انتظار فرج
انتظار فَرَج، (= وُسع تے فراخی دا انتظار) شیعہ اصطلاح وچ امام زمانہ(عج) دے ظہور دا انتظار اے جو خارق عادت تے معجزانہ انداز توں ہوئے گا تے امام غائب(عج) ظہور کرکے دنیا نوں عدل و انصاف توں مالامال کرن گے جس طرح کہ ایہ ظلم و ستم توں مالامال ہوچکی ہوئے گی۔ شیعہ تعلیمات دے مطابق معنوی تے اخلاقی آمادگی دا موجب اے۔
انتظار ہے کیہ؟
[سودھو]انتظار کيتا اے ؟ دے جواب وچ کہیا جاسکدا اے کہ ایہ دو عناصر دا مجموعہ اے: 1۔ نفی دا عنصر 2۔ اثبات دا عنصر۔
نفی دا عنصر یعنی موجودہ صورت حال توں بیگانگی تے موجودہ حالات توں ناخوشی تے ناخوشنودی تے اثبات دا عنصر یعنی روشن مستقبل تے مطلوبہ حالات دی امید تے ایداں دے حالات دے لئی تمہیدی اقدامات بجا لیانا۔[۱]۔[۲] کلامی (= اعتقادی) اصطلاح وچ انتظار دا مفہوم روایات و احادیث توں ماخوذ اے جس دے معنی وعدہ الہی دے چشم براہ ہونے دے نيں اس کوشش دے نال کہ اپنی روح تے جسم ہور اپنے معاشرے نوں وی اس دن دے لئی تیار کيتا جائے جدوں حضرت مہدی علیہ السلام دا خورشید عالمتاب طلوع ہوئے گا تے اس طلوع عظیم دے نال بنی نوع انسان دی حیات دے تمام پہلؤاں وچ فراخی نمایاں ہوئے گی۔[۳]
انتظار لغت تے نفسیات وچ
[سودھو]لغت وچ انتظار دے معنی چشم براہ ہونے تے فکرمند ہونے دے نيں۔[۴]۔[۵]
انتظآرنفسیاتی لحاظ توں روح دی اوہ کیفیت اے جو آمادگی دا سبب بندی اے ایسی چیز دے خیر مقدم دے لئی جس دا انتظار کيتا جارہیا اے۔ اس کیفیت دے برعکس مایوسی تے ناامیدی دی کیفیت اے، پس جس قدر کہ انتظار شدید ہوئے گا تیاری تے آمادگی وی اِنّی ہی مؤکّد (= پرزور) ہوئے گی۔[۶]
اصطلاح وچ
[سودھو]انتظار فَرَج یعنی چشم براہ ہونا، اس امید دے نال کہ باطل اُتے پیروزی دی آخری فتح دے لئی حالات سازگار ہون، عدل و انصاف تے اسلامی ایمان پورے کرہ ارض اُتے پھیل جائے تے پوری دنیا وچ حضرت مہدی علیہ السلام دے ہتھوں حکومت حقہ قائم و مستقر ہوجائے۔[۷]۔[۸] یعنی اصطلاحی معنی وچ انتظار اس عقیدے دا ناں اے جس دا تعلق تریخ دے انجام توں اے جدوں عالمی سطح اُتے عدل و سعادت دا قیام و نفاذ ہوئے گا۔ اس لحاظ توں انتظار اس مطلوبہ معاشرے دا انتظآر اے جدوں مطلق حکومت الہیہ مستقر ہوئے گی تے اس لحاظ توں اس دور دا انسان وی الہی حکمرانی دے نال مکمل طور اُتے سازگار ہوئے گا۔ آیات کریمہ دے مطابق، ایداں دے زمانے دا ظہور اللہ دے ارادے دے مطابق ہوئے گا، آسمانی پیغام عام ہوئے گا تے انسان آسمانی پیغام نوں بصد شوق گلے لگائے گا۔ اسلامی فکر وچ بنیادی اصول ایہ اے کہ حکومت مطلق طور اُتے اللہ دی ہوئے گی۔[۹]۔[۱۰]۔[۱۱]۔[۱۲]۔[۱۳]
موضوعِ انتظار
[سودھو]انتظار موعود دا موضوع تے نجات شناسی دا مبحث دوسرے ادیان ـ بالخصوص توحیدی ادیان ـ وچ زیر بحث اے تے اوہ سب بشارت دیندے نيں کہ اک عظیم عالمی مصلی آخر الزمان وچ ظہور کريں گا تے ایہ اوہ زمانہ ہوئے گا جدوں ظلم و ناانصافی پوری دنیا اُتے چھا گئی ہوئے گی۔ اوہ آئے گا تے عالمی عدل دا نفاذ کريں گا تے ظلم دی جڑاں اکھاڑ دے گا۔
انتظار دا پس منظر
[سودھو]انتظار دی بحث دا تعلق اسلام وچ رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ دے زمانے توں اے۔ آنحضرت(ص) توں ظہور دی نشانیاں، موعود دی خصوصیات تے ظہور دے بعد آپ(عج) دے کارہائے نمایاں دے سلسلے وچ متعدد احادیث وارد ہوئیاں نيں۔[۱۴]
دوسرے ادیان وچ نجات دہندہ دا انتظار
[سودھو]انسانیت دے نجات دہندہ دے ظہور اُتے ایمان تے عدل و انصاف دے قیام دا انتظار، اک فطری انسانی امر اے چنانچہ ایہ عقیدہ تمام ملتاں تے مذاہب و ادیان وچ موجود اے۔
اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ معاشرے دی اصلاح تے اسنوں موجودہ صورت حال توں نجات دلانے دا عقیدہ ابتداء ہی توں انسانی ذہن وچ موجود سی تے ایہ عقیدہ دین اسلام دے لئی مختص نئيں اے، کیونجے ظہور اسلام توں پہلے دے آسمانی ادیان دے درمیان وی اسيں دیکھدے نيں کہ سب نے اس حقیقت دے واقع ہونے دی خبر دتی اے تے حتی کہ مصلح کيتی خصوصیات تے انہاں دی اصلاحی روشاں وی بیان کيتی نيں۔ گوکہ انھاں نے مصلح نوں مہدی دا ناں نئيں دتا اے تے انہاں دی اصلاحی روشاں دا تذکرہ مہدویت دے عنوان توں نئيں کيتا اے۔ ایہ عقیدہ حتی کہ زردشتی تے برہمنی مذاہب تک وی سرایت کرگیا اے۔ چینیاں دی قدیم کتاباں وچ ، قدیم ہندیاں دے عقائد وچ ، اسکینڈینویا دی اقوام وچ ایتھے تک کہ قدیم [مصر|مصریاں]] تے امریکا دے مقامی باشندےآں تے میکسیکو دے عوام وچ اس قسم دے عقائد پائے جاندے نيں۔
لہذا کہیا جاسکدا اے کہ روش مستقبل، فلاح و رستگاری تے آخری نجات اُتے یقین و اعتقاد تمام الہی تے غیر الہی ادیان و مذاہب و مکاتب دا مشترکہ عقیدہ اے تے ایہی فطری پیاس تے سوز و گداز جو پوری دنیا وچ جاری و ساری اے عقیدہ انتظار دی صحت و درستی دا ثبوت اے۔
انتظار منجی دا عقیدہ رکھنے والے آسمانی ادیان ہور دین نما مکاتب دے درمیان ذیل دے مذاہب دا تذکرہ کيتا جاسکدا اے:
1۔ یہودی عزیر یا منحاس بن عازر بن ہارون دی رجعت اُتے یقین رکھدے نيں۔
یہودیت دی نشیب و فراز توں بھری تریخ وچ موعود آخر الزمان دے انتظار دا شوق ٹھاٹھاں ماردا نظر آندا اے۔ کتاب مقدس دے عہد عتیق وچ مزامیر داؤد دے سفر ـ مزمور نمبر 37 ـ وچ مرقوم اے:
- "شرپسنداں تے ظالماں دی موجودگی توں نا امید مت ہو، کیونجے ظالمین دی نسل روئے زمین توں اکھاڑ دتی جائے گی تے عدل خداوندی دے منتظرین زمین دے وارث ہوکے رہن گے تے جنہاں افراد اُتے اللہ دا لعن ہوئے گا انہاں دے درمیان انتشار پھیل جائے گا، تے صالح تے نیک انسان زمین دے وارث ہونگے تے تریخ دی انتہا تک زمین دے اُتے جئاں گے۔[۱۵]
یہودیاں دے مقدس متون وچ موعود دی بشارت مسلسل دتی گئی اے۔[۱۶] انہاں دا عقیدہ اے کہ موعود آئے گا تاں تمام موجودات انہاں دے وجود توں بہرہ ور ہونگے تے موعود دے منتظرین وارث زمین ہونگے... کیونجے شر پسند قوت توڑ دتی جائے گی تے صالحین نوں خدا دی تائید حاصل ہوئے گی۔[۱۷]
2۔ عیسائیاں دا ایمان اے کہ حضرت عیسی علیہ السلام پلٹ کر آئیاں گے۔ عیسائیت وچ انتظار تے نجات دہندہ دے ظہور اُتے وافر تاکید ہوئی اے تے موعود آخر الزمان دے بارے وچ واضح بشارتاں دتی گئیاں نيں: اناجیل اربعہ (= متی، لوقا، مرقس، برنابا) وچ ایسی بشارتاں بوفور پائی جاندیاں نيں جداں: "گھراں دے دروازے بند رکھو تے چراغ ہمیشہ جلائے رکھو انہاں لوکاں دی مانند جو اپنے آقا دا انتظار کررہے نيں، جدوں آئے گا تے دروازے اُتے دستگ دے گا تاں فوری طور اُتے دروازہ اس دے لئی کھول دو"۔[۱۸]۔[۱۹]
3۔ زردشتیاں دا عقیدہ اے کہ بہرام شاہ واپس آئے گا۔ انہاں دا عقیدہ اے کہ آہورا مزدا (= خیر دی روح) ہر وقت اہریمن (= شر دی وڈی روح) دے خلاف برسر پیکار اے حتی کہ آخر الزمان وچ سوشیانس ظہور کرے تے خوبی بدی اُتے تے نیکی شر تے پلیدی اُتے غلبہ پائے تے صلح و آشتی تے پاکی و پاکیزگی تے آہورا مزدا دی سربلندی دا دور دورہ ہوئے۔[۲۰]۔[۲۱]
4۔ ہندؤاں دا ایمان اے کہ وشنو واپس آئے گا۔
5۔ مجوسیاں دا ایمان اے کہ اوشیدر پلٹ کر آئے گا۔
6۔ بدھ مت دے مننے والے بدھ دے واپس آنے دے منتظر نيں۔
انتظار تے اسلام
[سودھو]انتظار قرآن دی روشنی وچ
[سودھو]قرآن کریم جو اہم ترین اسلامی منبع و ماخذ اے، مسئلے دی تفصیلات بیان کيتے بغیر کئی آیات وچ اس دی طرف اشارہ کردا اے:
- "فَانتَظِرُواْ إِنِّي مَعَكُم مِّنَ الْمُنتَظِرِينَ"۔
ترجمہ: چنگا تاں فیر انتظار کرو وچ وی تواڈے نال انتظار کرنے والےآں وچ ہون۔[۲۲]۔[۲۳] - "وَارْتَقِبُواْ إِنِّي مَعَكُمْ رَقِيبٌ"۔
ترجمہ: تے انتظار کرو، وچ وی تواڈے نال انتظار کردا ہون۔[۲۴] - "فَتَرَبَّصُواْ إِنَّا مَعَكُم مُّتَرَبِّصُونَ"۔
ترجمہ: تاں تسيں انتظار رکھو، یقین سمجھو کہ اسيں وی تواڈے نال انتظار وچ شریک نيں۔[۲۵]
ان آیات نوں بہت ساریاں احادیث وچ مسئلۂ انتظار توں تاویل کيتا گیا اے۔[۲۶]۔[۲۷]۔[۲۸]
انتظار احادیث دی روشنی وچ
[سودھو]پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ نے اک حدیث وچ ـ فریقین دے مآخذ وچ منقول اے ـ اس سلسلے وچ ارشاد فرماندے نيں: "اگر دنیا دی زندگی وچوں صرف اک دن وی باقی ہوئے تاں خداوند متعال اسنوں اس قدر طویل کردے گا کہ میرے فرزند مہدی(عج) ـ جنہاں دا ناں میرا ناں تے کنیت میری کنیت اے ـ ظہور کرن تے عدل نوں فروغ داں، اس دے بعد جدوں ظلم و ستم اس دنیا اُتے چھا چکی ہو"۔[۲۹]۔[۳۰]
انتظار اہل سنت دی نظر وچ
[سودھو]امام مہدی علیہ السلام دا انتظار تشیع دے لئی مختص نئيں اے ؛ مہدی(عج) دے بارے وچ بہت ساریاں متواتر احادیث اہل سنت دے منابع و مآخذ توں صحیح اسناد دے نال نقل ہوئیاں نيں جنہاں وچ شک نئيں کيتا جاسکدا، جداں کہ شیعہ امامیہ دے منابع وچ ایسی ہی احادیث نقل ہوئیاں نيں۔
عالم اسلام وچ وی تمام مذاہب تے فرقےآں تے مکاتب نے اصولی طور اُتے اس مسئلے نوں قبول کيتا اے تے اس عقیدے دے دفاع تے تشریح دے لئی متعدد کتاباں لکھایاں نيں۔[۳۱]۔[۳۲]
اہل سنت دے ہاں ایہ اک مسلمہ تے ناقابل انکار حقیقت اے کہ قریش وچوں اک شخص ـ جو اسلام دے پیغمبر اعظم صلی اللہ علیہ و آلہ دی نسل توں ہوئے گا ـ ظہور کريں گا تے حضرت عیسی(ع) انہاں دی اقتدا وچ نماز بجا لاواں گے۔[۳۳]۔[۳۴]۔[۳۵] اس دے باوجود انہاں دی اکثریت دا خیال اے کہ مہدی موعود حالے پیدا نئيں ہوئے نيں؛ جداں کہ انہاں وچوں کئی دا خیال اے کہ آپ(عج) امام حسن مجتبی علیہ السلام دی نسل توں ہونگے۔[۳۶]۔[۳۷]۔[۳۸]
نويں صدی ہجری دے مشہور سنی عالم عبدالرحمن بن خلدون نے العبر نامی کتاب اُتے مشہور مقدمہ لکھیا اے جس وچ اوہ لکھدے نيں:
- "جان لو کہ بدان کہ اعصار و قرون دے دوران، اہل اسلام دے مشاہیر دا عقیدہ ایہ رہیا اے کہ سانوں ایہ امر ناگزیر اے کہ آخر الزمان وچ اہل بیت وچوں اک مرد ظہور کريں گا جو دین دی تائید و حمایت کريں گا تے عدل نوں ظاہر کرن گے، تے مسلمان انہاں دی پیروی کرن گے۔ اوہ اسلامی ملکاں اُتے چھا جاواں گے تے انہاں دا ناں مقدس مہدی اے۔ انہاں دے ظہور دے علائم وچوں توں دجال دا خروج تے اس دے بعد دے واقعات نيں تے ایہ کہ حضرت عیسی علیہ السلام انہاں دے پِچھے آئیاں گے تے دجال نوں ہلاک کرن گے یا انہاں دے نال آئیاں گے تے دجال دے ہلاک کرنے وچ انہاں دی مدد کرن گے۔ تے اپنی نماز وچ انہاں دی اقتدا کرن گے و...۔ [۳۹] گوکہ ـ جداں کہ اشارہ ہويا اہل سنت دی اکثریت نوں یقین اے کہ امام مہدی علیہ السلام آئیاں گے تے زمین نوں عدل و انصاف توں بھر دین گے جس طرح کہ ایہ ظلم و ستم توں بھری ہوئی ہوئے گی لیکن اوہ کہندے نيں کہ اوہ حالے پیدا نئيں ہوئے نيں، اُتے شیعہ تے بعض غیر شیعہ مکاتب تے مذاہب دے پیروکار ہور بعض غیر اسلامی مذاہب نجات دہندہ دے عنوان توں اک مرد دا انتظار کررہے نيں تے اوہ معتقد نيں کہ اوہ مرد موجود اے تے مسلماناں تے غیر مسلماں دے اعمال تے رویاں ہور انہاں نوں درپیش مصائب و مسائل دا ناظر و شاہد اے۔
شیعہ عقیدہ
[سودھو]انتظار اک ایسا امر اے کہ شیعیان اہل بیت نوں بارہويں امام دے زمانۂ غیبت وچ [۴۰]، اس دی پابند رہنا اے ؛ بااں معنی کہ انہاں نوں مہدی منتظر(عج) دا منتظر رہنا چاہیدا تے اس امر نوں کدی وی فراموش نئيں کرنا چاہیدا تے ہر وقت اپنے امام(عج) نوں یاد رکھنا چاہیدا؛ ایتھے تک کہ اعمال دی قبولیت دی اک شرط امام غائب(عج) دا انتظارِ فَرَج اے۔[۴۱]۔[۴۲]
بعض شیعہ کتاباں وچ انتظار نوں اک قلبی تے روحانی کیفیت قرار دتا گیا اے:
- "انتظار اک قلبی تے روحانی کیفیت دا ناں اے جو اس شیئے دے لئی تیاری دے نتیجے وچ حاصل ہُندی اے جس دا انتظار ہورہیا اے … پس انتظار جس قدر شدید ہوئے گا تیاری ايسے انداز توں زیادہ ہوئے گی۔ کیہ تسيں نئيں دیکھدے ہوئے کہ جدوں تواڈا کوئی [عزیز] سفر اُتے ہوئے جس دے آنے دے منتظر ہو، جس قدر کہ اس دے آنے دا وقت نیڑے توں نیڑے تر آندا اے تواڈی تیاری وچ اِنّا ہی وادھا ہُندا اے "۔[۴۳]
استوں علاوہ کہ انتظار اک امر واجب اے، منتظرین دے لئی انتظار دے عوض ثواب تے مراتب و تھاںواں وی مد نظر نيں۔ امیرالمؤمنین(ع) فرماندے نيں:
- "ساڈے امر [ظہور] دا منتظر اس شخص دی مانند اے جو خدا دی راہ وچ اپنے خون وچ تڑپتا اے "۔[۴۴]
امام صادق(ع) فرماندے نيں: "جو لوک امام زمانہ(عج) دی پیشوائی تے امامت دا امر پہچان لاں ایہی در حقیقت انہاں دا انتظارِ فَرَج اے "۔[۴۵] یعنی جو شخص اپنے زمانے دے امام نوں پہچان لے تے جان لے کہ امام اپنے پیروکاراں توں کيتا توقع رکھدے نيں تے کیہ چاہندے نيں، اوہ بہرحال اٹھے گا تے امام دی نسبت اپنے فرائض اُتے عمل کريں گا تے جس دن امام دے عملی حکم دی تعمیل ہوئے اوہ دن یوم الفَرَج اے۔
حضرت امام علی بن موسی الرضا(ع) فرماندے نيں: "کیہ تسيں نئيں جاندے کہ انتظارِ فَرَجِ فَرَج دا جزء اے ؟"۔[۴۶]
ائمۂ معصومین علیہم السلام دے گرانقدر اقوال دا جائزہ لینے توں شیعیان اہل بیت دے ایہ فرائض سامنے آندے نيں کہ اوہ امام دی معرفت حاصل کرن، اپنے فرائض پہچان لاں تے انہاں اُتے عملدرآمد دی کوشش کرن؛ تے جدوں اپنی ذات تے دوسرےآں دی اصلاح دے سلسلے وچ ساڈی کوششاں بارآور ثابت ہُندیاں نيں، اوہی یوم الفَرَج اے۔ پس فَرَج دا [اک] سرا ساڈے ہتھ وچ اے تے سانوں اپنی ذمہ داری نوں سرانجام دینا چاہیدا۔
امام مُنتَظَر دے اوصاف
[سودھو]معتبر شیعہ منابع وچ منقولہ احادیث توں معلوم ہُندا اے کہ مہدی موعود(عج) دے کوائف تے اوصاف حسب ذیل نيں:
- آپ(عج) خاندان رسالت تے فرزندان پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ دی ذریت توں نيں؛ بارہويں امام معصوم تے رسول اللہ(ص) دے بعد اللہ دے بارہويں خلیفہ تے حجت نيں؛ حسن بن علی العسکری علیہ السلام دے فرزند نيں جو 15 شعبان سنہ 255ہجری قمری نوں دنیا وچ تشریف فرما ہوئے نيں تے اس وقت زندہ نيں تے اللہ دی خاص مصلحت دی بنا اُتے حالت غیبت وچ جی رہے نيں [اور اکھاں توں اوجھل نيں] تے اوہ دن ضرور آئے گا جدوں آپ(عج) اللہ دے اذن توں ظہور کرن گے تے ایداں دے حال وچ کہ زمین اُتے ظلم و ستم چھا گیا ہوئے گا آپ(عج) عالمی عدل قائم کرن گے؛ تے مؤمنین اُتے واجب اے کہ تیاری دے نال اس دن دا انتظار کرن"۔[۴۷]۔[۴۸]۔[۴۹]
انتظار کیوں تے کِداں؟
[سودھو]ضرورت انتظار
[سودھو]بہت ساریاں روایات وچ انتظار دی ضرورت تے لزوم اُتے تاکید ہوئی اے ؛ منجملہ: امام جواد علیہ السلام فرماندے نيں:
- "ہر مسلمان اُتے واجب اے کہ امام مہدی علیہ السلام دی غیبت دے زمانے مین آپ(عج) دا انتظار کرے"۔[۵۰]
انتظار دی اہمیت دے لئی ایہی کافی اے کہ اسنوں دین دے ارکانہاں وچوں اک رکن قرار دتا گیا اے،[۵۱]۔[۵۲] یا اللہ تے اس دے رسول(ص) اُتے ایمان دے مترادف قرار دتا گیا اے۔[۵۳]
انتظار دی فضیلت تے منتظر دی منزلت
[سودھو]- انتظارِ فَرَجِ خدا دے نزدیک محبوب ترین اعمال وچوں اے۔[۵۴]
- انتظار دا جوہر صبر تے صعوبتاں جھیلنے دا آمیزہ اے۔[۵۵]۔[۵۶]
- بعض روایات وچ اے کہ انتظارِ فَرَجِ عظیم ترین فراخیاں وچوں اے۔[۵۷]
- انتظارِ فَرَجِ افضل اعمال تے اعلیٰ ترین جہاد اے تے جدوں نجات دہندہ آئیاں گے شیعیان اہل بیت دا حزن و ملال ختم ہوجائے گا۔۔۔[۵۸]۔[۵۹]
- اک شخص نے امام جعفر صادق علیہ السلام توں اس شخص دے بارے وچ پُچھیا جو حکومت حقہ دا انتظار کررہیا اے تے ايسے حال وچ خالق حقیقی توں جاملدا اے تاں آپ(ع) نے فرمایا: "وہ اس شخص دی مانند اے جو اس انقلاب دے ہمراہ تے انہاں دے خیمے وچ حاضر ہو، فیر امام(ع) کچھ لمحے خاموش رہے تے فیر فرمایا: اس شخص دی مانند اے جو رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ دے نال ہو"۔[۶۰]۔</ref>۔[۶۱]
- منتظرین دے بارے وچ دوسری تعبیرات وی وارد ہوئیاں نيں؛ منجملہ ایہ :"ایسا شخص اس مجاہد دی مانند اے جو اللہ دی راہ وچ تلوار اٹھا کے جہاد کردا اے۔ یا اس شخص دی مانند اے جو رسول اللہ(ص) دی خدمت وچ اپنی تلوار توں دشمن دے مغز اُتے وار کردا اے، یا اس شخص دی مانند اے جو قائم(عج) دے پرچم تلے کھڑا ہو؛ یا اس مجاہد دی طرح اے جو رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ دے سامنے جہاد کرے، یا اس مجاہد دی مانند جو رسول اللہ(ص) دے رکاب وچ جام شہادت نوش کرے۔۔۔۔[۶۲]۔[۶۳]
- بعض روایات وچ اے کہ انتظار دا ثواب اس روزہ دار دی مانند اے جو راتاں نوں حالت نماز وچ بسر کردا اے۔[۶۴]۔[۶۵]۔[۶۶]
- منتظر شہدائے بدر تے احد دا اسيں گام و اسيں قدم اے تے خداوند متعال اسنوں شہدائے بدر و احد دا ثواب عطا کردا اے۔[۶۷]۔[۶۸]
- منتظر ہلاکت توں نجات پانے والا اے تے انتظار نجات دا واحد راستہ اے۔[۶۹]۔[۷۰]
- تمام اعصار و قرون دے لوکاں وچ بہترین افراد اوہی نيں اوہی جو غیبت دے زمانے وچ جتے نيں اپنے امام(عج) دی امامت اُتے یقین رکھدے نيں تے آپ(عج) دے ظہور دے منتظر نيں۔[۷۱]
- طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری
- منتخب الانوار،
- نباطی بیاضی، علی بن یونس، الصراط المستقیم
التماس دعا - صلوات
فضیلت انتظار دا فلسفہ
[سودھو]اس باب دی روایات توں انتظار دی قدر و قیمت تے منتظرین دی منزلت ظاہر ہُندی اے لیکن سوال ایہ اے کہ انہاں دے لئی اِنّی فضیلت قرار دتی گئی اے:
بعض روایات کچھ ایويں نيں:
- ایہ اک حقیقت اے کہ آخر الزمان وچ دینداری بہت دشورا اے ایتھے تک کہ بعض روایات وچ منتظر نوں اس شخص توں تشبیہ دتی گئی اے جس دے ہتھ وچ اگ اے یا اوہ اپنے ہتھ توں کانٹے دار پودا زمین توں اکھاڑ دینا چاہندا اے۔[۷۲]
- احادیث دے مطابق اعمال دا دار و مدار نیت اُتے اے۔ چنانچہ جس قدر کہ نیت خالص تر تے عظیم تر ہوئے گی عمل دی قدر و قیمت اِنّی ہی زیادہ ہوئے گی۔ انتظار دی قدر و قیمت منتظر دے عمل دے تناسب توں وجود وچ آندی اے۔ جے کوئی تعلیمی سند دا منتظر ہوئے اس دے انتظار دی قیمت تعلیمی سند جِنّی ہوئے گی تے جے کوئی خانۂ خدا دی زیارت دا منتظر ہوئے اس دے انتظار دی معنوی قدر و قیمت زیارت خانۂ خدا جِنّی ہوئے گی۔ امام مہدی علیہ السلام دا منتظر دنیا دی تمام مخلوقات دی تمام خوبیاں نوں اپنے وجود وچ پروان چڑھاندا اے۔ منتظر انتظار دے زیر اثر اعلیٰ منزلت دا حامل بن جاندا اے ؛ تے ایہ منزلت اِنّی اُچی اے کہ انسان نوں اولیاء اللہ، خاتم الانبیاء(ص) تے خاتم الاصیاء(عج) دی صف وچ کھڑا کردیندی اے تے بدر تے احد دے شہداء دے زمرے وچ قرار دیندی اے تے اوہ اس شخص دی مانند اے جس نے اپنی پوری زندگی روزہ داری تے تہجد دی حالت وچ گذاری ہوئے۔
- پیغمبر اکرم(ص) نے امیرالمؤمنین(ع) توں مخاطب ہوکے فرمایا: "لوکاں دے درمیان حیرت انگیز ترین ایمان تے عظیم ترین یقین آخر الزمان دے انہاں لوکاں دا ایمان و یقین اے جنہاں نے پیغمبر نوں نئيں دیکھیا اے تے امام وی انہاں دی اکھاں توں اوجھل اے تے سفیدی دے اُتے سیاہی (کاغذ دے اُتے تحریر) اُتے ایمان لیائے نيں۔[۷۳]
منتظرین دے فرائض
[سودھو]انتظار و منتظرین دے فضائل دے ضمن وچ وی بعض فرائض دی طرف اشارہ ہويا تے بعض ہور فرائض ایتھے بیان کيتے جاندے نيں:
امام دی معرفت
[سودھو]جادۂ انتظار نوں طے کرنا، امام منتظَر دی معرفت و شناخت دے بغیر، ممکن نئيں اے۔ انتظار دی وادی وچ استقامت تے پامردی پیشوائے موعود(عج) دے صحیح ادراک اُتے منحصر اے ؛ چنانچہ امام دی ناں و نسب دی شناخت دے علاوہ ضرورت اس امر دی اے کہ امام دے اصل مقام و مرتبے توں آگہی حاصل کيتی جائے۔
- امام عسکری(ع) دے خادم ابو نصر کہندے نيں: "ميں امام مہدی(عج) دی غیبت توں پہلے آپ(عج) دی خدمت وچ حاضر ہويا تاں امام(عج) نے میرے توں پُچھیا: کیہ تسيں مینوں جاندے ہو؟ ميں نے عرض کیہ تسيں میرے مولا تے میرے مولا دے فرزند نيں۔ امام(عج) نے فرمایا: میرا مقصود اس قسم دی معرفت نئيں سی۔ ميں نے عرض کيتا تاں آپ خود ہی فرماواں؛ تے امام(عج) نے فرمایا: وچ رسول اللہ(ص) دا آخری جانشین ہون، خداوند متعال میرے واسطے توں بلاواں نوں میرے خاندان تے شیعاں توں ٹال دیندا اے "۔[۷۴] امام دی معرفت دے ہور پہلؤاں وچوں اک، امام دی سیرت تے صفات توں آگہی حاصل کرنا اے۔ ایہ معرفت منتظر دی عادات و اطوار تے رویاں اُتے اثر انداز ہوجاندی اے۔ واضح و آشکار اے کہ امام دے مقام و مرتبے تے سیرت و حیات دی نسبت شناخت و معرفت جس قدر گہری ہوئے گی منتظر و معتقد دی زندگی اُتے اس دے نقوش وی اِنّے ہی گہرے ہونگے۔
نمونۂ عمل لینا تے اقتدا کرنا
[سودھو]صرف اوہ معرفت کافی و شافی اے جو نمونۂ عمل لینے تے اقتدا کرنے اُتے منتج ہو؛ جداں کہ رسول اللہ(ص) نے فرمایا: "خوش بختی تے نیک نصیبی اے اس شخص دے لئی جو ساڈے خاندان دے قائم دا ادراک کرلے؛ جدوں کہ قائم توں پہلے دے ادوار وچ انہاں اُتے تے انہاں توں پہلے دے ائمہ دی اقتدا کرچکيا ہوئے تے انہاں دے دشمناں توں بیزاری دا اظہار و اعلان کرچکيا ہوئے۔ اوہ میرے دوست تے ہمراہ نيں تے میرے نزدیک میری امت دے گرامی ترین افراد نيں"۔[۷۵] دعوی کافی نئيں اے تشیع تے انتظار کا۔ بلکہ اقتدا ضروری اے۔ اقتدا دا راستہ تزکیۂ نفس اے تے عمل وچ اخلاص دا کردار بہت اہم اے۔
اگر منتظر دا ثواب بدر دے ہزار شہیداں جِنّا اے تاں اسنوں بدر دے شہداء دے مثل و مانند ہونا چاہیدا چنانچہ اصلاح نفس تے عمل وچ اخلاص منتظرین دے اہم ترین فرائض وچوں اک اے۔ جداں کہ چھیويں امام(ع) نے فرمایا: "جو شخص قائم(عج) دے اصحاب دے زمرے وچ شمار ہونا چاہندا اے لازم اے کہ اعمال صالح بجا لیائے تے پرہیزگاری نوں اپنا پیشہ بنائے"۔[۷۶] بےشک مصلح منتظرین توں ایہی توقع کيتی جاسکدی اے کہ امام(عج) نوں اپنے لئے نمونۂ عمل بنائے تے خود وی صالحین وچوں ہوئے۔ بصورت ہور جدوں انہاں دو دے درمیان کوئی مطابقت تے مسانخت نہ ہوئے ـ خواہ ظہور توں پہلے خواہ ظہور دے بعد ـ شیعہ تے امام(عج) دے درمیان کوئی نسبت برقرار نئيں ہوپائے گی۔
ياد و ذکر امام
[سودھو]امام نوں یاد کرنے دی اک راہ ایہ اے کہ ہر روز آپ(عج) دے نال تجدید عہد دا اہتمام کيتا جائے تے اس عہد اُتے اپنی استواری دا اعلان کيتا جائے۔ جو شخص مسلسل دعائے عہد پڑھے تے تہہ دل توں اس دے مضامین دا پابند ہوئے کدی وی سستی دا شکار نئيں ہوئے گا تے امام(عج) دے اہداف دے حصول تے آنجناب دے ظہور دے لئی مقدمات و تمہیدات فراہم کرنے وچ مسلسل کوشاں رہندا اے۔ جو کچھ انتظار تے منتظرین آپ(عج) دی معرفت تے پیروی وچ پامردی تے استقامت دا سبب اے اوہ ایہ اے کہ اس طبیب جاں دے نال مسلسل رابطہ رکھیا جائے۔ دعائے عہد، دعائے ندبہ، امام(عج) دی سلامتی دے لئی دعا کرنا تے صدقہ دینا وی اس ربط و تعلق تے ذکر و یاد وچ اہم کردار ادا کردا اے۔
اور ایہی شخص اس ذخیرہ الہیہ دی مدد دے میدان وچ حاضری دے قابل ہُندا اے۔ امام صادق(ع) فرماندے نيں کہ "اگر کوئی چالیس دن صبح دے وقت دعائے عہد پڑھے اوہ ساڈے قائم دے انصار و اصحاب دے زمرے وچ شمار ہوئے گا تے جے ظہور توں پہلے دنیا توں اٹھیا جائے تاں خداوند متعال اسنوں اس دی قبر توں باہر لیائے گا [تا کہ قائم(عج) دی مدد کرے"۔[۷۷]۔[۷۸]
انتظار دے آثار و فائدے
[سودھو]انتظار دکھاں دی تسکین تے مصائب دے آسان ہونے دا سبب بندا اے کیونجے منتظر روشن مستقبل دا منتظر اے۔ ہور کہیا گیا اے کہ حضرت مہدی(عج) دی مصاحبت دی صلاحیت حاصل کرنے دے لئی اصلاح نفس تے اخلاقی رہتل و تزکیتے دے لئی کوشاں ہونا چاہیدا تے دشمناں اُتے امام غائب(عج) دے غلبے دے لئی وسائل تے مقدمات فراہم کرنے چاہیدا، علم حاصل کرنا چاہیدا تے معارف وچ ارتقائی مراحل طے کرنے چاہیدا؛[۷۹] جس دی ظہور دے لئی ضرورت اے۔
استوں علاوہ، چھپی ہوئی قوتاں تے خفیہ سرمائے انتظار دے سخت ایام دے نتیجے وچ فعال ہوجاندے نيں تے معارف دے تحرک دی روشنی وچ زندگی نويں معانی پاندی اے تے ہدف دے تقدس تے عظمت دے لحاظ توں ناخوشگوار حالات وچ صبر و استقامت وچ وادھا ہُندا اے تے انسان اک عام انسان دی حدود توں گذرجاندا اے تے کمال و تعالِی دے مرحلے اُتے پہنچ جاندا اے ؛ اوہ حقیر مادی دکھاں دے مرحلے توں گذر کر عظیم معنوی دکھاں دی وادی وچ داخل ہوجاندا اے تے اوہ اپنی نظراں ظہور دے روشن درازاں اُتے جما لیندا اے۔[۸۰]
حقیقی منتظر دا تعارف
[سودھو]مذکورہ بالا سطور وچ حقیقی منتظرین دا کافی شافی تعارف کرایا گیا اے اوہ ایويں کہ جو افراد انتظار دے دعویدار نيں انہاں نوں مختلف قسم دی صفات توں متصف ہونا چاہیدا۔ امام صادق(ع) نے فرمایا: "جو شخص حضرت قائم(عج) دے اصحاب دے زمرے وچ شمار ہونا چاہندا اے ضروری اے کہ آپ(عج) دا چشم براہ ہو؛ پارسائی تے نیکی دے نال عمل کرے؛ ایسا شخص حقیقی منتظر اے ؛ پس کوشش کرو تے منتظر رہو، مبارک ہوئے توانوں اے بخشے ہوئے لوکاں دی جماعت"۔۔۔[۸۱]۔[۸۲]۔[۸۳] حقیقی منتظر دے ہور اوصاف وچ دین دا تحفظ تے پرہیزگاری شامل نيں۔
انتظار اس قدر دشوار اے کہ بعض روایات وچ اسنوں کانٹے دار پودے اُتے ہتھ کھینچنے توں تشبیہ دتی گئی اے۔[۸۴] مسئلۂ ظہور وچ شک و تردد وچ نہ پڑنا، انکار نہ کرنا تے چھیندی و جلدبازی توں پرہیز کرنا، حقیقی منتظرین دے ہور اوصاف تے معیار نيں۔[۸۵]
امام حسین علیہ السلام فرماندے نيں:
- "مسئلۂ غیبت وچ بعض لوک شک و تردید دا شکار ہوجاندے نيں تے بعض لوک ثابت قدم رہندے نيں، لیکن کچھ لوک ایداں دے نيں جو آزار و اذیت تے تکذیب دے مقابلے وچ صبر کردے نيں جو رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ دے رکاب وچ جہاد کرنے والےآں دی مانند نيں"۔[۸۶]۔[۸۷]
امام موسی بن جعفر علیہ السلام فرماندے نيں:
- "حقیقی منتظرین دی خصوصیات وچوں اک اہل بیت(ع) دی ولایت تسلیم کرنے وچ ثابت قدمی توں کم لینا تے انہاں دے دشمناں توں برائت و بیزاری دا اظہار اے۔ [۸۸]
انتظار نوں درپیش آفتاں
[سودھو]انتظار دی دو قسماں نيں: 1۔ تعمیری، ذمہ داریاں نوں جنم دینے والا تے متحرک کر دینے والا انتظار؛ اس قسم دا انتظار ـ جداں کہ کہیا گیا افضل ترین عبادات وچ شمار کيتا گیا اے۔ 2۔ اس انتظار دے مقابلے وچ تباہ کن، مفلوج کردینے والا، روک دینے والا انتظار اے۔ انتظار دی انہاں دو قسماں دا اصل سبب ظہور موعود دے عظیم واقعے دے سلسلے وچ مختلف تصورات نيں۔
تباہ کن انتظار
[سودھو]تباہ کن انتظار وچ تصور ایہ اے کہ حضرت قائم(عج) دے ظہور تے قیام دی حقیقت محض اک دھماکے دی مانند اے، جس دا سرچشمہ ظلم و ستم دا رواج، گھٹن تے حق کشی اے۔ تے ایہ دھماکہ اس وقت رونما ہوئے گا جدوں اصلاح دی سطح صفر (= 0) تک گر جائے تے حق و حقیقت دا کوئی حامی نہ ہو؛ چنانچہ غیبت دے زمانے وچ ہر قسم دا اصلاحی اقدام مذموم اے کیونجے ہر اصلاحی اقدام اک روشن نقطہ اے تے جدوں تک اک روشن نقطہ باقی ہوئے گا غیب ظاہر نئيں ہوئے گا؛ چنانچہ ظہور دی تسریع و تعجیل وچ بہترین مدد تے انتظار دی بہترین شکل ایہ اے کہ فساد تے برائی نوں پھیلا دتا جائے۔ اس قسم دے انتظار دا مفہوم ایہ اے کہ انفعالی رویہ اپنایا جائے تے غیر جانبدار رہیا جائے۔ اس توں بالاتر ایہ کہ اس انتظار دے قائل افراد دا خیال اے کہ ظلم تے فحاشی دی ترویج دے لئی کوشاں ہونا چاہیدا۔[۸۹]
تعمیری انتظار
[سودھو]تعمیری انتظار وچ انتظار دے بارے وچ تصور ایہ اے کہ [[امام مہدی علیہ السلام|مہدی(عج) دا ظہور اہل باطل دے خلاف اہل حق دی جدوجہد دی اک کڑی اے تے ایہ جدوجہد آخر کار اہل حق دی آخری فتح اُتے منتج ہوئے گی۔ اس عظیم سعادت وچ حصہ دار بننے دے لئی ضروری اے کہ انسان عملی طور اُتے اہل حق دی صف وچ کھڑا ہو، چنانچہ حق دے حامیاں دی موجودگی ضروری اے نہ ایہ کہ ظہور صرف ايسے وقت ہوئے گا جدوں سب اہل باطل ہون۔[۹۰]
اسی بنا پر، احادیث وچ اے کہ امر ظہور اس وقت حقیقت دا جامہ پہنے گا جدوں شقی تے سعید اپنے کم دے انجام نوں پہنچ جاواں۔[۹۱]
متعلقہ مآخذ
[سودھو]باہرلے جوڑ
[سودھو]- دانشنامه کلام اسلامی۔
- فرهنگ انتظار Archived 2019-12-22 at the وے بیک مشین۔
حوالے
[سودھو]- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج7، ص382۔
- ↑ صافی گلپایگانی، منتخب الأثر، ج1، ص419۔
- ↑ رسالت جهانی حضرت مهدی (عج)، ص241۔
- ↑ زبیدی، تاج العروس، ج7، ص539۔
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ج1، ص364۔
- ↑ موسوی اصفهانی، مکیال المکارم، ج2، ص218۔
- ↑ صدر، تریخ الغیبة الکبری، ج1، ص291۔
- ↑ مطهری، قیام وانقلاب مهدی، ج1، ص14۔
- ↑ سوره یوسف، آیه 67۔
- ↑ سوره یوسف، آیه 40۔
- ↑ سوره انعام، آیه 62۔
- ↑ سوره نساء، آیه 105۔
- ↑ سوره انعام، آیه 82۔
- ↑ رجوع کرن: صدوق، کمال الدین وتمام النعمة۔
- ↑ کتاب مقدس سفر مزامیر داؤد۔
- ↑ مزمور10ـ13، کتاب مقدس۔
- ↑ مزمور37، کتاب مقدس۔
- ↑ انجیل لوقا، فصل 12۔
- ↑ انجیل متی، فصل 24 ۔
- ↑ تریخ جامع ادیان، جان ناس، ج1، ص318۔
- ↑ تریخ جامع ادیان، جان ناس، ج1، ص476۔
- ↑ سوره اعراف، آیه، 71۔
- ↑ سوره یونس، آیه، 20 و 102۔
- ↑ سوره هود، آیه، 93۔
- ↑ سوره توبه، آیه، 52۔
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج52، ص110۔
- ↑ مجلسی، اوہی ماخذ، ص127۔
- ↑ مجلسی، اوہی ماخذ، ج13، ص279۔
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج51، ص74۔
- ↑ اربلی، کشف الغمه، ج2، ص446۔
- ↑ الإمام المهدی عند أهل السنة، فقیه ایمانی، ج1، ص397۔
- ↑ موسوعة الإمام المهدی، فقیه ایمانی، ج1، ص12۔
- ↑ البستوی، المهدی المنتظر، ج1، ص9۔
- ↑ ابن خلدون، تریخ ابن خلدون، ج1، ص555۔
- ↑ ابن عربی، الفتوحات المکیة، ج3، ص327۔
- ↑ الحرانی، منهاج السنة، ج4، ص211۔
- ↑ البستوی، المهدی المنتظر، ج1، ص60۔
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج1، ص281۔
- ↑ ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ص133
- ↑ شیخ صدوق، کمال الدین، ج2، ص377، باب 36، حدیث 1۔
- ↑ کلینی، اصول کافی، کتاب الایمان والکفر، باب دعائم الاسلام، حدیث 13۔
- ↑ نعمانی، الغیبه، ب11، ح16۔
- ↑ موسوى اصفهانى، مکیال المکارم، ج2، ص152، ب8۔
- ↑ صدوق، خصال، ح400، ص625۔
- ↑ مجلسی؛بحارالانوار، ج52ص139
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج52، ص130۔
- ↑ صدر، تریخ الغیبة الکبری، ج1، ص8۔
- ↑ صدر، محمد، الیوم الموعود بین الفکر المادی والدین، ص636۔
- ↑ سبحانی، الهیات، ج2، ص632۔
- ↑ صدوق، کمال الدین وتمام النعمة، ج1، ص377۔
- ↑ کافی، کلینی، ج2، ص21۔
- ↑ مستدرک الوسائل، طبرسی، حسین۔
- ↑ موسوی اصفهانی، مکیال المکارم، ج2، ص217۔
- ↑ من لا یحضره الفقیه، صدوق، ج4، ص381۔
- ↑ حر عاملی، وسایل الشیعه، ج19، ص75۔
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج10، ص352۔
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج36، ص386۔
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج50، ص371۔
- ↑ مجلسی، اوہی ماخذ، ج74، ص143۔
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج52، ص126۔
- ↑ برقی، المحاسن، ج1، ص173، ح146۔
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج52، ص126۔
- ↑ صدوق، کمال الدین، ج1، ص644 645۔
- ↑ موسوی اصفهانی، مکیال المکارم، ج2، ص213۔
- ↑ کلینی، الکافی، ج2، ص222، ح4۔
- ↑ بحارالانوار، ج 72، ص 73۔
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج 52، ص 125۔
- ↑ صدوق، كمال الدّين، ج1، ص323، ح7۔
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج 51 ص72۔
- ↑ الطوسی، الغیبة، 176۔
- ↑ الطبرسی، احمد بن علي ، الاحتجاج، ج2، ص50۔
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج51، ص135۔
- ↑ صدوق، كمال الدّين، ج2، ب25، ح8۔
- ↑ صدوق، اوہی ماخذ، ب93، ح12، ص171۔
- ↑ صدوق، اوہی ماخذ، ج1، ب25، ح3، ص535۔
- ↑ غيبت نعماني، محمد بن ابراهيم نعماني، باب 11، ح 16، ص 207۔
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج53، ص95۔
- ↑ فرهنگ انتظار، آيت الله ناصري دولت آبادي Archived 2019-12-22 at the وے بیک مشین۔
- ↑ البستوی، المهدی المنتظر، ج1، ص310۔
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج7، ص283۔
- ↑ نعمانی، کتاب الغیبة، ج1، ص27۔
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج52، ص140۔
- ↑ صافی گلپایگانی، منتخب الأثر، ج1، ص498۔
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ج51، ص135۔
- ↑ موسوی اصفهانی، مکیال المکارم، ج2، ص209۔
- ↑ صدر، تریخ الغیبة الکبری، ج1، ص12۔
- ↑ صدوق، کمال الدین، ج1، ص317۔
- ↑ صدوق، کمال الدین، ج1، ص361۔
- ↑ مطهری، قیام وانقلاب مهدی، ص54۔
- ↑ قیام وانقلاب مهدی، مطهری، ص55-56۔
- ↑ صدوق، کمال الدین، ج1، ص346۔
مآخذ
[سودھو]- قرآن کریم۔
- ابن ابی الحديد، عزالدين، عبدالحميد، شرح نهج البلاغه، نشر داراحياء التراث العربى، لبنان، 1383هجری قمری۔
- ابن تيميّه، احمد بن عبدالحليم،منهاج السنة، الحرانى، نشر دار الكتب، لبنان، 1420هجری قمری۔
- ابن خلدون، عبد الرحمن محمد، تاريخ ابن خلدون، نشر دارالفكر، لبنان، 1417هجری قمری۔
- ابن خلدون،، عبد الرحمن محمد، مقدمه ابن خلدون Archived 2016-04-05 at the وے بیک مشین۔
- ابن عربى، محى الدين، الفتوحات المكية، نشر المكتبة العربية، مصر، 1405هجری قمری۔
- اربلى، على بن عيسى، كشف الغمه، نشر دار الكتب، بى تا، لبنان۔
- البرقی، احمد بن محمدتصحيح و تعليق: جلال الدین الحسینی محدث، ناشر: دار الکتب الاسلامیه ۔ قم - ایران ۔ 1371هجری شمسی۔
- البستوى، عبدالعليم، المهدى المنتظر، نشر دار ابن حزم، عربستان، 1420هجری قمری۔
- جان ناس، مترجم على اصغر حكمت، تاريخ جامع اديان، نشر انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى، تهران،1370هجری شمسی۔
- حر عاملى، محمّد، وسائل الشيعة، نشر مكتبة الإسلامية، تهران، 1389هجری قمری۔
- زبيدى، محب الدين، تاج العروس، نشر دارالفكر، لبنان، 1414هجری قمری۔
- سبحانى، جعفر، الهيات، نشر المركز العالمي للدراست الإسلامية، قم، 1411هجری قمری۔
- صافى گلپايگانى، لطف اللّه، منتخب الأثر، نشر مكتبة الصدر، بى تا، تهران۔
- صدر، محمد، تاريخ الغيبة الكبرى، نشر دار التعارف للمطبوعات، لبنان، 1402هجری قمری۔
- صدر، محمد، اليوم الموعود بين الفكر المادى والدين، نشر دار التعارف للمطبوعات، لبنان، 1403هجری قمری۔
- الصدوق، الشيخ محمد بن علي، كتاب الخصال، جماعة المدرسين في الحوزة العلمية قم المقدسة ۔ 1403هجری قمری / 1362هجری شمسی۔
- الصدوق، الشيخ محمد بن علي، كمال الدين وتمام النعمة، نشر انتشارات نشر اسلامى، قم، 1363هجری شمسی۔
- الصدوق، الشيخ محمد بن علي، من لا يحضره الفقيه، نشر دارالأضواء، لبنان، 1405هجری قمری۔
- الطبرسي، ابو منصور احمد بن علی، الاحتجاج، تعليقات: محمد باقر الخرسان، مطابع النعمان النجف الاشرف ۔1386هجری قمری / 1966 عیسوی۔
- فقيه ايمانى، مهدى، موسوعة الإمام المهدى، مكتبة امير المؤمنين، اصفهان، 1401هجری قمری۔
- فقيه ايمانى، مهدى، الإمام المهدى عند أهل السنة، نشر مكتبة أمير المؤمنين(عليه السلام)، اصفهان، 1402هجری قمری۔
- كتاب مقدس، انتشارات اساطير، تهران، 1380هجری شمسی۔
- كلينى، محمد بن یعقوب، كافى، نشر دفتر نشر فرهنگ اهل بيت(عليهم السلام)، بى تا، تهران۔
- گل محمدی آرمان، فریده، رسالت جهانی حضرت مهدی(عج)، كتابخانه تخصصی علوم و معارف قرآن (دفتر تبليغات اسلامی حوزه علمیه قم)، قم ۔ دارالنشر الاسلام۔ 1382هجری شمسی۔
- مجلسى، محمد باقر بحارالأنوار، ، نشر دار احياء التراث العربى، لبنان، 1403هجری قمری۔
- مطهرى، مرتضى، قيام وانقلاب مهدى، انتشارات صدرا، تهران، 1373هجری شمسی۔
- معين، محمد، فرهنگ فارسى، انتشارات اميركبير، تهران، 1371هجری قمری۔
- مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، نشر دارالكتب اسلامى، تهران، 1370هجری شمسی۔
- موسوى اصفهانى، محمدتقى، مكيال المكارم، مترجم، حائرى قزوينى، انتشارات بدر، تهران، 1374هجری شمسی۔
- نعمانى، محمد، كتاب الغيبة، نشر مكتبة الصدوق، بى تا، تهران۔
- نوری طبرسى، حسين، مستدرك الوسائل، نشر مؤسسة آل البيت(عليهم السلام)، قم، 1407هجری قمری۔
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||