدیه فی المشرق الاسلامی، صص 76 - 82۔
- ↑ شامی، تاریخ زیدیه در قرن دوم و سوم هجری، ص 97 - 106 ۔
- ↑ عمرجی، الحیاة السیاسیة و الفکریة للزیدیة فی المشرق الاسلامی، ص78۔
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ج2، ص69۔
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ج2، ص70۔
- ↑ صابری، تاریخ فِرَقِ اسلامی، ج2، صص72-70۔
- ↑ محمد بن عبداللہ دے قیام دے بارے وچ ہور معلومات دے لئے رجوع کراں: ابن جوزی، المنتظم، ج8، صص68-63 ۔
- ↑ صابری، تاریخ فِرَقِ اسلامی، ج2، ص72۔
- ↑ رجوع کراں: البدء و التاریخ، ج6، ص86۔
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج2، صص379-376 ۔
- ↑ صابری، تاریخ فِرَقِ اسلامی، ج2، ص73۔
- ↑ تاریخ الیعقوبی، ج2، ص405۔
- ↑ ابن جوزی، المنتظم، ج7، ص213۔
- ↑ ابن اثیر، الکامل في التاریخ، ج9 ص90۔۔
- ↑ طبری، تاریخ الامم والملوک، ج8 ص192۔۔
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ج3 ص339۔۔
- ↑ بحارالانوار، ج 48 ص 170۔
- ↑ اصفہانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص290۔
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال ، ج1 ص337 ذیل لفظ "حسین"۔
- ↑ | امام موسی کاظم(ع) تے قیام فخ۔
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج48 ص165۔
- ↑ | شہدائے فخ دی شہادت دا واقعہ۔
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج2 ، صص404-405۔
- ↑ تاریخ طبری؛ ج 8 ص 197۔
- ↑ صابری، تاریخ فِرَقِ اسلامی، ج2، ص73۔
- ↑ صابری، اوہی ماخذ، صص74-73۔
- ↑ يعقوبى، تاريخ اليعقوبى، ج2، ص445۔
- ↑ صابری، اوہی ماخذ، صص75-74۔
- ↑ ابن خلدون، المقدمه، ص47 ۔
- ↑ شامی، تاریخ زیدیه در قرن دوم و سوم هجری، ص233۔
- ↑ نشار، نشأة الفکر الفلسفی، ج2 ، ص186 ۔
- ↑ شامی، تاریخ زیدیه در قرن دوم و سوم هجری، ص236 ۔
- ↑ صابری، تاریخ فِرَقِ اسلامی، ج2، ص78 ۔
- ↑ شامی، اوہی ماخذ، ص236 ۔
- ↑ صابری، اوہی ماخذ، صص74-73۔
- ↑ نوبختی، فرق الشیعه، ص90۔
- ↑ ویکی پدتا، زیدیه
- ↑ میڈیلونگ (Wilferd Ferdinand Madelung)، فرقههای اسلامی، (Religious school and sects in medieval Islam) ص141۔
- ↑ میڈیلونگ، اوہی ماخذ، ص142۔
- ↑ میڈیلونگ، اوہی ماخذ، ص143۔
- ↑ میڈیلونگ، اوہی ماخذ، ص144۔
- ↑ میڈلونگ، اوہی ماخذ، ص145۔
- ↑ میڈلونگ، اوہی ماخذ۔
- ↑ میڈیلونگ، اوہی ماخذ، صص8-147۔
مآخذ
[سودھو]- ابن جوزی، عبد الرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، دراسة و تحقیق:عبد القادر عطا، محمد، مراجعه و تصحیح:زرزور، نعیم، دار الکتب العلمیه، بیروت، بی تا.
- ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، مقدمة ابن خلدون، دار صادر، بیروت، 1984م.
- اشعری، علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، مصحح هلموت ریتر، دارالنشر، بیروت، بی تا.
- شامی، فضیلت، تاریخ زیدیه در قرن دوم و سوم هجری، مترجم:علی اکبر مهدی پور و محمد ثقفی، دانشگاه شیراز، شیراز، 1367.
- الشهرستانی، محمد بن عبدالکریم، کتاب الملل و النحل، تخریج محمد بن فتح الله بدران، مکتبه الانجلو المصریه، القاهره، 1956م.
- صابری، حسین، تاریخ فِرَقِ اسلامی، سمت، تهران، 1384.
- زبارة الحسنی، محمد بن محمد بن یحیی، تاریخ الائمة الزیدیة فی الیمن حتی العصر الحدیث، تصحیح محمد زینهم، (قاهرة: مکتبه الثقافیة الدینیة، بی تا)۔
- طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال (رجال کشی)، مصحح حسن مصطفوی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، مشهد، 1348.
- عمرجی، احمد شوقی ابراهیم، الحیاه السیاسیه و الفکریه للزیدیه فی المشرق الاسلامی، مکتبه مدبولی، قاهره، بی تا.
- قاسم بن محمد الزیدی المتوفی عام 1029، الاعتصام بحبل اللّه، نشر مطابع الجمعیه عمان.
- مادلونگ، ویلفرد، فرقههای اسلامی، ترجمه ابوالقاسم سری، اساطیر، تهران، 1377.
- مفید ،اوائل المقالات، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، مصنفات الشیخ المفید، جلد چهارم، 1413.
- مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، مکتبه الثقافه الدینیه، بور سعید، بی تا.
- نشار، علی سامی، نشأة الفکر الفلسفی فی اسلام، دار المعارف، مصر، 1966م.
- النوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، ترجمه محمد جواد مشکور، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1353.
- یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صار، بیروت، بی تا.
- ابن جریرم طبری، تاریخ الامم والملوک۔
- ابن اثیر، الکامل في التاریخ۔
- مسعودی، مروج الذهب.
- مجلسی، بحار الانوار۔
- ابو الفرج اصفہانی، مقاتل الطالبیین؛
- مامقانی، تنقیح المقال مامقانی۔
- ابن عنبه، عمدة الطالب۔
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||