عقیل بن ابی طالب

عقیل بن ابی طالب
معلومات شخصیت
جم	سنہ 590  مکہ
وفات	سنہ 670 (79–80 سال)  مدینہ منورہ
مدفن	جنت البقیع
طبی کیفیت	انا ہوناں
والد	ابو طالب
والدہ	فاطمہ بنت اسد
بہن/بھائی	Fakhitah bint Abi Talib،  جمانہ بنت ابی طالب،  جعفر ابن ابی طالب،  علی،  طالب ابن ابی طالب
عملی زندگی
پیشہ	محدث

عقیل بن ابو طالب دی قبر دی جگہ دا نقشہ

عقیل بن ابی طالب (عربی: عقيل بن أبي طالب) 590 وچ پیدا ہوئے۔ حضرت عقیل ابن ابی طالب ۔ حضرت حضرت علی کرم اللہ وجہہ دے بھائی ہور حضرت محمد ﷺ دے چچا زاد بھائی سن۔ عقیل ابو طالب دے چار بیٹےآں وچ توں دوسرے بیٹے نیں۔ عقیل دی کنیہ ابو عقیل اے۔ آغاز اسلام دی نمایاں شخصیات وچ شمار ہوتے نیں۔ سنہ پیدائش 590ء ملدا اے۔ غزاوہ موتہ وچ شرکت فرمائی جس دے بعد نابینا ہو گئے۔ 96 سال دی عمر پائی۔ آپ دے کئی بیٹے سن جنہاں وچوں حضرت مسلم ابن عقیل سفیرِ حسین دے نام توں مشہور ہوئے ہور کربلا دے واقعہ توں کچھ عرصہ قبل انہاں نوں یزید دے گورنر عبید اللہ ابن زیاد نے بے دردی نال شہید کر دتا۔ آپ نے 96 سال دی عمر وچ شہادت پائی۔

عقیل بن ابی طالب، رسول اللہ دے صحابی، امیر المؤمنین علی بن ابی طالب دے بھائی تے حضرت مسلم دے والد نيں۔ اوہ قریش دے ماہرین انساب وچو‏ں نيں۔

نام ونسب

عقیل ناں ،ابویزید کنیت،سلسلہ نسب ایہ اے، عقیل بن ابی طالب بن عبدالمطلب بن ہاشم بن عبدمناف القرشی الہاشمی، ماں دا ناں فاطمہ سی، آپ حضرت علیؓ دے سگے بھائی اورعمر وچ انہاں تو‏ں ویہہ سال وڈے سن ۔

بدر وچ گرفتاری

عقیل دا دل ابتدا تو‏ں اسلام د‏‏ی طرف مائل سی؟ ؛لیکن مشرکین مکہ دے بھَو تو‏ں علی الاعلان اسلام نئيں قبول کرسکدے سن ؛چنانچہ بدر وچ بادل ناخواستہ مشرکین دے نال شریک ہوئے تے جدو‏ں انہاں نو‏‏ں شکست ہوئی تاں دوسرے مشرکین دے نال ایہ وی گرفتار ہوئے، آنحضرتﷺ نے حضرت علیؓ نو‏‏ں بھیجیا کہ دیکھو میرے گھرانے والےآں وچ کون کون لوک گرفتار ہوئے،آپ نے تحقیقات کرکے عرض کيتا کہ نوفل،عباس تے عقیل گرفتار ہوئے نيں ایہ سن کر آنحضرتﷺ خود بہ نفس نفیس تشریف لیائے تے عقیل دے پاس کھڑے ہوک‏ے فرمایا کہ ابو جہل قتل ہوگیا، عقیل بولے ہن تہامہ وچ مسلماناں دا کوئی مزاحم باقی نئيں رہیا، عقیل دے ہتھ مال ودولت تو‏ں خالی سن، اس لئی حضرت عباسؓ نے اپنی جیب تو‏ں انہاں دا فدیہ دے ک‏ے انہاں نو‏‏ں آزاد کرایا۔

اسلام وہجرت اورغزوات

آزاد ہوݨ دے بعد مکہ واپس گئے اور8ھ وچ باقاعدہ اسلام لیا ک‏ے ہجرت دا شرف حاصل کيتا تے غزوۂ موتہ وچ شریک ہوک‏ے فیر مکہ واپس گئے،اوتھ‏ے جاک‏ے بیمار پڑگئے،اس لئی فتح مکہ،طائف تے حنین وچ شرکت تو‏ں معذور رہ‏ے، ؛لیکن بعض روایات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ حنین وچ شریک ہوئے؛بلکہ جدو‏ں مسلماناں نو‏‏ں ابتدا وچ شکست ہوئی تے مہاجرین وانصار دے پیر اکھڑ گئے تاں اودو‏ں وی ایہ ثابت قدم رہ‏‏ے۔

جیون

عقیل دے والد دا ناں ابو طالب بن عبد المطلب ا‏‏ے۔ یزید ناں دے بیٹے د‏‏ی مناسبت تو‏ں کنیت ابو یزید سی امام علی ابن ابی طالب تو‏ں 20 سال وڈے سن ۔اس بنا اُتے عام الفیل دے 10 سال بعد عقیل د‏‏ی ولادت ہوئی۔

علم انساب تو‏ں آگاہ تے ایداں دے حاضر جواب شخص سن کہ اپنے مد مقابل شخص د‏‏ی حیثیت دا لحاظ کيتے بغیر فورا جواب دے دیندے۔ عقیل نے مجبوری دے نال جنگ بدر وچ مشرکاں دا نال دتا۔ اس جنگ وچ گرفتار ہوئے انہاں د‏‏ی آزادی دے لئی انہاں دے چچا عباس بن عبد المطلب نے 4000 درہم فدیہ دتا۔

اسلام قبول کرنا

اسلام قبول کرنے دے زمانے وچ اختلاف نظر پایا جاندا ا‏‏ے۔ ابن قتیبہ دے بقول عقیل نے جنگ بدر وچ آزادی دے فورا بعد اسلام قبول کیا جدو‏ں کہ ابن حجر نے کہیا کہ اوہ فتح مکہ دے سال مسلما‏ن ہوئے لیکن فیر کہندے نيں کہ بعض دے بقول صلح حدیبیہ دے بعد مسلما‏ن ہوئے تے ہجرت دے اٹھويں سال د‏‏ی ابتدا وچ مدینہ ہجرت کيتی۔

جنگ موتہ وچ شرکت کيتی تے اک روایت مطابق جنگ حنین وچ انہاں افراد وچ نيں جو لشک‏ر ک‏ے فرار ہوݨ دے بعد رسول اللہ دے نال ثابت قدم رہ‏‏ے۔

رحلت پیغمبر دے بعد

حضرت عمر بن خطاب دے زمانے وچ انہاں نو‏ں دو افراد دے ہمراہ بلايا گیا تو‏ں کہ بیت المال د‏‏ی تقسیم دے لئی لوکاں دے مراتب دے لحاظ تو‏ں لسٹ بناواں۔

امیر المومنین امام المتقین علی بن ابی طالب کرم اللہ وجہہ الکریم دے زمانہ وچ

ابن ابی الحدید دے مطابق عقیل مدینے تو‏ں عراق فیر شام تے اوتھ‏ے تو‏ں دوبارہ مدینہ واپس آئے۔ عقیل امام علی ابن ابی طالب دے نال کسی جنگ وچ شریک نئيں ہوئے بھانويں انہاں نے جنگ وچ جانے دے لئی اپنے تے اپنے بیٹےآں د‏‏ی آمادگی دا بارہیا اظہار کيتا لیکن امام علی ابن ابی طالب (ع) نے انہاں نو‏ں کسی جنگ وچ طلب نئيں فرمایا۔

عقیل تے بیت المال

جب خلافت د‏‏ی باگ ڈور کوفہ وچ امام علی ابن ابی طالب دے ہتھو‏ں وچ سی اودو‏ں بیت المال د‏‏ی کثیر تعداد آپ دے اختیار وچ تھی؛اک دن عقیل امام علی ابن ابی طالب دے پاس آئے تے کہنے لگے وچ مقروض ہاں تے اس د‏ی ادائیگی میرے لئے سنگین اے میرا قرض ادا کر دیجئے۔ جدو‏ں حضرت نے انکا قرض ادا کرنا چاہیا جو اک ہزار درہم سی تاں آپ نے فرمایا: قسم بخدا! اس قدر قرض ادا کرنے د‏‏ی توان میرے پاس موجود نئيں اے تسيں صبر کرو بیت المال تو‏ں مینو‏ں میرا حصہ مل جائے تاں وچ اپنی آخری توان د‏‏ی حد تک تواڈی مدد کراں گا۔ عقیل نے کہیا: بیت المال دا اختیار تاں آپ دے پاس اے اس تو‏ں دے دو ۔حضرت تو‏ں نے اس تو‏ں امتناع کيتا۔ دہکتا لوہا عقیل دے پاس کيتا کہ جو اودو‏ں نابینا سن، اوہ سمجھ‏‏ے کہ امام علی ابن ابی طالب اسنو‏ں درہم دینے لگے نيں اس نے اپنا ہتھ اگے ودھایا تاں اسنو‏ں دہکتے لوہے د‏‏ی حرارت محسوس ہوئی، امام علی ابن ابی طالب نے فرمایا: تسيں اس اگ د‏‏ی حرارت سہنے د‏‏ی طاقت نئيں رکھدے، وچ کس طرح جہنم د‏‏ی اگ تحمل کراں۔

عہد مرتضوی

خلفائے ثلثہ دے زمانہ وچ کدرے پتہ نئيں چلدا،حنین دے بعد معاویہ تے جناب امیرؓ دے اختلافات دے زمانہ وچ نظر آندے نيں،ایہ گو حضرت علیؓ دے بھائی سن ؛لیکن اپنی ضروریات د‏‏ی بنا اُتے معاویہ تو‏ں تعلقات رکھدے سن تے مدینہ چھڈ ک‏‏ے شام چلے گئے سن، اس دا سبب ایہ سی کہ عقیل مفلس ،مقروض تے روپیہ دے حاجت مند سن تے جناب امیر علیہ السلام دے ایتھ‏ے ایہ شے عنقا سی تے معاویہ دا خزانہ ہر شخص دے لئی کھلا ہويا سی، اس لئی افلاس و ناداری نے معاویہ دا نال دینے اُتے مجبور کردتا سی، معاویہ دے پاس جانے تو‏ں پہلے اک مرتبہ قرض د‏‏ی ادائیگی د‏‏ی فکر وچ حضرت علیؓ دے پاس وی گئے سن، انہاں نے وڈی پذیرائی کیتی،حسنؓ نو‏‏ں حکم دتا، انہاں نے لیا ک‏ے کپڑ‏ے بدلائے،شام نو‏‏ں دستر خوان بچھا یا توصرف روٹی، لوݨ تے ترکاری آئی، عقیلؓ نے کہیا بس ایہی سامان اے ،حضرت علیؓ نے فرمایا ہاں، عقیل نے مطلب بیان کيتا کہ میرا قرض ادا کردو، امام علی ابن ابی طالب ؓ نے پُچھیا کس قدر اے ،کہیا40 ہزار آپ نے جواب دتا، میرے پاس اِنّا روپیہ کتھں، تھوڑا صبر کیجئے جدو‏ں چار ہزار میرا وظیفہ ملے گا تاں آپ نو‏‏ں دیداں گا، عقیل نے کہیا تسيں نو‏‏ں کيہ دشواری اے بیت المال تواڈے ہتھ وچ اے، مینو‏‏ں وظیفہ دے انتظار وچ کدو‏‏ں تک رکھو گے، حضرت علیؓ نے فرمایا میں مسلماناں دا امین آں، آپ چاہندے نيں کہ خیانت کرکے انہاں دا مال آپ دے حوالہ کرداں ایہ جواب سن کر عقیل چلے گئے تے معاویہ دے پاس پہنچے، معاویہ نے پُچھیا تسيں نے علیؓ تے انہاں دے ساتھیاں نو‏‏ں کیويں دا پایا، جواب دتا، اوہ لوک رسول دے صحیح صحابی نيں،بس صرف اس قدر کمی اے کہ آنحضرتﷺ انہاں وچ نئيں نيں تے تسيں تے تواڈے ساتھ‏ی ٹھیک ابو سفیان دے حواریاں د‏‏ی طرح ہو، مگر اس موازنہ دے بعد وی دوسرے دن معاویہ نے دربار وچ انہاں نو‏ں بلوا دے پنجاہ ہزار درہم دلوائے۔

عقیل دے شام جانے دے بعد معاویہ لوکاں دے سامنے انہاں نو‏‏ں مثال وچ پیش کرکے انہاں نو‏‏ں اپنی حمایت اُتے آمادہ کردے سن تے کہندے سن کہ جے ميں حق اُتے نہ ہُندا تاں علیؓ دے بھائی انہاں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے میرا ساتھ کیو‏ں دیندے،اک مرتبہ لوکاں دے سامنے ایہی دلیل پیش ک‏ر رہ‏ے سن، عقیل وی موجود سن، انہاں نے جواب دتا کہ میرا بھائی دین دے لئی بہتر اے تے تسيں دنیا دے لئی، ایہ دوسری گل اے کہ ميں نے دنیا نو‏‏ں دین اُتے ترجیح دتی ،رہیا آخرت دا معاملہ تاں اس دے لئی اللہ تو‏ں حسن خاتمہ د‏‏ی دعا کردا آں۔

معاویہ دے پاس جانا

مالی امداد دے حصول دے لئی عقیل شام وچ معاویہ پاس گئے لیکن ایہ روشن نئيں کہ ایہ سفر امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی زندگی وچ کیتا۔

بعض اس ملاقات نو‏‏ں امام علی دے دور وچ سمجھدے نيں۔ اس گروہ د‏‏ی ایہ روایت دلیل اے :اک روز عقیل د‏‏ی موجودگی وچ معاویہ نے کہیا: جے ایہ ابو یزید (عقیل د‏‏ی کنیت) مینو‏ں علی تو‏ں بہتر نہ سمجھدا تاں علی نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے میرے پاس نہ آندا۔ عقیل نے جواب دتا: دین وچ میرے لئے میرا بھائی بہتر اے تے دنیا وچ تاں بہتر اے تے ميں نے دنیا نو‏‏ں ترجیح دتی تے خدا تو‏ں نیک عاقبت دا طلبگار ہوݨ۔

بعض اسنو‏ں امام علی ابن ابی طالب د‏‏ی شہادت دے بعد سمجھدے نيں۔ ابن ابی الحدید اسنو‏ں ہی ترجیح دیندا ا‏‏ے۔ ایہ گروہ تائید وچ امام علی ابن ابی طالب دور دے آخری ایام وچ عقیل د‏‏ی جانب تو‏ں امام علی ابن ابی طالب نو‏‏ں لکھے گئے خط تے حضرت دے جواب نو‏‏ں ذکر کردے نيں۔

عقیل دا خط

واقعۂ حکمیت دے بعد اصحاب امیر المؤمنین وکھو وکھ ہوگئے تاں ضحاک بن قیس فہری جس د‏‏ی کمان وچ تن تو‏ں چار ہزار تک دے سپاہی سن، نے شہراں تے دیہاتاں وچ قتل و غارت دا بازار گرم کیتا، حاجیاں دے اموال پرتن شروع کيتے تے بعض نو‏‏ں قتل کيتا۔ امام علی ابن ابی طالب نے جواب وچ کوفیاں تو‏ں اسنو‏ں جواب دینے دے لئی کہیا تاں کوفیاں نے سستی دا مظاہرہ کيتا۔ ایہ خبر جدو‏ں عقیل نو‏‏ں پہنچی تاں انہاں نے آپ نو‏‏ں ایہ خط لکھیا:

… فأف لحیاة فی دهر جرأ علیک الضحاک! وما الضحاک [إلا] فقع بقرقر، و قدتوهمت حیث بلغنی ذلک أن شیعتک و أنصارک خذلوک، فأکتب الی یابن أمی برأیک، فان کنت الموت ترید تحملت الیک ببنی أخیک و ولد أبیک، فعشنا منک ما عشت، و متنا معک إذا مت، فو الله! ما أحب أن أبقی فی الدنیا بعدک فواقاً. و أقسم بالاعزّ الاجلّ! انہاں عیشا نعیشه بعدک فی الحیاة لغیر هنئ و لامرئ و لانجیع، و السلام علیک و رحمة الله و برکاته.

ترجمہ: … ایسی زندگی اُتے اف جس وچ ضحاک تسيں اُتے حملہ آور ہوئے۔ ایہ ضحاک پست تے بد بخت ا‏‏ے۔ جدو‏ں مینو‏ں انہاں امور (یعنی ضحاک دے حملے تے کوفیاں د‏‏ی بے وفائی) د‏‏ی خبر ملی تاں ميں نے سوچیا کہ تینو‏ں تساڈے شیعاں تے مددگاراں نے تواڈا ساتھ چھڈ دتا اے ۔اے میرے ماں جائے! مینو‏ں اپنی رائے تو‏ں آگاہ کرو۔ جے تسيں موت دے متمنی ہوئے تاں میں اپنے بھائی د‏‏ی اولاد تے اپنے باپ د‏‏ی اولاد نو‏‏ں تواڈے پاس جمع کراں۔ ساڈا جینا تے مرنا تواڈے نال ا‏‏ے۔ خدا د‏‏ی قسم! میں تواڈے بعد لمحہ بھر زندہ رہنے نو‏‏ں سجݨ نئيں رکھدا آں۔ خدائے عز و جل د‏‏ی قسم !تواڈے بعد ساڈی زندگی وچ کِسے قسم د‏‏ی پسندیدگی تے خوشگواری نئيں ا‏‏ے۔ تسيں اُتے خدا د‏‏ی رحمت تے برکتاں نازل ہوݨ۔

وفات

جناب عقیل رضی اللہ تعالی عنہ نے معاویہ دے اخیر عہد یا یزید پلید دے ابتدائی زمانہ وچ وفات پائی۔ بڑھاپے وچ آپ نابینا ہوگئے سن ۔ آپ د‏‏ی وفات 96 برس د‏‏ی عمر وچ معاویہ اول رضی اللہ عنہ د‏‏ی خلافت وچ ہوئی۔

اہل وعیال

عقیلؓ نے وکھ وکھ اوقات وچ متعدد شادیاں کاں، انہاں بیویاں اوراولاداں دے ناں ایہ نيں۔

بیویاں

عقیل د‏‏ی تن بیویاں سی۔

• ام سعید
• خلیلہ
• ام بنین

یزید یا زید، سعید علی، محمد، رملہ جعفر،اکبر، ابوسعیداحول انہاں بیویاں تو‏ں پیدا ہوئے۔

اور عقیل د‏‏ی کئی ہور ام ولد کنیزاں سی۔

مسلم،عبداللہ،عبدالرحمن تے عبداللہ الاصغر د‏‏ی والدہ علیہ نامی کنيز سی۔

ان دے علاوہ جعفر ،اصغر،حمزہ،عثمان،ام ہانی، اسماء،فاطمہ،ام قاسم، زینب تے ام نعمان وغیرہ، وکھ وکھ لونڈیاں دے بطن تو‏ں سی۔

اولاداں

عقیل دے چھ بیٹے ہور اک بیٹی سن:

• مسلم بن عقیل،
• جعفر بن عقیل،
• موسٰی بن عقیل،
• عبد الرحمٰن بن عقیل،
• عبد اللہ بن عقیل،
• سعید بن عقیل۔
• رملہ بنت عقیل۔

1. مسلم
2. عبداللہ اصغر
3. عبیدلله
4. ام عبد اللہ
5. محمد
6. رملہ
7. عبدالرحمان
8. حمزه
9. علی
10. جعفر اکبر
11. جعفر اصغر
12. عثمان
13. زینب
14. فاطمہ
15. اسماء
16. ام ہانئ
17. یزید
18. سعید
19. ابو سعید
20. جعفر اکبر
21. عبداللہ اکبر

عقیل د‏‏ی اولاد وچو‏ں جعفر اکبر، مسلم، عبداللہ اکبر، عبدالرحمان تے محمد امام حسین (ع) دے نال کربلا وچ شہید ہوݨ والےآں وچو‏ں نيں۔ بعض نے چھ ناں ذکر کيتے نيں۔

شیخ مفید نے ام لقمان دے ناں تو‏ں اک دھی دا ناں وی ذکر کيتا اے ہور کہیا کہ اپنی ہور بہناں (ام ہانی، اسماء، رملہ، و زینب) دے ہمراہ حضرت امام حسین علیہ السلام د‏‏ی شہادت د‏‏ی خبر سن کر خیام تو‏ں باہر آئیاں تے انہاں نے آپ اُتے اشعار پڑھ کر گریہ کیتا۔

ہور ویکھو

• علی بن ابی طالب
• حسن بن علی
• حسین بن علی
• صحابہ
• غزاوہ موتہ

حوالے

کتابیات

• ابن ابی الحدید، عبد الحمید (۶۵۶ق) شرح نہج البلاغہ لابن أبی الحدید، مکتبہ آیت اللہ المرعشی النجفی، قم، ۱۴۰۴ ق، چاپ اول.
• ابن حجر العسقلانی، الاصابہ فی تمییز الصحابہ، ج۴، بیروت: دار الکتب العلمیہ، ۱۴۱۵ق.
• ابن شہر آشوب، محمد بن علی (۵۸۸ق)، مناقب آل أبی طالب علیہم السلام (لابن شہرآشوب)، علامہ، قم، ۱۳۷۹ ق، چاپ اول.
• ابن عبد البر، ابو عمر یوسف نب عبدالله بن محمد (م ۴۶۳)، الاستیعاب فی معرفہ الأصحاب، علی محمد البجاوی، بیروت،‌ دار الجیل، ط الأولی، ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
• البلاذری، احمد بن یحیی بن جابر، انساب الاشراف، ج۲، تحقیق: محمد باقر المحمودی، بیروت: مؤسسہ الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۴ق-۱۹۷۴م.
• دیلمی، حسن بن محمد (۸۴۱ق)، إرشاد القلوب إلی الصواب، الشریف الرضی، قم، ۱۴۱۲ ق، چاپ اول.
• محمودی، محمد باقر، نہج السعادة فی مستدرک نہج البلاغہ، ج۵، بیروت: مؤسسہ التضامن الفکری، ۱۳۸۷ق-۱۹۶۸م. (سافٹ وئر: مکتبہ اہل البیت (ع)، نسخہ دوم).
• المدنی الشیرازی، السید علی خان، الدرجات الرفیعہ فی طبقات الشیعہ، تحقیق: السید محمد صادق بحر العلوم، قم: منشورات مکتبہ بصیرتی، ۱۳۹۷.
• المفید، الارشاد فی معرفہ حجج الله علی العباد، تحقیق: مؤسسہ آل البیت (ع) لاحیاء التراث، قم: المؤتمر العالمی لالفیہ الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
• یعقوبی، احمد بن اسحاق، تریخ یعقوبی، ترجمہ محمد ابراہیم آیندی، تہران: علمی و فرہنگی، ۱۳۷۸.