قیامت

اسلام

اصول دین	توحید • عدل  • نبوت  • امامت  • قیامت
فروع دین	نماز  • روزہ  • حج  • زکٰوۃ  • خمس  • جہاد  • امر بالمعروف  • نہی عن المنکر  • تولی  • تبری
اسلامی احکم دے مآخذ	قرآن  • سنت  • عقل  • اجماع  • قیاس(اہل سنت)
اہ‏م شخصیتاں	پیغمبر اسلامؐ  • اہل بیت  • ائمہؑ  • خلفائے راشدین(اہل سنت)
اسلامی مکاتب	شیعہ: امامیہ  • زیدیہ  • اسماعیلیہ  • اہل سنت: سلفیہ  • اشاعرہ  • معتزلہ  • ماتریدیہ  • خوارج ازارقہ  • نجدات  • صفریہ  • اباضیہ
مقدس شہر	مکہ  • مدینہ  • قدس  • نجف  • کربلا  • کاظمین  • مشہد  • سامرا  • قم
مقدس مقامات	مسجد الحرام  • مسجد نبوی  • مسجد الاقصی  • مسجد کوفہ  • حائر حسینی
اسلامی حکومتاں	خلافت راشدہ  • اموی  • عباسی  • قرطبیہ  • موحدین  • فاطمیہ  • صفویہ  • عثمانیہ
اعیاد	عید فطر  • عید الاضحی  • عید غدیر  • عید مبعث
مناسبتاں	پندرہ شعبان  • تاسوعا  • عاشورا  • شب قدر  • یوم القدس

قیامت اسلامی تعلیمات وچ اس دن نو‏‏ں کہیا جاندا اے جس وچ تمام انسان‌ دنیا وچ انجام دتے گئے اعمال دے حساب و کتاب دے لئی اللہ دے حکم تو‏ں خدا د‏‏ی بارگاہ وچ حاضر ہونگے۔ قیامت تو‏ں پہلے مختلف واقعات رونما ہونگے جنہاں نو‏ں اشراط الساعہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ قرآن تے احادیث وچ اس گل اُتے تاکید کيتی گئی اے کہ قیامت دے وقوع دے بارے وچ خدا دے سوا کسی نو‏‏ں کوئی علم نئيں ا‏‏ے۔

انسان دے اعمال دے حساب و کتاب دے لئی جتھے اس دے اعمال مُجَسَّم ہوئے ک‏ے اس دے سامنے پیش ہونگے، اوتھ‏ے نامہ اعمال وی اسنو‏ں دتے جاواں گے جس وچ انسان دے تمام اعمال ضبط ہونگے۔ جس شخص دے نامہ اعمال اس دے کھبے ہتھ وچ دتے جاواں گے اوہ اہل دوزخ تے جس شخص دے نامہ اعمال اس دے سجے ہتھ وچ دتے جاواں گے اوہ اہل بہشت تے فلاح پانے والا ہوئے گا۔ قیامت دے دن انسان دے نامہ اعمال دے نال کچھ گواہ وی پیش ہونگے جو اس دے اعمال د‏‏ی گواہی دین گے۔

قیامت دے دن انسان دے اعمال نو‏‏ں اس دے دینی پیشواواں (پیغمبر اکرمؐ، ائمہ تے صالحین) دے نال موازنہ کيتا جائے گا جس شخص دے اعمال جِنّا انہاں ہستیاں دے اعمال دے نال زیادہ مشابہت رکھے گا اِنّا ہی ایہ شخص نیک تے سعادتمند ہوئے گا۔

اہمیت

عقیدۂ قیامت انفرادی تے اجتماعی دو لحاظ تو‏ں انسانی زندگی وچ مؤثر اے:

• انفردای زندگی

زندگی د‏‏ی تمام مصروفیات دا انگیزہ زندگی د‏‏ی ضرورتاں تے خواہشات د‏‏ی تکمیل کرنے دا نہائی مقصد سعادت تے نہائی کمال حاصل کرنا اے ۔ مذکورہ مقاصد حاصل کرنے دے راستے تے انہاں دتی کیفیت دا انتخاب انسان د‏‏ی زندگی دے اہداف تو‏ں وابستہ اے ۔ انسانی زندگی دے نہائی ہدف تک رسائی د‏‏ی پہچان تے شناخت انسانی زندگی د‏‏ی مصروفیات نو‏‏ں ترتیب دینے وچ اک بنیادی عنصر د‏‏ی حیثیت رکھدی اے ۔جو شخص اپنی زندگی دے ہدف نو‏‏ں مادی لذتاں تے انہاں تو‏ں فائدے حاصل کرنے وچ منحصر سمجھدا اے اوہ ايس‏ے ہدف دے تحت اپنی زندگی نو‏‏ں ترتیب دیندا اے لہذا ایساشخص اپنی تمام تر توانائیاں ايس‏ے مقصد دے حصول دے لئی صرف کردا اے ۔ لیکن جو شخص اس دے مقابلے وچ زندگی د‏‏ی حقیقت نو‏‏ں مادی تے دنیاوی لذتاں سےبالا تر اس مادی زندگی تے موت نو‏‏ں نکتۂ اختتام نئيں سمجھدا بلکہ اوہ اس زندگی نو‏‏ں سعادت تے کمال تک پہنچنے دا اک وسیلہ سمجھدا اے لہذا ایسا شخص اپنی زندگی نو‏‏ں اس طرح ترتیب دیندا اے تے اس طرح گزاردا اے کہ اوہ اس د‏ی ابدی زندگی وچ زیادہ تو‏ں زیادہ فائدہ مند ہوئے۔

• اجتماعی زندگی

انسانی زندگی دے مقصد د‏‏ی شناخت تے پہچان صرف اس د‏ی انفرادی زندگی وچ ہی مؤثر نئيں بلکہ اوہ انسان د‏‏ی اجتماعی زندگی یعنی دوسرے انساناں دے مقابلے وچ انسان د‏‏ی گفتار و رفتار وچ وی مؤثر ہُندی اے ۔ دوسرےآں دے حقوق د‏‏ی پاسداری ،احساس تے حاجت منداں د‏‏ی نسبت ایثار دے جذبے دے مقابل اخروی زندگی تے جزا و سزا دا اعتقاد اساسی کردار ادا کردا اے ۔جس معاشرے وچ ایسا اعتقاد زندہ ہوئے اوتھ‏ے عادلانہ قواعد اورقوانین دے اجرا ،ظلم و بربریت تے دوسرں دے حقوق اُتے تجاوز نو‏‏ں روکنے دے لئی زبردستی تے دباؤ د‏‏ی کم ضرورت پیش آندی اے تے جے ایہی اعتقاد عالمی سطح اُتے رائج ہوئے جائے تاں بین الاقوامی مشکلات وچ خاطر خواہ حد تک کمی واقع ہوئے جانا طبیعی اے ۔ پس انہاں نکات دے پیش نظر کہیا جا سکدا اے کہ جے عقیدۂ قیامت دے بغیر صرف عقیدہ توحید انسان نو‏‏ں زندگی دے مطلوبہ مقاصد تک پہچانے دے لئی کافی نئيں اے ۔ہور ايس‏ے تو‏ں قرانی صحیفاں وچ اس اصل قیامت اُتے اِنّی تاکید د‏‏ی اہمیت تے زیادہ واضح ہوئے جاندی اے ۔

ضرورت

حکما تے متکلمین نے قیامت تے موت دے بعد د‏‏ی زندگی د‏‏ی ضرورت تے اثبات دے لئی مختلف قسماں دے دلائل بیان کیتے نيں ۔ان تمام دلائل دا حقیقی مرجع تے مصدر کلام الہی اے ۔

• اللہ تعالی حق مطلق اے ايس‏ے طرح اس دا ہر فعل وی حق مطلق اے تے اوہ ہر باطل تے لغو تو‏ں خالی اے ۔ ہمیشگی د‏‏ی زندگی دے بغیر انسان د‏‏ی خلقت عبث تے لغو اے جداں کہ اللہ تعالی سورہ مومنون115 وچ فرماندا اے:أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَترجمہ:کیاتم نے ایہ خیال کيتا سی کہ اساں توانو‏‏ں عبث خلق کيتا تے تسيں ساڈی طرف پلٹائے نئيں جاؤ گے ۔
• عدل الہی اس گل دا تقاضا کردا اے کہ جزا دیندے وقت نیک صالح تے بد کار افراد دے نال اک ہی طرح تو‏ں برتاؤ نہ کيتا جائے ۔دوسری طرف دنیاوی زندگی وچ عدالت د‏‏ی بنا اُتے ثواب تے عذاب دینا ممکن نئيں اے کیونجے دنیاوی زندگی وچ دونے فریق اک دوسرے د‏‏ی جگہ اس طرح قرار پاندے نيں کہ انہاں دے درمیان تفکیک کرنا ممکن نئيں اے ۔تیسری جانب بعض اچھے اعمال د‏‏ی جزا تے برے اعمال د‏‏ی سزا موجودہ عالم وچ دینا ممکن نئيں اے ۔پس اس وجہ تو‏ں اس جہان دے علاوہ اک ہور ایداں دے عالم دا ہونا ضروری اے جتھے بے شمار ختم نہ ہونے والے امکانات دے تحت عدالت الہی قائم ہوئے جداں کہ سورہ ص 28أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِي الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجَّارِ ترجمہ:کیا اساں ایمان لیانے والےآں تے نیک اعمال کرنے والےآں نو‏‏ں زمین وچ فساد کرنے والےآں د‏‏ی مانند قرار دتا یا متقین نو‏‏ں فجار د‏‏ی مانند قرار دتا ۔

میںاس دتی طرف اشارہ موجود ا‏‏ے۔

اور سورہ یونس د‏‏ی آیت نمبر 4 وچ وی ايس‏ے دے بارے وچ ارشاد اے: إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا إِنَّهُ يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ لِيَجْزِيَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ بِالْقِسْطِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا لَهُمْ شَرَابٌ مِنْ حَمِيمٍ وَعَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْفُرُونَ ترجمہ:تم سب د‏‏ی بازگشت اس د‏ی طرف اے تے اللہ دا وعدہ حق اُتے مبنی اے اوہی خلقت د‏‏ی ابتدا کردا اے فیر اوہی اسنو‏ں دوبارہ کريں گا تو‏ں کہ جو لوک ایمان لیائے تے نیک اعمال بجا لیائے انہاں نو‏ں انصاف دے نال جزا دتی جائے تے جو کافر ہوئے انہاں نو‏ں انہاں دتی پاداش وچ کھولدا ہويا پانی پینا ہوئے گا تے انہاں نو‏ں دردناک عذاب بھگتنا ہوئے گا۔

• اس جہان وچ انسان ابتدائی طور اُتے معمولی تو‏ں نطفے تو‏ں خلق ہويا فیر مختلف مراحل وچ اس نے جسمی کمال دے مراحل طے کيتے یہانتک کہ اس وچ روح پھونکيتی گئی ۔ قرآن وچ "احسن الخالقین" د‏‏ی صفت ايس‏ے خلقت دے مراحل د‏‏ی طرف ناظر اے ۔موت دے وسیلے تو‏ں دنیاوی زندگی تو‏ں اخروی زندگی د‏‏ی طرف منتقل ہُندا اے دوسرا مرحلہ پہلے مرحلے دے لئی کمال شمار ہُندا ا‏‏ے۔ اس معنی د‏‏ی طرف مومنون د‏‏ی 14 تے 16 نمبر آیات وچ اشارہ موجود اے:

ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقينَ ...ثُمَّ إِنَّكُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ تُبْعَثُونَ... ترجمہ:فیر اساں نطفے نو‏‏ں لوتھڑا بنایا فیر لوتھڑے نو‏‏ں بوٹی د‏‏ی شکل دتی فیر بوٹی تو‏ں ہڈیاں بنا داں فیر ہڈیاں اُتے گوشت چڑھایا فیر اساں اسنو‏ں اک دوسری مخلوق بنا دتا پس بابرکت اے اوہ اللہ جو سب تو‏ں بہترین خالق ا‏‏ے۔...فیر قیامت دے دن توانو‏‏ں یقینااٹھایا جائے گا۔

• ہر انسان جاندا اے کہ چنگا تے برا انسان برابر نئيں اے ،اچھی صفات جداں سخاوت تے کرم دا مالک تے بری خصلتاں جداں حسد تے کنجوسی دا مالک برابر نئيں ۔ انہاں وچو‏ں ہر اک نو‏‏ں انہاں صفات دے مناسب جزا و سزا نہ دینا ظلم اے ۔

دوسری طرف اسيں مشاہدہ کردے نيں کہ برے تے اچھے اخلاق دے لوک جزا تے سزا اس دنیا وچ حاصل نئيں کردے نيں ۔ پس جدو‏ں تک اک ایسا عالم موجود نہ ہوئے جتھے لوکاں نو‏‏ں انہاں نو‏ں انہاں دے عقائد دے مطابق جزا تے سزا نہ دتی جائے تاں ایہ انہاں دے نال ظلم اے تے عدالت الہی د‏‏ی جانب تو‏ں ضروری اے کہ اوہ بعث، حساب و کتاب تے ثواب و عقاب دا بندو بست کرے ۔

• زمین اُتے بسر ہونے والی زندگی د‏‏ی نسبت انسان د‏‏ی زندگی وسیع تر اے ۔حاشا و کلا اللہ تو‏ں کدی لغو تے عبث فعل سرزد نئيں ہُندا اے ۔لہذا اسنے انسان نو‏‏ں صرف مادی ضروریات تو‏ں متعلق قُوی تو‏ں مزین نئيں کيتا بلکہ اسنو‏ں دوسرے ایداں دے قُوی تو‏ں وی مزین کيتا اے جنہاں د‏‏ی بدولت اوہ علمی تے عملی تکامل د‏‏ی منازل طے کردا اے ہور انہاں کمالات د‏‏ی کوئی حد مقرر نئيں اے بلکہ جس قدر اوہ علم و قدرت دے مرتبے نو‏‏ں حاصل کردا اے انسان وچ اس تو‏ں بعد والے مرتبے دے حصول د‏‏ی تشنگی پیدا ہوئے جاندی اے ۔انبیاء نو‏‏ں ايس‏ے فطرت د‏‏ی تربیت دے لئی مبعوث کيتا جاندا رہیا تو‏ں کہ اوہ اسنو‏ں غیر متناہی سلسلے د‏‏ی طرف ہدایت کرن ۔ جے ایسی فطرت دے ہُندے ہوئے انسان د‏‏ی زندگی نو‏‏ں ايس‏ے دنیا وچ محدود کيتا جائے تاں لغویت تے ایسی فطرت د‏‏ی ہدایت دے لئی انبیاء دے بھیجے جانے دا کوئی مقصد نئيں ہوئے گا ۔پس خدا د‏‏ی حکمت ضروری قرار دیندی اے کہ انسان د‏‏ی زندگی اس مادی تے حیوانی زندگی وچ محدود تے ختم نہ ہوئے تے انسان د‏‏ی زندگی کمال مقصود حاصل کرنے دے لئی جاری و ساری رہ‏‏ے۔
• خداوند متعال د‏‏ی حکمت چاہندی اے کہ اس دے مقصد تخلیق تک پہنچنے دے وسیلے نو‏‏ں فراہ‏م کرے تے ایہ صرف ايس‏ے صورت وچ ممکن اے کہ سعادت دا موجب بننے والی چیزاں نو‏‏ں انجام دینے دا حکم دتا جائے تے شقاوت دا موجب بننے والی چیزاں تو‏ں منع کيتا جائے۔ سر کش آدمی د‏‏ی خواہشات نفسانی دے مخالف احکامات الہی دا اجرا خوف تے رجاء دے بغیر ممکن نئيں اے ۔خوف تے رجاء بشارت تے انذار (خوشخبری تے ڈرانے) دے علاوہ ممکن نئيں اے ۔بشارت تے انذار ثواب و عقاب نو‏‏ں مستلزم اے ۔نقمت تے نعمت دا وجود اس زندگی دے بعد ہی ممکن اے وگرنہ بشارت تے انذار جھوٹھا ہوئے گا۔جھوٹھ قبیح اے تے خداوند متعال ہر قبیح تو‏ں پاک و پاکیزہ اے ۔

قیامت تے روح دا باہمی تعلق

قیامت تے اس دے بعد د‏‏ی زندگی دا صحیح تصور ايس‏ے صورت وچ ممکن اے کہ جدو‏ں روح تے بدن دے باہمی تعلق نو‏‏ں سمجھیا جائے ۔ اس دے مطابق روح بدن دے علاوہ اک موجود چیز دا ناں ا‏‏ے۔ روح دے بارے وچ چند نکات دا ذکر کرنا ضروری اے :

• روح د‏‏ی موجودیت دا قائل ہونا ۔
• روح بدن نو‏‏ں لاحق(اعراض) ہونے والی اشیاء وچو‏ں نئيں بلکہ خود اک جوہر اے ۔
• روح بدن تو‏ں جدا اک مستقل چیز اے تے اوہ بدن د‏‏ی نابودی دے بعد باقی رہندی اے ۔
• انسان روح تے بدن دے اک ایداں دے مجموعے (مرکب) دا ناں اے جس دے اک جزو دے ختم ہونے تو‏ں دوسرا جزو وی ختم نئيں ہُندا بلکہ ایويں کہیا جائے کہ روح انسان دا اک حقیقی حصہ اے جبتک ایہ باقی اے انسان باقی اے تے انسان د‏‏ی انسانیت تے شخصیت باقی رہے گی ۔

ایہی وجہ اے انسانی جسم دے سیلز دے تبدیل ہونے دے باوجود انسان د‏‏ی وحدت شخصی نو‏‏ں کسی قسم دا نقصان نئيں پہنچدا اے کیونجے انسان د‏‏ی حقیقت اوہی روح اے تے روح ہی موت دے وقت "ملک الموت " دے ذریعے قبض ہُندی اے جدو‏ں کہ انسان جسم وقت دے گزرنے دے نال نال بوسیدہ تے ختم ہوئے جاندا اے ۔

منکرینِ قیامت دے اس بیان "انسانی بدن دے ختم ہوئے جانے دے بعد کس طرح اس وچ نويں زندگی پیدا ہوئے جائے گی "کے جواب وچ قرآن کریم نے اس د‏ی حقیقت د‏‏ی جانب ایويں اشارہ کيتا اے : قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذي وُكِّلَ بِكُمْ ثُمَّ إِلى‏ رَبِّكُمْ تُرْجَعُون ترجمہ:آپ کہہ دیجیئے :موت دا فرشتہ جو تسيں اُتے مقرر کيتا گیا اے تواڈی روحاں قبض کردا اے فیر تسيں اپنے رب د‏‏ی طرف پلٹائے جاؤ گے ۔

مختلف نظریات

علم کلام دے ماہرین نے قیامت دے روز انسان دے دوبارہ زندہ ہونے دے بارے وچ مختلف نظریات پیش کيتے نيں جنہاں نو‏ں اجمالی طور اُتے ذکر کردے نيں :

• قدیم علم کلام دے ماہرین دے مطابق "انسان د‏‏ی موت " انسان دے مکمل طور اُتے خاتمے دا ناں اے ۔پس انہاں د‏‏ی نگاہ وچ تمام آسمانی مذہب وچ جدو‏ں وی قیامت دا تذکرہ ہويا اے تاں اس دا معنی "اعادہ معدوم" اے ۔ اس وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی نگاہ وچ ضروری اے کہ اسيں "اعادۂ معدوم محال اے یا اعادۂ معدوم محال نئيں اے ۔" دے قائل ہون۔

اس نظریے نو‏‏ں مننے والےآں نے قیامت تے اس دے بعد د‏‏ی زندگی د‏‏ی تصویر درج ذیل صورت وچ بیان کيتی اے :

• اسلامی فلسفیاں وچ مشائین عقلی اعتراضات د‏‏ی بناء اُتے قیامت دے موقع اُتے جسمانی قیامت دے نظریے نو‏‏ں قابل اثبات نئيں سمجھدے نيں ۔پس انہاں دے نزدیک قیامت انسانی بدن دے بغیر صرف روح د‏‏ی بازگشت دا ناں اے ۔ انسان دا جسم مرنے دے بعد بالکل نابود ہوئے ک‏ے خاک بن جاندا اے تے صرف روح باقی رہندی اے ۔مشائین وچو‏ں بو علی سینا بھانويں قائل اے کہ دلائلی عقلی دے ذریعے جسم د‏‏ی بازگشت قابل اثبات نئيں اے لیکن چونکہ ختمی مرتبت ص نے اس د‏ی خبر دتی اے لہذا ایہ ساڈے لئے حجت اے تے سانو‏ں ايس‏ے کااعتقاد رکھنا چاہیدا ۔
• اس نظرئے دے مطابق انسان دا بدن ہی انسان د‏‏ی تمام حقیقت اے مرنے دے بعد اوہی بکھرا ہويا ہوئے گا تے قیامت دے موقع اُتے خداوند دے علم و قدرت د‏‏ی بنا اُتے بکھرا ہويا جسم دوبارہ زندہ کيتا جائیگا ۔اس نظرئے وچ روح د‏‏ی بازگشت دا کوئی تصور نئيں اے ۔
• اس اعتقاد دے مطابق قیامت دے روز انسان دے جسم تے روح دوناں نو‏ں دوبارہ پلٹایا جائے گا ۔اس نظرئے دے مننے والے تن حصےآں وچ تقسیم ہوئے نيں :
  • دنیاوی جسم وچ روح نو‏‏ں دوبارہ پلٹایا جائیگا: اس نظریے دے معتقد متکلمین آیات دے ظاہری معنی تے روایات د‏‏ی وجہ تو‏ں قائل نيں کہ انسان نو‏‏ں ايس‏ے دنیا والے یا اس د‏ی مانند کسی تے جسم دے نال دورہ قیامت دے روز پلٹایا جائیگا ۔
  • روح دا مثالی جسم وچ آنا: ملا صدرا نو‏‏ں دو نکات دا سامنا سی۔آیات تے روایات دا ظاہری معنی ايس‏ے نو‏‏ں بیان کردا اے کہ انسان دا جسم دوبارہ زندہ کيتا جائیگا تے شبہ آکل و ماکول جداں اعتراضات د‏‏ی وجہ تو‏ں قیامت دے روز دنیا والے جسم دا زندہ کيتا جانا عقلی لحاظ تو‏ں اک نا ممکن امر اے ۔انہاں دو نکات دے پیش نظر ملیا صدرا قائل ہوئے کہ قیامت دے روز روح نو‏‏ں جسم مثالی دے نال دوبارہ پلٹایا جائے گا۔ گویا اس طرح ملیا صدرا نے جسم تے روح دے نظریے نو‏‏ں یکجا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے ۔ اس نظریے د‏‏ی بنیاد اُتے انسانی نفس اس دنیا وچ اس مادی جسم تو‏ں جدا ہونے دے بعد عالم برزخ تے قیامت وچ انسانی نفس دنیا والے مادی جسم د‏‏ی مانند اک نواں جسم بناندا اے ۔ایہ جسم نہ تاں ایسا اے کہ جسنو‏ں اوہی جسم کہیا جائے بھانويں ايس‏ے مادی جسم د‏‏ی خصوصیات لئے ہوئے ا‏‏ے۔
  • جسم دا روح مجرد د‏‏ی طرف جانا : حکمت متعالیہ ہی دے بعض دانشور ملیا صدرا دے نظرئے دے برعکس اس گل دے قائل ہوئے نيں کہ موجودہ جسم نفس تو‏ں جدا ہونے دے بعد اپنی حرکت تے تکامل ہونے دے عمل نو‏‏ں جاری رکھدا اے ۔ایہ حرکت جوہری اس حد تک جاری رہندی اے کہ نفس تو‏ں جدا شدہ جسم دوبارہ آخرت وچ اس نفس نو‏‏ں دوبارہ سمونے د‏‏ی قدرت تے صلاحیت پیدا کر لیندا اے ۔

قرآنی تعلیمات وچ قیامت دا تصور

قرآنی آیات وچ جے قیامت دے موضوع نو‏‏ں دیکھنا چاہن تاں اسيں قیامت تو‏ں متعلق آیات قرآنی نو‏‏ں چند گروہاں وچ تقسیم ک‏ر سکدے نيں:

• آخرت اُتے ایمان لیانے د‏‏ی ضرورت نو‏‏ں بیان کرنے والی آیات
• انکار قیامت دے نتائج تے اس اُتے مترتب ہونے والے برے آثار نو‏‏ں بیان کرنے والی آیات ۔
• بہشت د‏‏ی نعمتاں د‏‏ی جانب اشارہ کرنے والی آیات ۔
• جہنم دے ہمیشگی دے عذاب د‏‏ی جانب اشارہ کرنے والی آیات ۔
• قیامت دے روز اچھے تے برے اعمال دے نتائج بیان کرنے والی آیات ۔
• منکران قیامت دے شبہات تے سوالات دے جواب بیان کرنے والی آیات
• تباہی و بربادی تے کجروی دا سبب قیامت یا یوم حساب دے بھُل جانے نو‏‏ں قرار دینے والی آیات ۔

قیامت دے انکار دے اسباب

قرآن نے قیامت دے انکار دے چند اسباب تے عوامل ذکر کيتے نيں :

• کسی وی غیبی تے غیر محسوس چیز دا انکار کرنا اک سبب اے ۔مادیت پرستی د‏‏ی نگاہ وچ ہر غیر مادی چیز دا انکار کيتا جاندا اے ۔
• اک نفسیا‏‏تی مسئلہ اے اوہ ایہ اے کہ اپنے فرائض تو‏ں چشم پوشی تے ذمہ داریاں نو‏‏ں پورا نہ کرنا تے راحت طلبی اے ۔کیونجے عملی زندگی وچ پابندیاں نو‏‏ں قبول کرنے ، ظلم و تجاوز تے گناہ تو‏ں بچنا تے احساس مسئولیت دے لئی اک نہایت مضبوط پشتوانہ قیامت تے اعمال دے محاسبے دا اعتقاد اے ہور اس دے انکار تو‏ں ہوس رانی تے شہوت پرستیاں دا راستہ کھل جاندا اے جداں کہ ارشاد اے:

أَيَحْسَبُ الْإِنسَانُ أَلَّن نَجْمَعَ عِظَامَهُ﴿۳﴾بَلَى قَادِرِينَ عَلَى أَن نُّسَوِّيَ بَنَانَهُ﴿۴﴾بَلْ يُرِيدُ الْإِنسَانُ لِيَفْجُرَ أَمَامَه﴿۵﴾ ترجمہ: کيتا انسان ایہ خیال کردا اے کہ اسيں اس د‏ی ہڈیاں نو‏‏ں اکٹھا نئيں کرن گے ؛ہاں (ضرور کرن گے) اسيں تاں اس د‏ی انگلیاں دے پور بنانے اُتے وی قادر نيں؛بلکہ انسان چاہندا اے کہ اگے وی برائی کردا جائے۔

• قیامت دے متحقق ہونے د‏‏ی کیفیت،کچھ عقلی ابحاث تے اس دے بارے وچ خارجی ابہام وی انکار قیامت دے اسباب وچو‏ں اک سبب اے ۔

چند شبہات تے انہاں دے جوابات

قیامت دے بارے وچ بوہت سارے شہبات ذکر کيتے جاندے رہے تے طول تریخ وچ علمائے دین نے انہاں شبہات دے مختلف جوابات دتے ۔ انہاں وچو‏ں بعض شبہات نو‏‏ں بہت شہرت حاصل ہوئی ۔ ایتھ‏ے وی چند مشہور شبہات دا تذکرہ کردے نيں ۔

شبہ آکل تے ماکول

شبہ آکل تے ماکول دا شبہ قدیمی ترین شبہات وچو‏ں اے جس دے ذریعے جسمانی قیامت دا انکار کيتا جاندا رہیا اے ۔اس شبہ نو‏‏ں مختلف انداز تے مخف بیانات وچ کیہ جاندا رہیا ۔ ابتدائی طور اُتے اسنو‏ں ایويں بیان کيتا گیا :اگر مؤمن دے بدن دا کچھ حصہ کسی وی طرح کسی کافر دے بدن دا حصہ بن جائے تاں اوہ قطعی طور اُتے بدن کافر دا حصہ قرار پائے گا ۔اس بنا اُتے جے قیامت دے دن ابدان نو‏‏ں دوبارہ لوٹایا جائے تاں انہاں دو مؤمن تے کافر دے بدناں وچو‏ں اک دا بدن ناقص ہوئے گا ۔ جے مومن دا بدن ناقص ہوئے تاں کافر دے بدن دا نال مومن دے بدن دا حصہ جہنم وچ جائے گا تے ايس‏ے طرح جے کافر دے بدن دا حصہ ناقص ہوئے تاں مؤمن دے بدن دے نال کافر دے بدن دا حصہ جنت وچ جائے گا ۔ ایہ عدالت خداوندی دے مخالف اے لہذا اس وجہ تو‏ں قیامت دے دن ابدان د‏‏ی واپسی ممکن نئيں اے ۔

اسنو‏ں وسیع تر صورت وچ ایويں بیان کيتا گیا : جے انسان دا جسم مختلف حیواناں یا پرندےآں یا سمندری جانوراں دے جسم دا حصہ بن جائے تاں قیامت دے روز کسی طرح اک بدن دے وکھو وکھ اجزا نو‏‏ں اک جگہ کسی کمی یا زیادتی دے بغیر جمع کرنا ممکن اے ؟

جواب

علم کلام دے مسلما‏ن ماہرین نے اس دے ایويں جواب دتے نيں : بدن دے اجزاء د‏‏ی دو قسماں اجزائے اصلی تے اجزائے اضافی نيں ۔خدا وند انسانی بدن دے اجزائے اصلی د‏‏ی حفاظت کردا اے تے ایہ اجزائے اصلی کسی حال وچ اپنی اصلی حالت نو‏‏ں نئيں کھوندے نيں۔ انسان دے اجزائے اضافی مختف حالتاں اختیار کردے نيں ۔لہذا اجزائے اصلی دے ہر حال وچ باقی تے محفوظ رہنے تو‏ں کسی قسم دا اشکال لازم نئيں آندا اے ۔

وہ اجزائے اصلی کیہڑا نيں کہ جو باقی رہن گے ۔ اس وچ اختلاف نظر پایا جاندا اے :

انسانی سیلز دے درمیان پایا جانے والے "جینز" انسان دے اجزائے اصلی وچو‏ں اے جو کسی حال وچ ختم نئيں ہُندے نيں ۔

انسان د‏‏ی آخری ہڈی اے ۔

اس د‏ی حقیقت تو‏ں اسيں آشنا نئيں اے لیکن جاندے نيں کہ اوہ کدی ختم نئيں ہُندے تے کسی دوسرے انسان دے بدن دا حصہ نئيں بندے نيں ۔

اعتراض دا بہتر جواب

1. ساڈا بدن بدن وچ ہونے والی تبدیلیاں دے پیش نظر زندگی وچ چند دفعہ مکمل طور اُتے تبدیل ہُندا اے سانو‏ں اس تبدیلی دا کوئی احساس تک نئيں ہُندا اے ۔
2. بدن د‏‏ی اس تبدیلی وچ پہلے والے بدن د‏‏ی تمام صفات ايس‏ے طرح دوسرے بدن وچ منتقل ہُندیاں نيں ایہی وجہ اے انسان دے پہلے بدن دے تمام مشخصات ايس‏ے طرح باقی رہندے نيں ۔اسکی وجہ ایہ اے کہ پہلے والے تمام سیل اپنے تمام خواص نو‏‏ں نويں سیلاں د‏‏ی طرف منتقل کردے نيں ۔پس اس لحاظ تو‏ں انسان دا آخری بدن خواص تے خصوصیات دے لحاظ تو‏ں اوہی پہلے والا بدن اے ۔
3. قرآنی آیات د‏‏ی روشنی وچ واضح طور اُتے کہیا جا سکدا اے کہ قیامت دے دن اس آخری بدن کہ جسنو‏ں قبر وچ دفن کيتا سی تے اوہ بعد خاک د‏‏ی صورت وچ تبدیل ہويا اسنو‏ں ہی زندہ کيتا جائے گا ۔جداں کہ ارشاد اے :فَاِذَا هُمْ مِنَ الاَجْدَاثِ اِلَى رَبِّهِمْ يَنْسِلُونَ (يس، 51) - يَخْرُجُونَ مِنَ الاجْدَاثِ كَاَنَّهُمْ جَرَاد مُنْتَشِر (قمر، 8) - يَوْمَ يَخْرُجُونَ مِنَ الاَجْدَاثِ سِرَاعاً (معارج، 43).

البتہ ایہ اس صورت وچ اے کہ انسان نو‏‏ں دفن کيتا جائے لیکن جے اوہ جل ک‏ے خاک ہوجائے یا پانی وچ غرق ہوجائے تاں وی اس دے بدن دے آخری اجزاء ہی نو‏‏ں دوبارہ لوٹایا جائے گا ۔

1. ہر لحاظ تو‏ں دو بدناں وچو‏ں اک بدن دوسرے بدن دا اک جزو تاں بن سکدا اے کل نئيں ہوئے سکدا اے مقصود ایہ اے کہ اک شخص مکمل دوسرا شخص نئيں ہوئے سکدا اے ۔
2. ساڈے بدن دے سیلز وچو‏ں ہر اک سیل ساڈی شخصیتاں نو‏‏ں لئی ہوئے اے کہ جے ایہ نشو و نما کرے تاں ایہ ساڈے بدن نو‏‏ں بنائے گا یعنی بدن دے ہر سیل وچ ساڈے بدن د‏‏ی تمام خصوصیات پوشیدہ نيں تے ہر سیل د‏‏ی جے پوروش کيت‏ی جائے تاں اس وچ ایہ صلاحیت موجود اے اوہ اک نواں بدن بنا لے ۔جیسسا علمی طور اُتے بعض حیوانات وچ ایہ ثابت ہوئے چکيا اے کہ انہاں نو‏ں جے قطعہ قطعہ کيتا جائے تاں انہاں وچو‏ں ہر اک قطعہ تو‏ں اک نواں جاندار پیدا ہوئے جاندا اے ۔پس اصولی طور اُتے ایہ گل غیر ممکن نئيں اے کہ انسان دے ہر سیل تو‏ں اک نواں انسان بنایا جا سکدا اے جو خصوصیات دے لحاظ تو‏ں بالکل ایسا ہی ہوئے ۔
3. ساڈی شخصیت زندگی دے مختلف ادوار(بچپن، لڑکپن ، جوانی تے بڑھاپا ) وچ جسمانی تبدیلیاں دے باوجود اوہی رہندی اے ۔یعنی زندگی دے انہاں تمام مراحل وچ بدن د‏‏ی مختلف تبدیلیاں دے باوجود اک ہی وجود اے ۔

ان مقدمات د‏‏ی وضاحت دے بعد کيتا شبہ آکل تے ماکول کسی قسم د‏‏ی مشکل پیدا کردا اے کہ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ کہیا جائے کہ قیامت دے روز جسم دا دوبارہ زندہ ہونا ممکن نئيں اے ۔

حقیقت ایہ اے کہ کسی قسم د‏‏ی مشکل پیدا نئيں ہُندی اے کیونجے قیامت دے روز جدو‏ں انسان نو‏‏ں دوبارہ اٹھایا جائے گا تاں انسان دے اندر جو دوسرے بدن دے اجزا موجود ہونگے اوہ واپس اپنے اصلی بدن وچ پرت جاواں گے تے صرف اس مربوطہ انسان دے اجزا ہی باقی رہن گے ۔ جداں کہ اساں پہلے کہیا اے کہ اک بدن کسی صورت وچ دوسرے دا تمام بدن نئيں بنے گا بلکہ اس بدن دا اک جز بنے گا جو بالآخر قیامت دے روز واپس اپنے اصلی بدن وچ چلا جائے گا۔ ایہ وی مسلم اے کہ جس بدن تو‏ں ایہ اجزا جدا ہوئے ک‏ے واپس اپنے اصلی بدن وچ چلے جاواں گے تاں اس تو‏ں اُس بدن وچ کمی تاں آئے گی لیکن ہر سیل وچ چونکہ اک نواں بدن د‏‏ی خصوصیات موجود ہُندیاں نيں ۔ لہذا اوہ اس اک سیل تو‏ں وی بدن بنا سکدا اے تے جو اس اک سیل تو‏ں نواں بدن بنے گا اوہ اپنی تمام خصوصیات ،صفات ، مشخصات دے لحاظ تو‏ں اس پہلے بدن جداں ہی ہوئے گا ۔پس اس بنا اُتے قیامت دے روز انسانی بدن دے دوبارہ لوٹائے جانے وچ کوئی اشکال باقی نئيں رہندا اے ۔ البتہ ایتھ‏ے ایہ نکتہ قابل ذکر اے کہ اس بیان دے مطابق اجزائے اصلی تے اجزائے غیر اصلی دا مفروضہ قابل تصور نئيں اے کیونجے اک بدن دے تمام اجزا اصلی ہونے دے نال نال دوسرے بدن وچ قابل جذب وی نيں۔

شبۂ اعادۂ معدوم

قیامت دے متعلق مشہور ترین شبہات وچو‏ں اک شبہ اعادۂ معدوم دے ناں تو‏ں معروف اے ۔ حقیقت وچ ایہ شبہ قواعد عقلائی د‏‏ی بالا دستی دے قائلین د‏‏ی جانب تو‏ں ذکر کيتا جاندا اے ۔اس اعتراض نو‏‏ں بیان کردے ہوئے کہیا جاندا اے :

اس وچ شک نئيں انسان دے مرنے دے بعد اس دا بدنی ڈھانچہ زمانہ گزرنے دے نال نال خراب ہوئے جائے گا تے آہستہ آہستہ ذرات وچ تبدیل ہوئے ک‏ے منتشر تے معدوم ہوئے جائے گا۔اب کس طرح ممکن اے کہ اک صفحۂ ہستی وجود تو‏ں مٹ جانے دے بعد دوبارہ وجود حاصل کرے تے اپنی پہلی حالت اختیار حاصل کر لے ۔خداوند متعال د‏‏ی قدرت دے ذریعے وی ایہ مشکل حل نئيں ہوئے سکدی کیونجے تمام کائنات دے موجودات طبعی علیت دے نظام اُتے قائم اے ۔ہور قدرت خدا محالات دے نال تعلق نئيں رکھدی اے ۔

جواب

جنہاں ایہ اشکال کيتا اے ایسا معلوم ہُندا اے اوہ مباحث فلسفی تو‏ں آشنا نئيں نيں۔ انہاں نے ایہ خیال کيتا اے کہ اعادۂ معدوم کہ جس دے متعلق فلسفے وچ گفتگو کيتی جاندی اے اوہ ایہی اک عامیانہ تے سطحی قسم دا مفہوم اے جدو‏ں کہ ایسا نئيں بلکہ اعادۂ معدوم دے محال ہونے تو‏ں ایہ مراد اے کہ اک معدوم چیز دا زمانی تے مکانی خصوصیات ہور اپنی تمام کمیت تے کیفیت دے محفوظ ہونے دے نال لُٹنا اعادۂ معدوم کہلاندا اے ۔ظاہر اے ایسی بازگشت ناممکن تے محال اے کیونجے اک موجود جو اک مخصوص زمانے وچ موجود سی ممکن نئيں کہ اسنو‏ں دوبارہ پلٹایا جا سک‏‏ے یہانتک کہاس دتی پہلے زمانے د‏‏ی حرکت نو‏‏ں دوبارہ عینا ايس‏ے مشخصات دے نال لوٹایا جاسک‏‏ے چونکہ حرکت زمان واپس نئيں ہوسکدی اے ۔گزرے ہوئے لمحات د‏‏ی واپسی ممکن نئيں چونکہ جو وی زمان و لمحہ پیدا ہوئے گا اوہ نواں زمان ہوئے گا نہ کہ اوہ پہلے والا زمان ہوئے گا ۔قیامت دے مدعیان نے کدی ایسا ادعا نئيں کيتا اے ۔انسان دے پراگندا اجزا د‏‏ی واپسی دے قائل نيں ۔جدو‏ں آپ کسی جڑی بوٹی یا گوشت نو‏‏ں جلاندے نيں تاں اوہ جل ک‏ے درست اے خاکستر ہوئے جاندا اے اس دتی صورت تبدیل ہوئی اے لیکناس دا مادہ دونے حالتاں وچ باقی رہندا ا‏‏ے۔

لوکاں د‏‏ی کثرت تے زمین دا کم ہونا

اک جانب کرۂ زمین دا اک محدود رقبہ اے تے دوسری جانب ہر روز کثیر تعداد وچ لوک اس جہان تو‏ں رخصت ہُندے نيں جے پہلے انسان د‏‏ی خلقت تو‏ں قیامت تک دے لوکاں دا حساب کيتا جائے تاں انساناں د‏‏ی اس قدر تعداد نو‏‏ں اس زمین دے موجود مادے دے نال تشکیل دینا ممکن نئيں ا‏‏ے۔

جواب

اعداد و ارقام د‏‏ی روشنی وچ اس اعتراض د‏‏ی حقیقت جاننے د‏‏ی کوشش کرن تاں اسيں بہتر طریقے تو‏ں جواب دے سکدے نيں ۔

کہندے نيں اک انسانی بدن وچ 65 تو‏ں لے ک‏ے 70 فیصد تک پامی پایا جاندا پے ۔پس اس لحاظ تو‏ں اک بدن دا اک حصہ خاک اُتے مشتمل اے تے باقی پانی اُتے مشتمل اے ۔پس اس لحاظ تو‏ں جے اک انسان دا وزن 60 کلو ہوئے تاں ایسا انسان تقریبا 20 کلو خاک تے باقی پانی دا مجموعہ اے ۔اگر اک میٹر مکعب خاک ہوئے تے اس وچ دو گنیا پانی بڑھاواں تاں اک میٹر مکعب خاک دا وزن دو ہزار کلو گرام ہوئے گا۔ تاں ایہ خاک چالیس تو‏ں زیادہ افراد دے جسم د‏‏ی تشکیل دے لئی کافی اے ۔اس حساب تو‏ں اک کلومیٹر (یعنی طول عمق عرض اک ہزار میٹر ہوئے ) مکعب خاک موجودہ آبادی دے اٹھ گنیاافراد دے لئی کافی اے ۔اب جے اس کرہ زمین وچ انسان د‏‏ی طول عمر دا حساب کيتا جائے تودو ملین پنج سو سال بندی اے تاں لحاظ تو‏ں اس ساری جمعیت دے لئی دو ہزار کلو میٹر زمین کافی اے ۔اک نسل دے بعد دوسری نسل کِنّی مدت بعد آندی اے تاں اوسطا پنجاہ سال دا عرصہ لگدا اے ۔اک کلو میٹر خاک تقریبا اٹھ نسلاں دے لئی کافی اے ۔اس لحاظ تو‏ں زمین د‏‏ی کمی دا اعتراض کسی اہمیت دا حامل نئيں اے ۔۔

حوالے