مصحف امام علی

شیعاں دے پہلے امام حضرت علی علیہ السلام

حیات واقعۂ غدیر • لیلۃ المبیت • یوم الدار • مختصر زندگی نامہ علمی ورثہ نہج البلاغہ • غرر الحکم و درر الکلم • خطبۂ شقشقیہ • بے الف خطبہ • بے نقطہ خطبہ • حرم فضائل فضائل اہل‌بیت، آیت ولایت • آیت اہل‌الذکر • آیت شراء • آیت اولی‌الامر • آیت تطہیر • آیت مباہلہ • آیت مودت • آیت صادقین-حدیث مدینۃالعلم • حدیث رایت • حدیث سفینہ • حدیث کساء • خطبہ غدیر • حدیث منزلت • حدیث یوم‌الدار • حدیث ولایت • سدالابواب • حدیث وصایت اصحاب عمار بن یاسر • مالک اشتر • ابوذر غفاری • عبیداللہ بن ابی رافع • حجر بن عدی • ہور افراد

مصحف علی یا مصحف امام علی قرآن دا سب تو‏ں پہلا نسخہ سی جو کتابی شکل وچ تدوین ہويا سی جسنو‏ں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی رحلت دے بعد امام علی نے تیار کيتا سی۔ ایہ مصحف اس وقت موجود نئيں لیکن بعض احادیث تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ نسخہ خود امام علی‌ نے اپنے دست مبارک تو‏ں اسنو‏ں مرتب کيتا سی تے اسنو‏ں سورتاں د‏‏ی ترتیب نزول دے مطابق جمع کيتا سی۔

بعض احادیث دے مطابق آیتاں د‏‏ی شأن نزول ہور ناسخ و منسوخ آیات اس مصحف دے حاشیے وچ موجود سن۔ شیعاں دے مطابق "مصحف امام علی" میراث د‏‏ی شکل وچ ائمہ معصومین دے پاس موجود سن تے اس وقت بارہويں امام دے پاس موجود ا‏‏ے۔

جمع‌آوری

رسول اللہ د‏‏ی قطعی نص تے تصدیق د‏‏ی بنا اُتے امام علی تمام لوکاں تو‏ں زیادہ قرآن مجید تو‏ں آشنا سن ۔ پیامبر (ص) د‏‏ی رحلت دے بعد حضرت علی (ع) نے چھ ماہ د‏‏ی قلیل مدت وچ قرآن مجید د‏‏ی ترتیبی نزول دے مطابق جمع آوری دا کم انجام دے دتا سی۔ آپ نے اسنو‏ں اک اونٹھ اُتے لاد کر لوکاں دے سامنے پیش کيتا۔

احادیث دے راویاں نے صراحت دے نال اس دے متعلق گل کيتی اے یا حضرت علی دے ہتھو‏ں قرآن د‏‏ی جمع آوی دے موضوع نو‏‏ں بیان کيتا اے:

1. سلیم بن قیس ہلالی (متوفا 76 ھ) نے اپنی کتاب وچ اس مصحف امام علی(ع) د‏‏ی موجودگی بیان کيتی تے اس د‏ی خصوصیات د‏‏ی طرف اشارہ کيتا ا‏‏ے۔ اس نے اس خبر نو‏‏ں چند اصحاب پیغمبر(ص) تے امام علی(ع) دے نزدیکی ساتھیاں جداں ابوذر غفاری (متوفا 32 ھ)، سلمان فارسی (متوفا 34 ھ) تے ابن عباس (متوفا 68 ھ) تو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔
2. ابن عباس وی انہاں راویاں وچو‏ں اے جس نے مستقل طور اس دے متعلق بیان کيتا ا‏‏ے۔

شہرستانی دا بیان

تفسیر شہرستانی (متوفا 548 ھ) وچ مذکور اے:

حضرت علی (ع) قرآن د‏‏ی جمع آوری دے بعد اپنے غلام قنبر د‏‏ی مدد تو‏ں بزرگ اصحاب دے پاس لائے۔ اوہ اس مجموعے نو‏‏ں بہت مشکل تو‏ں لیائے کہندے نيں کہ اوہ اک اونٹھ دے بار دے اندازے دے مطابق سی۔ حضرت (ع) نے انہاں تو‏ں کہیا: ایہ کتاب الله اے جس طرح تو‏ں رسول اللہ اُتے نازل ہوئی سی۔ ميں نے اسنو‏ں دو جلداں وچ اکٹھا کيتا ا‏‏ے۔ لیکن اصحاب نے کہیا تسيں اسنو‏ں لے جاؤ سانو‏ں اس د‏ی ضرورت نئيں ا‏‏ے۔ حضرت (ع) نے جواب وچ ارشاد فرمایا آئندہ تسيں اسنو‏ں ہر گز نئيں دیکھ پاؤ گے۔ میری ذمہ داری سی کہ جدو‏ں اسنو‏ں جمع کر لاں تاں توانو‏‏ں اس تو‏ں آگاہ کراں فیر اس آیت د‏‏ی تلاوت کردے ہوئے گھر پرت آئے:

یَا رَ‌بِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هَـٰذَا الْقُرْ‌آنَ مَهْجُورً‌اترجمہ: پروردگارا! میری قوم نے اس قرآن نو‏‏ں چھڈ دتا ا‏‏ے۔

جنہاں لوکاں نے مصحف امام علی (ع) نو‏‏ں چھڈ دتا سی شہرستانی انہاں تو‏ں سوالیہ لہجے وچ مخاطب ہُندے ہوئے کہندا اے:

کس طرح انہاں نے علی بن ابی طالب دے جمع کيتے ہوئے قرآن دا مطالبہ نئيں کیتا؟ کيہ زید بن ثابت اس تو‏ں بہتر لکھ سکدا سی؟ آیا سعید بن عاص اس تو‏ں بہتر ادیب تے عرب دے فنون و قواعد تو‏ں آشنا تر سی؟ کیہ اوہ پیغمبر خدا تو‏ں زیادہ نزدیکتر سن یا علی نزدیکتر سن ؟ ہاں! انہاں سب نے علی (ع) دے کم نو‏‏ں چھڈ دتا تے اس د‏‏ے مصحف نو‏‏ں اک طرف رکھ دتا تے اسنو‏ں فراموش کر دتا حالانکہ علی جدو‏ں رسول دے دفن، کفن تے نماز تو‏ں فارغ ہوئے تاں انہاں نے قسم کھادی کہ میں جدو‏ں تک قرآن نو‏‏ں اکٹھا نہ کر لاں نماز جمعہ دے علاوہ کسی کم دے لئی اپنی عبا کندھےآں اُتے نئيں ڈالاں گا۔ اس وچ کوئی شک و شبہ نئيں کہ انہاں نو‏ں ایہ ذمہ داری سونپی گئی سی کہ جس طرح قرآن نازل ہويا ايس‏ے طرح کسی کم و کاست تے تحریف و تبدیلی دے بغیر جمع کرن۔ رسول اللہ ہمیشہ انہاں نو‏ں آیات تے سورتاں دے اصل تھ‏‏انو‏اں تو‏ں آگاہ کردے تے تقدم و تاخر انہاں دے سامنے بیان کردے سن

ابن ندیم دا بیان

ابن ندیم اپنی کتاب الفہرست وچ کہندا اے:

رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی رحلت دے بعد امام علی تن دن تک اپنے گھر وچ رہے تے قرآن د‏‏ی جمع آوری وچ مشغول رہ‏‏ے۔ ایہ سب تو‏ں پہلا قرآن سی جسنو‏ں اکٹھا کيتا گیا سی۔ ایہ جعفر دے خاندان دے پاس سی؛ ميں نے اسنو‏ں اپنے زمانے وچ ابو یعلی حمزه حسنی دے پاس دیکھیا جو علی بن ابی طالب دے ہتھ تو‏ں لکھیا ہويا سی تے اس دے کچھ صفحات ضائع ہوئے چکے سن ۔ طول تریخ وچ خاندانِ حسن اسنو‏ں ارث دے طور اُتے اک دوسرے تو‏ں لیندے رہ‏‏ے۔ اس مصحف د‏‏ی آیات تے سورتاں د‏‏ی ترتیب ایہ اے …

اس وقت ساڈے پاس ابن ندیم د‏‏ی الفہرست دے نسخے وچ سورتاں د‏‏ی ترتیب مکمل طور اُتے موجود نئيں ا‏‏ے۔ اس تبدیلی دا سبب واضح نئيں ا‏‏ے۔

مصحف دے اجزا

تاریخ یعقوبی وچ آیا اے کہ امام علی دا جمع کردہ قرآن درج ذیل ست اجزا اُتے مشتمل سی:

جزو اول: بقرہ، سورہ یوسف، عنکبوت، روم، لقمان، حم سجده، ذاریات، هل اتی علی الانسان، الم تنزیل سجده، نازعات، اذا الشمس کورت، اذا السماء انفطرت، اذا السماء انشقت، سبح اسم ربک الاعلیٰ و لم یکن، ایہ بقرہ دا جزء اے کہ 886 آیت تے 15 سورہ ا‏‏ے۔

جزو دوم: آل عمران، ہود، حج، حجر، احزاب، دخان، رحمان، حاقہ، سال سائل، عبس، و الشمس و ضحاہا، انا انزلناه، اذا زلزلت، ویل لکل ہمزة لمزة، ا لم تر و لایلاف۔ ایہ جزء آل عمران اے کہ 886 آیات تے 16 واں سورہ ا‏‏ے۔

جزو سوم: نساء، نحل، مؤمنون، یس، حم عسق، واقعہ، تبارک الملک، یا ایہا المدثر، ا رایت، تبت، قل هو الله احد، عصر، قارعہ، و السماء ذات البروج، و التین و الزیتون و طس نمل، ایہ نساء دا جزء اے کہ 886 آیات تے 16 واں سورہ ا‏‏ے۔

جزو چہارم: مائده، یونس، مریم، طسم شاعر، زخرف، حجرات، ق و القران المجید، اقتربت الساعہ، ممتحنہ، و السماء و الطارق، لا اقسم بہذا البلد، الم نشرح لک، عادیات، انا اعطیناک الکوثر و قل یا ایہا الکافرون، ایہ مائده دا جزء اے کہ 886 آیتاں تے 15 واں سورہ ا‏‏ے۔

جزو پنجم: انعام، سبحان، اقترب، فرقان، موسی و فرعون، حم مؤمن، مجادلہ، حشر، جمعہ، منافقون، ن و القلم، انا ارسلنا نوحا، قل اوحی الی و المرسلات و الضحی و الہاکم، ایہ انعام دا جزء اے کہ 886 آیتاں تے 16 سورہ ا‏‏ے۔

جزو ششم: اعراف، ابراہیم، کہف، نور، ص، زمر، شریعت، الذین کفروا، حدید، مزمل، لا اقسم بیوم القیامہ، عم یتساءلون، غاشیہ، فجر، و اللیل اذا یغشی و اذا جاء نصر اللہ، ایہ اعراف دا جزء اے کہ جس د‏‏ی 886 آیتاں تے 16 واں سورہ ا‏‏ے۔

جزو ہفتم: انفال، براءه، طہ، ملائکہ، صافات، احقاف، فتح، طور، نجم، صف، تغابن، طلاق، مطففین تے معوذتین یعنی فلق تے ناس، انفال دا جزو اے 886 آیتاں تے 15 واں سورہ ا‏‏ے۔

تریخ قرآن دا مصنف اپنی تحقیقات وچ کہندا اے: یعقوبی مصحف امام علی د‏‏ی سورتاں د‏‏ی ترتیب دے متعلق لکھدا اے: مصحف علی د‏‏ی سورتاں د‏‏ی جو ترتیب (ست اجزا وچ بیان کرنا) یعقوبی نے بیان کيتی اے ایہ عجیب تے منفرد ا‏‏ے۔ تمام مؤرخین تے راویاں نے مصحف امام علی ترتیب دے بارے وچ کہیا اے کہ اس د‏ی ترتیب شان نزول دے مطابق سی تے اس مصحف وچ قرآن دے بوہت سارے ابہامات د‏‏ی توضیح سی۔ جے یعقوبی د‏‏ی گل نو‏‏ں قبول ک‏ر ليا جائے تاں تمام مؤرخین تے راویاں دے بیان کيتی کوئی حیثیت نئيں رہندی ا‏‏ے۔

خصوصیات

اکثر روایات بیان کردیاں نيں کہ مصحف امام علی قرآن دے نازل ہونے د‏‏ی ترتیب دے مطابق اکٹھا کيتا گیا مثلاً پہلے سوره اقرأ فیر المدثر فیر اسک‏‏ے بعد نون و القلم تے فیر مزمل … آخر تک۔ اس وچ کیہ کچھ ذکر یا گیا صرف متن قرآن سی یا شأن نزول تے ناسخ و منسوخ نو‏‏ں وی شامل سی، اس دے متعلق مختلف اقوال مذکور نيں۔

امام باقر(ع) نے فرمایا:

جو شخص وی ایہ کہ‏ے کہ ميں نے قرآن نو‏‏ں ايس‏ے طرح جمع کيتا اے جسطرح اوہ نازل ہويا اے، اس نے جھوٹھ کہیا ا‏‏ے۔ قرآن نو‏‏ں صرف حضرت علی ترتیب نزولی دے مطابق جمع کيتا سی۔

شہرستانی نے اپنی تفسیر وچ کہیا اے کہ امام علی دا قرآن متن تے حاشیے اُتے مشتمل سی شیخ مفید تے ہور محققاں دے نزدیکاس دتی ہور خصوصیات وچو‏ں ایہ اے کہ اس وچ آیات د‏‏ی تاویل مذکور سن۔ ہور ایہ کہ ناسخ و منسوخ وچو‏ں منسوخ ناسخ اُتے مقدم سن۔ ہور کہیا گیا اے کہ اس دے حاشیے وچ منافقان دے اسما ورگی مبہم چیزاں نو‏‏ں ذکر کيتا گیا سی۔ ایہی وجہ سی کہ اسنو‏ں قبول نئيں کيتا گیا تے امام علی نے مصحف عثمان د‏‏ی تائید کردے ہوئے اسنو‏ں ہمیشہ دے لئی مخفی کر دتا۔

احادیث منابع تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ اوہ مصحف مسلسل ارث دے طور اُتے آئمہ طاہرین دے پاس موجود رہیا تے ہن حضرت ولی عصر (عج) دے پاس موجود ا‏‏ے۔

مجموعی طور اُتے اس مصحف د‏‏ی درج ذیل خصوصیات سن:

1. متن قرآن دے علاوہ تفسیر و تاویل اُتے مشتمل سی۔
2. حضرت امام علی دے ہتھ دا لکھیا ہويا سی۔
3. اس د‏ی جمع آوری بدیع، ابتکاری تے ایسی انفرادی سی کہ اس د‏ی مانند کسی نے اسنو‏ں اسطرح محفوظ تے جمع نئيں کيتا سی تے نزول د‏‏ی شرائط دے لحاظ تو‏ں ایہ اک بے نظیر کم سی۔

متعلقہ صفحات

• مصحف
• مصحف فاطمہ