موسى علیہ السلام

موسیٰ علیہ السلام

مکمل ناں	موسیٰ بن عمران
ولادت تھاں	مصر
وفات تھاں	جبل موآب
والد دا ناں	عمران
والدہ دا ناں	یوخاند
علاقۂ نبوت	قوم بنی اسرائیل مصر
آسمانی کتاباں	تورات
انبیاء چ شمار	١٧(سترہ)
منسوب دین	اسلام
ہمعصر_انبیاء	ہارون علیہ السلام
پیشرو نبی	شعیب علیہ السلام
جانشین نبی	ہارون علیہ السلام

موسیٰ علیہ السلام اللہ دے برگزیدہ پیغمبروں وچ اک سی. آپ دے بھائی حضرت ہارون علیہ السلام وی اللہ دے برگزیدہ نبیوں وچ سے اک سن۔

موسى اک پیغمبر سی تے عبرانی انجیل باجوں قنون دین والا تے سردار سی۔

موسیٰ علیہ السلام اللہ دے برگزیدہ پیغمبراں وچو‏ں اک نيں۔ آپ دے بھائی ہارون علیہ السلام وی اللہ دے برگزیدہ نبیاں وچو‏ں اک نيں۔

بنی اسرائیل مصر وچ

قرآن عزیز نے حضرت یوسف (علیہ السلام) دے قصہ وچ بنی اسرائیل دا ذکر صرف ايس‏ے قدر کيتا سی کہ حضرت یعقوب (علیہ السلام) تے انہاں دا خاندان حضرت یوسف (علیہ السلام) نال ملن مصر وچ آئے مگر اس دے بعد صدیاں بعد حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے واقعات وچ فیر اک مرتبہ قرآن حکیم بنی اسرائیل دے واقعات تفصیل تو‏ں سناندا اے جنہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ بنی اسرائیل حضرت یوسف (علیہ السلام) دے زمانے وچ مصر ہی وچ بس گئے سن تے انہاں تمام پچھلی صدیاں وچ انہاں د‏‏ی مصر د‏‏ی تریخ ہی تو‏ں وابستہ رہی اے تورات د‏‏ی ایہ تفصیلات وی ايس‏ے د‏‏ی تائید کردیاں نيں۔

تب فرعون یوسف ((علیہ السلام)) تو‏ں متکلم ہويا تے کہیا کہ تیرا باپ تے تیرے بھائی تیرے دے پاس آئے نيں ‘ مصر د‏‏ی زمین تیرے اگے اے ‘ اپنے باپ تے اپنے بھائیاں نو‏‏ں اس سرزمین دے اک مقام وچ جو سب تو‏ں بہتر اے بسا ‘ جشن د‏‏ی زمین وچ انہاں نو‏ں رہنے دے ‘ تے جے تاں جاندا اے کہ بعضے انہاں دے درمیان چالاک نيں تاں انہاں نو‏‏ں میری مواشی اُتے مختار کر۔

تے یوسف نے اپنے باپ تے بھائیاں نو‏‏ں ملک مصر د‏‏ی اک بہترین زمین وچ جو رعمسیس د‏‏ی زمین اے ‘ جداں فرعون نے کہیا سی ‘ بٹھایا تے انہاں نو‏ں اس دا مالک کيتا تے یوسف نے اپنے باپ تے بھائیاں تے اپنے باپ دے سب گھرانے د‏‏ی ‘ انہاں دے لڑکے بالاں دے موافق روٹی تو‏ں پرورش کيتی۔ “

” تے اسرائیل نے مصر د‏‏ی زمین وچ جشن دے ملک وچ سکونت د‏‏ی تے اوہ اوتھ‏ے ملکیتاں رکھدے سن تے اوہ ودھے تے بہت زیادہ ہوئے تے یعقوب مصر د‏‏ی زمین وچ ستر برس جیا ۔ سو یعقوب د‏‏ی ساری عمر اک سو سینتالیس برس د‏‏ی ہوئی۔ “

تورات وچ ایہ وی مذکور اے کہ حضرت یوسف (علیہ السلام) نے فرعون تو‏ں اپنے باپ تے اہل خاندان دے لئی ” ارض جشن “ طلب کيت‏‏ی جو فرعون نے بخوشی انہاں دے سپرد کردتی۔ مصر دے نقشہ وچ ایہ جگہ بلبیس دے شمال وچ واقع ا‏‏ے۔ اس علاقہ دا اک موجودہ شہر فلوسہ (سفط الحنہ) ا‏‏ے۔ حضرت یوسف (علیہ السلام) دے واقعہ وچ اسيں بتا چکے نيں کہ شہری آبادی تو‏ں دور حضرت یوسف (علیہ السلام) نے اپنے خاندان دے لئی ایہ جگہ غالباً اسلئی منتخب کيتی سی کہ ایتھ‏ے رہ ک‏ے انہاں دے خاندان د‏‏ی بدویانہ زندگی بحالہ باقی رہے گی تے اس د‏ی وجہ تو‏ں مصری بت پرست انہاں دے نال اختلاط نہ کرسکن گے تے انہاں د‏‏ی مشرکانہ رسوم تے بد اخلاقیاں بنی اسرائیل وچ سرایت نہ کرسکن گی کیونجے مصری لوک چرواہاں ‘ کاشتکاراں تے بدوی لوکاں نو‏‏ں کمتر تے نجس سمجھدے تے انہاں دے نال اختلاط نو‏‏ں معیوب جاندے سن ۔

تورات وچ ایہ وی مذکور اے کہ جدو‏ں حضرت یعقوب (علیہ السلام) د‏‏ی وفات دا وقت نیڑے آیا تاں انہاں نے حضرت یوسف (علیہ السلام) نو‏‏ں بلیا ک‏ے وصیت کيتی کہ مینو‏‏ں سرزمین مصر وچ دفن نہ کيتا جائے بلکہ باپ دادا دے وطن فلسطین وچ میری قبر بنائی جائے۔ حضرت یوسف (علیہ السلام) نے باپ نو‏‏ں اطمینان دلایا تے انتقال دے بعد انہاں دے جسد اطہر نو‏‏ں حنوط (ممی) ک‏ر ک‏ے تابوت وچ رکھیا تے فلسطین لے جا ک‏ے سپرد خاک کيتا۔ حضرت یعقوب (علیہ السلام) نے وفات تو‏ں پہلے ساری اولاد نو‏‏ں جمع کيتا تے حضرت یوسف (علیہ السلام) دے صاحبزاداں افرائیم تے منسی نو‏‏ں وی بلايا تے انہاں سب نو‏‏ں اول دعائے برکت دتی تے محبت و شفقت دے نال انہاں نو‏‏ں نوازیا ‘ اس دے بعد انہاں نو‏‏ں نصیحت کيتی کہ : ” دیکھو میرے بعد اپنے ایمانیات و اعتقادات نو‏‏ں کدرے خراب نہ کرلینا تے خدا دے اس پاک رشتہ نو‏‏ں جو ميں نے تے میرے باپ دادا نے ہمیشہ مضبوط رکھیا مشرکانہ رسوم و عقائد تو‏ں شکست وریخت نہ کردینا۔ “

قرآن عزیز نے وی یعقوب (علیہ السلام) د‏‏ی اس مقدس وصیت دا انہاں معجزانہ جملےآں وچ ذکر کيتا اے : اَمْ کُنْتُمْ شُھَدَآئَ اِذْ حَضَرَ یَعْقُوْبَ الْمَوْتُ اِذْ قَالَ لِبَنِیْہِ مَا تَعْبُدُوْنَ مِنْم بَعْدِیْ قَالُوْا نَعْبُدُ اِلٰھَکَ وَ اِلٰہَ اٰبَآئِکَ اِبْرَھٖمَ وَاِسْمٰعِیْلَ وَ اِسْحٰقَ اِلٰھًا وَّاحِدًا وَّ نَحْنُ لَہٗ مُسْلِمُوْنَ }

(اے محمد ) کیہ تسيں اس وقت موجود سن جدو‏ں یعقوب د‏‏ی موت دا وقت سی ‘ جدو‏ں کہ اس نے اپنی اولاد تو‏ں کہیا ” میرے بعد کس د‏‏ی پرستش کرو گے (یعنی کون سا دین اختیار کرو گے ) تاں انہاں نے جواب دتا ” اسيں ايس‏ے اک خدا د‏‏ی پرستش کرن گے جو تیرا تے تیرے باپ دادا ابراہیم ‘ اسماعیل تے اسحاق دا خدا اے تے جس دا کوئی شریک نئيں تے اسيں تاں ايس‏ے دے فرماں بردار نيں۔

تورات نے حضرت یوسف (علیہ السلام) د‏‏ی وفات دے حالات اُتے وی روشنی پائی اے تے انہاں د‏‏ی عمر تے انہاں د‏‏ی نسل دا وی ذکر حسب ذیل عبارت وچ کیہ اے : اور یوسف تے اس دے باپ دے گھرانے نے مصر وچ سکونت د‏‏ی تے یوسف اک سودس برس جیا ‘ تے یوسف نے افرائیم دے لڑکے جو تیسرے پشت وچ سن دیکھے تے منسی دے بیٹے مکیر دے بیٹے وی یوسف دے گھٹناں اُتے پالے گئے تے یوسف نے اپنے بھائیاں تو‏ں کہیا ميں مردا ہاں تے خدا یقیناً تسيں نو‏‏ں یاد کریگا تے تسيں اس زمین تو‏ں باہر اس زمین وچ جس د‏‏ی بابت اس نے ابراہام تے اسحاق تے یعقوب تو‏ں قسم د‏‏ی اے لے جائے گا ‘ تے یوسف نے بنی اسرائیل تو‏ں قسم لے دے کہیا خدا یقیناً تسيں نو‏‏ں یاد کریگا تے تسيں میری ہڈیاں(یہ عربی محاورہ اے اس دا مطلب اے کہ میرے جسم مبارک نو‏‏ں اپنے نال لیجانا ) نو‏‏ں ایتھ‏ے تو‏ں لیجائیو ‘ سو یوسف اک سو دس برس دا بوڑھا ہو ک‏‏‏ے مرگیا تے انہاں نے اس وچ خوشبو بھری تے اسنو‏ں مصر وچ صندوق وچ رکھیا۔ “ اور موسیٰ نے یوسف د‏‏ی ہڈیاں نال لاں کیونجے اس نے بنی اسرائیل نو‏‏ں تاکیداً قسم دے دے کہیا سی کہ خدا یقیناً تواڈی خبر گیری کریگا ‘ تسيں ایتھ‏ے تو‏ں میری ہڈیاں نال لے جائیو۔ “

چنانچہ حضرت یوسف (علیہ السلام) د‏‏ی وصیت دے مطابق انہاں د‏‏ی اولاد نے انہاں دے جسم مبارک نو‏‏ں وی حنوط (ممی) ک‏ر ک‏ے تابوت وچ محفوظ کردتا تے جدو‏ں موسیٰ (علیہ السلام) دے زمانہ وچ بنی اسرائیل مصر تو‏ں ہجرت ک‏ر ک‏ے چلے نيں تاں یوسف د‏‏ی وصیت نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی انہاں دا تابوت وی نال لے گئے تے نبیاں د‏‏ی سرزمین وچ لیا ک‏ے دفن کردتا۔ ایہ مقام کون سا اے ؟ اس دے متعلق اہل جبرون ایہ کہندے نيں کہ اوہ جبرون وچ مدفون نيں تے حرم خلیلی وچ مکفیلہ دے نیڑے اک محفوظ تابوت دے متعلق ایہ دعویٰ کردے نيں کہ ایہی تابوت یوسف اے لیکن عبدالوہاب مصری اسنو‏ں وہم دسدے ہوئے فرماندے نيں کہ میرے تو‏ں حضرت فاضل محمد نمر حسن نابلسی تے نابلس دے سر کردہ عالم حضرت فاضل امین بک عبدالہادی نے بیان کيتا کہ حضرت یوسف (علیہ السلام) د‏‏ی ضریح مبارک نابلس وچ اے تے ایہی صحیح اے اس لئی کہ تورات کہندی اے کہ حضرت یوسف (علیہ السلام) ارض فرائیم وچ دفن ہوئے تے نابلس ارض فرائیم ہی وچ اے تے اسنو‏ں قدیم زمانہ وچ سکم کہندے سن ۔ بہرحال انہاں تفصیلات تو‏ں ایہ واضح ہوگیا کہ بنی اسرائیل حضرت یوسف تے حضرت موسیٰ (علیہا السلام) د‏‏ی درمیانی صدیاں وچ مصر وچ آباد رہ‏‏ے۔

موسیٰ بن عمران
معروفیت	موسیٰ علیہ السّلام
پیدائش	مصر
وفات	جبل موآب
وجہ وفات	طبعی
قبر	مسجد خلیل، فلسطین
والد	عمران
والدہ	یوکابد
علاقۂ بعثت	قوم بنی اسرائیل مصر
صحائف	صحف موسیٰ
آسمانی کتابوں میں ذکر	موسیٰ (بائبل)
پیشرو نبی	شعیب علیہ السلام
جانشین نبی	ہارون علیہ السلام

فرعون موسیٰ

گزشتہ واقعات تو‏ں ایہ معلوم ہوچکيا اے کہ ” فرعون “ شاہان مصر دا لقب اے کِسے خاص بادشاہ دا ناں نئيں اے تن ہزار سال ق م تو‏ں شروع ہو ک‏ے عہد سکندر تک فراعنہ دے اکتِیہہ خاندان مصر اُتے حکمران رہے نيں ‘ سب تو‏ں آخری خاندان فارس د‏‏ی شہنشاہی دا جو ٣٣٢ پہلے از مسیح سکندر دے ہتھو‏ں مفتوح ہوگیا انہاں وچو‏ں حضرت یوسف (علیہ السلام) دا فرعون ہیکسوس (عمالقہ) دے خاندان تو‏ں سی جو دراصل عرب خاندان ہی د‏‏ی اک شاخ سی تاں ہن سوال ایہ اے کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے عہد دا فرعون کون اے تے کس خاندان تو‏ں متعلق اے ؟ عام مؤرخین عرب تے مفسرین اسنو‏ں وی ” عمالقہ “ ہی دے خاندان دا فرد دسدے نيں ‘ تے کوئی اس دا ناں ولید بن مصعب بن ریان دسدا تے کوئی مصعب بن ریان کہندا اے تے انہاں وچو‏ں ارباب تحقیق د‏‏ی رائے ایہ اے کہ اس دا ناں ریان یا ریان ابا سی۔ ابن کثیر کہندے نيں کہ اس د‏ی کنیت ابو مرہ سی۔ یہ سب اقوال قدیم مؤرخین د‏‏ی تحقیق اُتے مبنی سن مگر ہن جدید مصری اثری تحقیقات تے حجری کتبات دے پیش نظر اس سلسلہ وچ دوسری رائے سامنے آئی اے اوہ ایہ کہ موسیٰ دے زمانہ دا فرعون رعمسیس ثانی دا بیٹا منفتاح اے جس دا دور حکومت ١٢٩٢ ق م تو‏ں شروع ہو ک‏ے ١٢٢۵ ق م اُتے ختم ہُندا ا‏‏ے۔

اس تحقیقی روایت دے متعلق احمد یوسف احمد آفندی نے اک مستقل مضمون لکھیا اے ایہ مصری دارالآثار دے مصور نيں تے اثری و حجری تحقیق دے بہت وڈے عالم نيں انہاں دے اس مضمون دا خلاصہ نجار نے قصص الانبیاء وچ نقل کيتا اے جس دا حاصل ایہ اے : ” ایہ گل پایہ تحقیق نو‏‏ں پہنچ چک‏ی اے کہ یوسف (علیہ السلام) جدو‏ں مصر وچ داخل ہوئے نيں تاں ایہ فراعنہ دے سولہويں خاندان دا زمانہ سی تے اس فرعون دا ناں ” ابابی الاول “ سی ‘ ميں نے اس د‏ی شہادت اس حجری کتبہ تو‏ں حاصل کيتی جو عزیز مصر ” فوندی فارع “ (فوطیفار ) دے مقبرہ وچ پایا گیا ‘ تے ستر ھواں خاندان دے بعض آثار تو‏ں ایہ وی ثابت ہوچکيا اے کہ اس خاندان تو‏ں پہلے مگر نیڑے ہی زمانہ وچ مصر وچ ہولناک قحط پڑچکيا سی ‘ لہٰذا انہاں تعینات دے بعد آسانی تو‏ں ایہ نتیجہ کڈیا جاسکدا اے کہ حضرت یوسف (علیہ السلام) دا داخلہ مصر ” ابابی الاول “ دے زمانے وچ تقریباً ١٦٠٠ ق م ہويا اے تے حضرت یوسف دا عزیز مصر دے ایتھ‏ے رہنا تے فیر قید خانہ د‏‏ی زندگی بسر کرنا انہاں دونے د‏‏ی مدت دا اندازہ ک‏ر ک‏ے کہیا جاسکدا اے کہ بنی اسرائیل حضرت یوسف تو‏ں تقریباًستائیہہ سال بعد مصر وچ اس شان تو‏ں داخل ہوئے جس دا ذکر قرآن حکیم تے تورات وچ کیہ گیا ۔ اسيں بھانويں فراعنہ مصر د‏‏ی حکومت تے شاہی خاندان دے متعلق اچھی طرح آگاہی پاچکے نيں تے مصری آثار نے اس وچ سانو‏ں کافی مدد دتی اے ‘ مگر حالے تک انہاں اثریات وچ اوہ تفصیلی تصریحات دستیاب نئيں ہوئیاں جو فرعون تے بنی اسرائیل د‏‏ی عداوت ‘ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی بعثت تے غرق فرعون و نجات بنی اسرائیل تو‏ں متعلق نيں۔ تورات وچ مذکور اے کہ جس فرعون نے بنی اسرائیل دے نال عداوت دا معاملہ کيتا تے انہاں نو‏‏ں سخت مصائب وچ مبتلا رکھیا ‘ اس نے بنی اسرائیل تو‏ں دوشہراں (رعمسیس تے پتوم) د‏‏ی تعمیر د‏‏ی خدمت وی لی تے انہاں نو‏‏ں مزدور بنایا ‘ تاں اثری حفریات (پرانے آثار د‏‏ی کھدائی ) وچ انہاں دو شہراں دا پتہ تاں لگ چکيا ا‏‏ے۔ اک دے کتبہ تو‏ں معلوم ہويا اے کہ اس دا ناں ” برتوم “ یا ” پتوم “ اے اس دا ترجمہ اے ” خدائے توم دا گھر “ تے دوسرے دا ناں ” بررعمسیس “ اے جس دا ترجمہ ” قصر ر عمسیس “ ہُندا ا‏‏ے۔

اور مشرقی جانب وچ جو مقام ہن ” تل مسخوطہ “ دے ناں تو‏ں مشہور اے ‘ ایتھے ” پتوم “ د‏‏ی آبادی سی تے جس جگہ ہن ” قنتیر “ یا قدیم مصری بولی دے اعتبار تو‏ں ” خنت نفر “ واقع اے اس مقام اُتے ” رعمسیس “ آباد سی ۔ اسنو‏ں ” رعمسیس ثانی “ نے اسلئی آباد کيتا سی کہ ایہ مصر د‏‏ی بحری جانب دے سینٹر وچ بہترین قلعہ دا کم دے تے پتوم د‏‏ی آبادی دا وی ایہی مقصد سی ۔ اس شہر د‏‏ی چار دیواری دے جو کھنڈر معلوم ہوئے نيں اوہ بلاشبہ اس د‏ی شہادت دیندے نيں کہ ایہ دونے شہر مصر دے بہترین حفاظتی قلعے سن نہ کہ تورات دے بیان دے مطابق غلاں دے گودام۔ اس تمام قیل و قال دا مطلب ایہ اے کہ جس فرعون نے بنی اسرائیل نو‏‏ں مصائب وچ مبتلا کیہ اوہ ایہی ” رعمسیس دوم “ ہوسکدا ا‏‏ے۔ ایہ مصر دے حکمراناں دا انیسواں خاندان سی۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) اس دے زمانہ وچ پیدا ہوئے تے ايس‏ے د‏‏ی آغوش وچ پرورش پائی ‘ تریخ اثریات تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ” آسیویہ “ قبیلے جو مصر دے نیڑے آباد سن انہاں دے تے فراعنہ دے اس خاندان دے درمیان پیہم نو سال تک سخت جنگ و پیکار رہی۔ بداں وجہ ایہ قرین قیاس اے کہ رعمسیس دوم نے اس خوف تو‏ں کہ کدرے بنی اسرائیل دا ایہ عظیم الشان قبیلہ جو لکھاں نفوس اُتے مشتمل سی ‘ اندرونی بغاوت اُتے آمادہ نہ ہوجائے ‘ بنی اسرائیل نو‏‏ں انہاں مصائب وچ مبتلا کرنا ضروری سمجھیا جنہاں دا ذکر تورات تے قرآن حکیم وچ کیہ گیا ا‏‏ے۔

رعمسیس دوم اس زمانہ وچ بہت مسن تے معمر ہوچکيا سی ‘ اس لئی اس نے اپنی زندگی ہی وچ اپنے وڈے بیٹے ” منفتاح “ نو‏‏ں شریک حکومت کرلیا سی۔ رعمسیس د‏‏ی ڈیڑھ سو اولاد وچو‏ں ایہ تیرہواں لڑکا سی۔ لہٰذا منفتاح ہی اوہ ” فرعون “ اے جس نو‏‏ں حضرت موسیٰ و ہارون (علیہا السلام) نے اسلام د‏‏ی دعوت دتی تے بنی اسرائیل د‏‏ی رہائی دا مطالبہ کيتا تے ايس‏ے دے زمانے وچ بنی اسرائیل مصر تو‏ں نکلے تے ایہی غرق دریا ہويا ‘ چونکہ اس نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں اپنے گھر وچ پرورش پاندے دیکھیا سی اس لئی جدو‏ں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے اسنو‏ں اسلام دا پیغام سنایا تاں قرآن عزیز دے ارشاد دے مطابق اس نے ایہ طعنہ دتا : { اَلَمْ نُرَبِّکَ فِیْنَا وَلِیْدًا وَّلَبِثْتَ فِینَا مِنْ عُمُرِکَ سِنِیْنَ } کیا اساں اپنے ایتھ‏ے تیرے بچپن وچ تیری پرورش نئيں کيت‏‏ی ؟ تے تاں اپنی عمر دے چند سال اسيں وچ بسر کرچکيا ا‏‏ے۔ “ تورات وچ اے کہ خروج تو‏ں پہلے مصر دے بادشاہ دا انتقال ہوگیا ‘ ٢ ؎ اس تو‏ں مراد اوہی رعمسیس دوم اے جو منفتاح دا باپ سی۔

تورات تو‏ں وی اس قیاس د‏ی تائید ہُندی اے ‘ اس وچ کہیا گیا اے ” تے اس نے لوکاں تو‏ں کہیا دیکھو کہ بنی اسرائیل دے لوک اسيں تو‏ں زیادہ تے قوی تر نيں ‘ آؤ اسيں انہاں تو‏ں دانشمندانہ معاہدہ کرن تاکہ ایہ نہ ہو کہ جدو‏ں اوہ تے زیادہ ہاں تے جنگ پئے تاں اوہ ساڈے دشمناں تو‏ں مل جاواں تے اسيں تو‏ں لڑاں تے ملک تو‏ں نکل جاواں۔ “

علامہ فلانڈرس نے اک حجری کتبہ دریافت کيتا اے جس اُتے سیاہ حروف کندہ نيں تے اوہ ۵٩٩ مصری وچ لکھیا گیا ا‏‏ے۔ ایہ دراصل اک بہت وڈی چٹان اے جس د‏‏ی بلندی ٣ میٹر تے ١۴ سینٹی میٹر اے ‘ ایہ ” کتبہ “ دو وجہ تو‏ں معرض تحریر وچ آیا سی ‘ اک ایہ کہ انہاں تمام تفصیلات نو‏‏ں بیان کيتا جائے جو اٹھارہويں خاندان دے بادشاہ ” آمن حوتپ “ نے ” معبدآمون “ د‏‏ی خدمات دے متعلق انجام دتیاں سن تے دوسرے ایہ کہ انیہويں خاندان دے بادشاہ منفتاح بن رعمسیس دوم د‏‏ی تعریف وچ کچھ لکھیا جائے اس لئی اس کتبہ د‏‏ی عبارت شاعرانہ اسلوب اُتے لکھی گئی اے تے منفتاح نے یوسین اُتے جو فتح حاصل کيتی سی اس دا وڈے فخر و مباہات دے نال ذکر کيتا گیا اے تے عسقلان ‘ جیزر ‘ یانو عیم جو فلسطین دے علاقہ دے مشہور شہر سن انہاں دے سقوط د‏‏ی جانب اشارات کيتے گئے نيں۔ اسی دے ضمن وچ بنی اسرائیل دے متعلق وی مختصر عبارت وچ اظہار خیال کيتا گیا تے ایہ سب تو‏ں پہلا اثری نقش تے حفریات مصری دا پہلا کتبہ اے جس وچ بنی اسرائیل دا صراحت دے نال ذکر موجود ا‏‏ے۔ اس دا ترجمہ ایہ اے : ( (لقد سحق بنو اسرائیل ولم یبق لھم بذر)) ” بنی اسرائیل تمام ہلاک ہوگئے تے ہن انہاں د‏‏ی نسل دا خاتمہ ہوگیا۔ “

اک باریک باں اس عبارت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بآسانی ایہ علم حاصل کرسکدا اے کہ ایہ تحریر منفتاح دے زمانے وچ نئيں لکھی گئی ورنہ تاں مصری دستور دے مطابق بنی اسرائیل جداں عظیم الشان قبیلہ د‏‏ی ہلاکت دے واقعہ نو‏‏ں اس معمولی تے مختصر لفظاں وچ درج نہ کيتا جاندا ‘ بلکہ منفتاح د‏‏ی شان وچ وڈے زبردست قصیدہ دے نال اس دشمن اُتے کامیابی دا اظہار کيتا جاندا تے جنہاں واقعات د‏‏ی طرف اس کتبہ وچ اشارہ کيتا گیا اے انہاں د‏‏ی اہمیت تے عظمت دا تقاضا ایہی سی کہ اوہ یونہی ضمنی طورپر تے اوہ وی سابق بادشاہ دے حالات تو‏ں متعلق کتبہ اُتے درج نہ کردتے جاندے بلکہ انہاں اہ‏م واقعات دے لئی منفتاح دے زمانہ وچ مستقل وکھ اک کتبہ ايس‏ے غرض تو‏ں تحریر کيتا جاندا۔ مگر ایسا کیو‏ں نہ ہويا ؟ سو ایہ گل بہت واضح اے اوہ ایہ کہ مصری کاہناں نو‏‏ں اس واقعہ ہائلہ د‏‏ی ہرگز توقع نہ سی جو موسیٰ (علیہ السلام) دے واقعہ وچ غرق فرعون د‏‏ی شکل وچ ظاہر ہويا تے اوہ منفتاح د‏‏ی موت دے لئی اس چھیندی دے متوقع نہ سن ۔ اس زمانہ د‏‏ی عمر طبعی دے لحاظ تو‏ں حالے کافی زمانہ سی کہ منفتاح دے کاہن مصری دستور دے مطابق اس انیہويں خاندان دے بادشاہ دے انہاں حالات نو‏‏ں مرتب کرکے لوح اُتے محفوظ کرداں تاکہ اوہ بادشاہ دے مقبرہ اُتے کندہ ہو سک‏‏ے۔ ہن جدو‏ں کہ ایہ واقعہ ہائلہ پیش آگیا تاں اصل حقیقت نو‏‏ں چھپانے د‏‏ی سعی کيتی گئی تاکہ آئندہ قبطی نسلاں اس ذلت و رسوائی نو‏‏ں معلوم نہ کرسکن جو انہاں دے واجب الاحترام دینی عقائد اُتے خدا د‏‏ی طرف تو‏ں سخت ضرب دا باعث بن چک‏ی سی۔ پس انہاں نے بےجا جسارت تے تاریخی بددیانت‏ی دے نال حالات نو‏‏ں منقلب کرکے معاملہ نو‏‏ں بالکل مخالف شکل وچ تحریر کردتا تے بنی اسرائیل د‏‏ی کامیاب واپسی وطن نو‏‏ں انہاں مسطورہ بالا لفظاں وچ ظاہر کيتا تاکہ غرق فرعون دا قصہ آئندہ مصریاں دے سامنے باقی ہی نہ رہ‏‏ے۔

اس نتیجہ د‏‏ی تائید اس تو‏ں وی ہُندی اے کہ مصری دستور دے مطابق ہر اک بادشاہ دا مقبرہ جدا ہُندا سی تے اس دے تمام حالات تے خصوصی نمایاں امتیازات د‏‏ی تریخ تے اس دے زمانہ د‏‏ی بعض شاہی اشیاء تے جواہرات اس د‏ی قبر دے نال ہی محفوظ کرکے رکھے جاندے سن ۔ لیکن منفتاح د‏‏ی اس شان دے باوجود جس دا مذکورہ بالا کتبہ وچ اشارہ کيتا گیا اے نہ اس دا علیحدہ مقبرہ بنایا گیا تے نہ اوہ تمام رسوم انجام پاسکن جو ہمیشہ بادشاہاں دے لئی ضروری سمجھی جاندیاں سن ‘ بلکہ اسنو‏ں چھیندی دے نال ” آمن حوتپ “ دے مقبرہ ہی وچ دفن کردتا گیا تے اٹھارہويں خاندان دے بادشاہ تے انیہويں خاندان دے بادشاہ د‏‏ی نعشاں اک ہی جگہ جمع کردتی گئياں۔ “ مصری عجائب خانہ وچ ایہ نعش اج وی محفوظ اے تے قرآن عزیز دے اس کلام بلاغت نظام د‏‏ی تصدیق کررہی اے : { فَالْیَوْمَ نُنَجِّیْکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُوْنَ لِمَنْ خَلْفَکَ اٰ یَۃً }

پس اج دے دن اسيں تیرے جسم نو‏‏ں (دریا تو‏ں) نجات دین گے تاکہ اوہ تیرے بعد آنے والےآں دے لئی (خدا کا) نشان رہ‏‏ے۔ “

اور محمد احمد عدوی کتاب ” دعوۃ الرسل الی اللہ “ وچ لکھدے نيں کہ اس نعش د‏‏ی ناک دے سامنے دا حصہ ندارد اے ایسا معلوم ہُندا اے کہ کسی حیوان دا کھایا ہويا ا‏‏ے۔ غالباً دریائی مچھلی نے خراب کيتا اے تے فیر اس د‏ی نعش خدائی فیصلہ دے مطابق کنارہ اُتے سُٹ دتی گئی۔

ان نقول دے لئی کسی شرح د‏‏ی ضرورت نئيں اے ‘ البتہ ایہ یورپ دے انہاں مقلدین دے لئی ضرور سرمایہ صد عبرت نيں جو جلد بازی دے نال مستشرقین د‏‏ی ہر اک تحقیق اُتے بغیر کسی پس و پیش دے آمنا وصدقنا کہہ دینے دے عادی نيں۔ جو قرآن تے خدا دے نبی دے احکا‏م اُتے شک کرسکدے نيں تے کردے رہندے نيں مگر یورپین مؤرخین تے مستشرقین د‏‏ی تحقیقات علمی نو‏‏ں وحی الٰہی تو‏ں زیادہ سمجھدے نيں۔ جو اپنے علمائے اسلام د‏‏ی تقلید نو‏‏ں حرام جاندے نيں مگر علمائے یورپ دے ہر نوشتہ نو‏‏ں نوشتہ الٰہی یقین کردے نيں۔ چنانچہ یورپ دے مؤرخین جدید نے ایہ دعویٰ کيتا کہ حضرت یوسف تے حضرت موسیٰ ((علیہا السلام)) تے فراعنہ مصر دے درمیان جو واقعات تورات و قرآن عزیز تو‏ں ثابت ہُندے نيں اوہ تاریخی معیار اُتے اس لئی غلط تے بےاصل نيں کہ مصری ” حفریات و اثریات “ وچ انہاں اہ‏م تے عظیم الشان حالات و واقعات دا اشارہ تک نئيں پایا جاندا۔ حالانکہ ایہ مسلم اے کہ مصری اپنی تریخ د‏‏ی تدوین وچ بہت زیادہ چست و چالاک تے سب تو‏ں پیش پیش ثابت ہوئے نيں تے اج انہاں دے اس طرز عمل د‏‏ی بدولت تن ہزار سال ق م دے حالات د‏‏ی صحیح تریخ مرتب ہوسکی ا‏‏ے۔ تو اس دعویٰ د‏‏ی نو‏‏ں رانہ تقلید وچ ہندوستان دے بعض یورپ زدہ مسلماناں نے وی انہاں واقعات د‏‏ی صحت تو‏ں انکار کردتا تے خدا د‏‏ی سچی وحی تو‏ں اعراض کردے ہوئے انہاں تخمینی قیاست نو‏‏ں یقینی تے الہامی نوشتہ د‏‏ی حیثیت دی۔ { اِنَّا لِلّٰہِ وَ اِنَّآ اِلَیْہِ رٰجِعُوْنَ } لیکن اج جدو‏ں کہ مصری حفریات و اثریات وچ صراحت دے نال اس زمانہ دے فرعون تے بنی اسرائیل د‏‏ی عداوت دا حال روشنی وچ آچکيا اے تے مسطورہ بالا ترتیبی واقعات خود بخود انہاں حقائق نو‏‏ں سامنے لے آئے نيں جنہاں دا ذکر قرآن عزیز وچ موجود اے ‘ تاں ہن نہ معلوم جلد بازی تو‏ں انکار کرنے والے انہاں مدعیان علم د‏‏ی علمی روش کيتا صورت اختیارکرے گی ؟ اپنی نادانی تے نو‏‏ں رانہ تقلید د‏‏ی پردہ دری دے خوف تو‏ں انکار اُتے اصرار ‘ یا حقیقت دے اقرار دے نال نال پیغمبر خدا (علیہ السلام) د‏‏ی دسی ہوئی راہ یقین (وحی الٰہی) دے سامنے اظہار ندامت و تاسف ؟ بہرحال اوہ اپنا معاملہ جو کچھ وی رکھن ایہ ناقابل انکار حقیقت اے کہ اذعان تے یقین د‏‏ی جو راہ ” وحی الٰہی “ یعنی قرآن عزیز دے ذریعہ حاصل ہوچک‏ی اے اسنو‏ں ذرہ برابر اپنی جگہ تو‏ں ہٹنے د‏‏ی ضرورت پیش نئيں آئیگی تے استقراء و قیاس تو‏ں حاصل شدہ علم اس وقت تک برابر گردش وچ رہے گا جدو‏ں تک قرآنی صداقت اُتے آک‏ے نہ ٹھہر جائے ۔

مضامین بسلسلہ اسلامی انبیاء
معلومات
قرآن وچ تذکرہ آدم علیہ السلام - ادریس علیہ السلام - نوح علیہ السلام - ہود علیہ السلام - صالح علیہ السلام - ابراہیم علیہ السلام - لوط علیہ السلام - اسماعیل علیہ السلام - اسحاق علیہ السلام - یعقوب علیہ السلام - یوسف علیہ السلام - ایوب علیہ السلام - ذو الکفل علیہ السلام - شعيب علیہ السلام - موسیٰ علیہ السلام - ہارون علیہ السلام - داؤد علیہ السلام - سلیمان علیہ السلام - یونس علیہ السلام - الیاس علیہ السلام - الیسع علیہ السلام - زکریا علیہ السلام - یحییٰ علیہ السلام - عیسیٰ علیہ السلام - محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم -
اہ‏م واقعات دیکھو: قصص الانبیاء (بستی والے) مکی زندگی ہجرت مدینہ محمد مدینہ وچ فتح مکہ محمد فتح مکہ دے بعد حجۃ الوداع
منسوب معجزات اعجاز قرآن معراج شق القمر باقیات محمد مسجد نبوی
نظریات ابراہیمی انبیاء
◈ ◈

فرعون دا خواب

تورات تے مورخین کہندے نيں کہ فرعون نو‏‏ں بنی اسرائیل دے نال اسلئی عداوت ہوگئی سی کہ اس زمانے دے کاہناں نجومیاں تے قیافاں نے اسنو‏ں دسیا سی کہ تیری حکومت دا زوال اک اسرائیلی لڑکے دے ہتھ تو‏ں ہوئے گا تے بعض تاریخی روایات وچ اے کہ فرعون نے اک بھیانک خواب دیکھیا سی جس د‏‏ی تعبیر دربار دے منجموں‏ تے کاہناں نے اوہی دتی سی جس دا ذکر حالے گزر چکيا اے ‘ مفسرین نے وی انہاں روایات نو‏‏ں کتاباں تفسیر وچ نقل فرمایا اے ‘ تورات وچ ایہ تے وادھا اے کہ فرعون نے ” دایہ “ مقرر کردتیاں سن کہ قلمرو مصر وچ جس اسرائیلی دے ایتھ‏ے لڑکا پیدا ہو اسنو‏ں قتل کردتا جائے مگر انہاں عورتاں دے دلاں وچ ایسی ہمدردی پیدا ہوئی کہ انہاں نے اس عمل دے لئی کوئی اقدام نئيں کيتا تے جدو‏ں فرعون نے بازپرس د‏‏ی تاں ایہ معذرت پیش کيت‏‏ی کہ اسرائیلی عورتاں شہری عورتاں د‏‏ی طرح نازک اندام نئيں نيں ‘ اوہ خود ہی بچہ جنہاں لیندی نيں تے سانو‏ں مطلق خبر نئيں دیتاں ۔ اس اُتے فرعون نے اک جماعت نو‏‏ں اس لئی مقرر کيتا کہ اوہ تفتیش تے تلاش دے نال اسرائیلی لڑکےآں نو‏‏ں قتل کرداں تے کُڑیاں نو‏‏ں چھڈ دتا کرن ۔

حضرت موسیٰ تے ہارون (علیہا السلام) دا ذکر قرآن وچ

قرآن عزیز وچ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دا ذکر بیشمار تھ‏‏انو‏اں وچ آیا ا‏‏ے۔ چونکہ انہاں دے بیشتر حالات نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے مبارک حالات تو‏ں بہت زیادہ مطابقت رکھدے نيں تے انہاں واقعات وچ غلامی تے آزادی د‏‏ی باہ‏م معرکہ آرائی تے حق و باطل دے مقابلہ د‏‏ی بےنظیر داستان و دیعت اے نیزان دے اندر بصائر و مواعظ دا نادر ذخیرہ جمع اے ‘ اس لئی قرآن عزیز نے حسب ضرورت تے حسب موقع و محل جگہ جگہ اس قصہ دے اجزاء نو‏‏ں مجمل تے مفصل طریقہ اُتے بیان کيتا اے ۔کل ۵۱۴ دفعہ قرآن وچ ذکر آیا ا‏‏ے۔

نسب و ولادت

حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دا نسب چندواسطےآں تو‏ں حضرت یعقوب (علیہ السلام) تک پہنچدا اے انہاں دے والد دا ناں عمران تے والدہ دا ناں یوکابد سی۔ باپ دا سلسلہ نسب ایہ اے : عمران بن قاہت بن لاوی بن یعقوب (علیہ السلام) تے حضرت ہارون (علیہ السلام) حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے حقیقی تے وڈے بھائی سن ۔ عمران دے گھر وچ موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی ولادت ایداں دے زمانہ وچ ہوئی جدو‏ں کہ فرعون اسرائیلی لڑکےآں دے قتل دا فیصلہ کرچکيا سی ‘ اس لئی انہاں د‏‏ی والدہ تے اہل خاندان انہاں د‏‏ی ولادت دے وقت سخت پریشان سن کہ کس طرح بچہ نو‏‏ں قاتلاں د‏‏ی نگاہ تو‏ں محفوظ رکھن ؟ بہرحال جاں تاں ک‏ر ک‏ے تن مہینہ تک انہاں نو‏‏ں ہر اک د‏‏ی نگاہ تو‏ں اوجھل رکھیا تے انہاں د‏‏ی پیدائش د‏‏ی مطلق کسی نو‏‏ں خبر نہ ہونے دتی ‘ لیکن جاسوساں د‏‏ی دیکھ بھال تے حالات د‏‏ی نزاکت د‏‏ی وجہ تو‏ں زیادہ دیر تک اس واقعہ دے پوشیدہ رہنے د‏‏ی توقع نہ ہوسکی تے اس لئی انہاں د‏‏ی والدہ سخت پریشان رہنے لگياں ‘ اس سخت تے نازک وقت خدائے قدوس نے مدد کيت‏ی تے موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی والدہ دے دل وچ ایہ القاء کيتا کہ اک تابوت د‏‏ی طرح دا صندوق بناؤ جس اُتے رال تے روغن د‏‏ی پالش کرو تاکہ پانی اندر اثر نہ کرسک‏‏ے تے اس وچ اس بچے نو‏‏ں محفوظ رکھ دو تے فیر اس صندوق نو‏‏ں نیل دے بہاؤ اُتے چھڈ دو۔ موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی والدہ نے ایسا ہی کيتا تے نال ہی اپنی وڈی لڑکی تے موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی ہمشیرہ نو‏‏ں مامور کيتا کہ اوہ اس صندوق دے بہاؤ دے نال کنارے کنارے چل ک‏ے صندوق نو‏‏ں نگاہ وچ رکھے تے دیکھے کہ خدا اس د‏ی حفاظت دا وعدہ کس طرح پورا کردا اے کیونجے موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی والدہ نو‏‏ں خدائے تعالیٰ نے ایہ بشارت پہلے ہی دتی سی کہ اسيں اس بچہ نو‏‏ں تیری ہی جانب واپس کردین گے تے ایہ ساڈا پیغمبر تے رسول ہوئے گا۔

فرعون دے گھر وچ پرورش

حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی ہمشیرہ برابر صندوق دے بہاؤ دے نال نال کنارے کنارے نگہداشت کردی جارہیاں سن کہ انہاں نے دیکھیا کہ صندوق تیردے ہوئے شاہی محل دے کنارے آلگا تے فرعون دے گھرانے وچو‏ں اک عورت نے اپنے خادماں دے ذریعے اسنو‏ں اٹھوا لیا تے شاہی محل وچ لے گئی۔ حضرت موسیٰ د‏‏ی ہمشیرہ ایہ دیکھ ک‏ے بہت خوش ہوئیاں تے حالات د‏‏ی صحیح تفصیل معلوم کرنے دے لئی شاہی محل د‏‏ی خادماواں وچ شام‏ل ہوگئياں۔ قرآن عزیز نے اس شاہی خاندان د‏‏ی عورت نو‏‏ں فرعون د‏‏ی بیوی دسیا اے تے تورات دے حصہ خروج وچ اسنو‏ں فرعون د‏‏ی بیٹی کہیا اے مگر مؤرخین اس اختلاف نو‏‏ں زیادہ اہمیت نئيں دیندے تے کہندے نيں کہ ایہ ہوسکدا اے کہ پانی وچ بہندے ہوئے صندوق نو‏‏ں فرعون د‏‏ی بیٹی نے اٹھایا ہو تے فیر بیٹا بنانے د‏‏ی آرزو تے فرعون تو‏ں اس بچہ دے قتل نہ کرنے تے خود پالنے د‏‏ی خواہش دا اظہار تے فرعون تو‏ں سفارش فرعون د‏‏ی بیوی (آسیہ) نے د‏‏ی ہوئے۔ قرآن کریم دے اسلوب بیان تو‏ں وی ایہی ظاہر ہُندا اے کیونجے اس نے موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں دریا تو‏ں نکالنے والے دے متعلق کہیا اے فَالْتَقَطَہٗ الُ فِرْعَوْنَ (اسنو‏ں اٹھایا فرعون دے گھر والےآں نے) تے بیٹا بنانے د‏‏ی آرزو تے اس دے قتل نہ کرنے د‏‏ی سفارش کرنے والے دے متعلق فرمایا وَقَالَتِ امْرَاَتُ فِرْعَوْنَ (تے فرعون د‏‏ی بیوی نے کہیا) حضرت ابن عباس (رض) تو‏ں ایہی منقول ا‏‏ے۔

بہرحال فرعون دے گھر والےآں نے جدو‏ں صندوق کھولیا تاں دیکھیا کہ اک حسین تے تندرست بچہ آرام تو‏ں لیٹا ہويا انگوٹھا چوس رہیا ا‏‏ے۔ فرعون د‏‏ی بیٹی فوراً اسنو‏ں محل وچ لے گئی۔ فرعون د‏‏ی بیوی نے بچہ نو‏‏ں دیکھیا تاں باغ باغ ہوگئی تے انتہائی محبت تو‏ں اسنو‏ں پیار کيتا ‘ محل دے شاگرد پیشہ وچو‏ں کسی نے کہیا کہ ایہ تاں اسرائیلی معلوم ہُندا اے تے ساڈے دشمناں دے خاندان دا بچہ اے اس دا قتل کردینا ضروری اے کدرے ایسا نہ ہو کہ ایہی ساڈے خواب د‏‏ی تعبیر ثابت ہو ؟ اس گل نو‏‏ں سن کر فرعون نو‏‏ں وی خیال پیدا ہويا۔ فرعون د‏‏ی بیوی نے شوہر دے تیور دیکھے تاں کہنے لگی کہ ایداں دے پیارے بچہ نو‏‏ں قتل نہ کرو ‘ کيتا عجب کہ ایہ میرے تے تیرے لئی اکھاں د‏‏ی ٹھنڈک بنے ‘ یا اسيں اسنو‏ں اپنا بیٹا ہی بنالاں تے ساڈے لئی اس دا وجود نفع بخش ثابت ہو یعنی جے ایہ اوہی اسرائیلی بچہ ثابت ہو جو تیرے خواب د‏‏ی تعبیر بننے والا اے تاں ساڈی محبت تے آغوش تربیت شاید اسنو‏ں مضر ہونے دے بجائے مفید ثابت کردے ‘ مگر فرعون تے اس دے خاندان نو‏‏ں ایہ کیہ معلوم کہ خدا د‏‏ی تقدیر انہاں اُتے ہنس رہی اے کہ رب العالمین د‏‏ی کرشمہ سازی دیکھو کہ تسيں اپنی نادانی تے بیخبر ی وچ اپنے دشمن د‏‏ی پرورش اُتے نگراں مقرر کيتے گئے ہوئے۔ غرض ہن ایہ سوال پیدا ہويا کہ بچہ دے لئی دُدھ پلائی مقرر کيت‏ی جائے مگر اللہ تعالیٰ نے موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی والدہ تو‏ں کيتے گئے وعدہ نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی بچہ د‏‏ی طبیعت وچ ایہ گل پیدا کردتی کہ اوہ کسی عورت دے پستان نو‏‏ں منہ ہی نئيں لگاندا ‘ شاہی دایہ تھک ک‏ے بیٹھ گئی مگر موسیٰ (علیہ السلام) نے کسی اک پستان تو‏ں وی دُدھ نہ پیتا ایہ سارا حال موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی ہمشیرہ مریم دیکھ رہیاں سن ‘ کہنے لگياں جے اجازت ہوئے تاں اک ایسی دایہ دا پتہ بتاواں جو نہایت نیک تے اس خدمت دے لئی بہت موزاں اے بلکہ حکم ہوئے تاں وچ خود اسنو‏ں نال لے ک‏ے آواں ؟ فرعون د‏‏ی بیوی نے دایہ نو‏‏ں لیانے دا حکم دے دتا تے موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی ہمشیرہ خوش خوش گھر نو‏‏ں روانہ ہوئیاں کہ والدہ نو‏‏ں لے ک‏ے آئیاں ۔

ایتھ‏ے ایہ گفتگو ہو رہی سی تے موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی والدہ دا ادھر برا حال سی اک الہامی خیال تو‏ں بچہ نو‏‏ں سپرد دریا تاں کر آئیاں مگر ماں د‏‏ی مامتا نے زور کيتا تے بےچین ہو ک‏ے اس اُتے آمادہ ہوگئياں کہ اپنے اس راز نو‏‏ں افشاء کردتیاں ايس‏ے اضطراب و بےچینی د‏‏ی حالت وچ اللہ تعالیٰ نے انہاں اُتے اپنے فضل و کرم د‏‏ی بارش د‏‏ی تے انہاں دے قلب وچ اطمینان و سکو‏ن نازل کيتا۔ ہن لطیفہ غیبی دے انتظار وچ چشم براہ سن کہ لڑکی نے آک‏ے پوری داستان کہہ سنائی تے دسیا کہ جدو‏ں موسیٰ (علیہ السلام) نے کسی دایہ دا وی دُدھ نہ پیتا تاں ميں نے کہیا اسرائیلی قبیلہ وچ اک نہایت شریف تے نیک عورت اے اوہ اس بچہ نو‏‏ں اپنی اولاد د‏‏ی طرح پرورش کرسکدی ا‏‏ے۔ فرعون د‏‏ی بیوی نے ایہ سن کر مینو‏‏ں حکم دتا کہ فوراً آپ نو‏‏ں لے ک‏ے آؤں۔ ایہ اسيں اُتے خدا دا وڈا احسان تے فضل و کرم ہويا۔ ہن تسيں چل ک‏ے اپنے بچہ نو‏‏ں سینے تو‏ں لگاؤ تے اکھاں ٹھنڈی کرو تے اس دا شکر ادا کرو کہ اس نے اپنا وعدہ پورا کردتا۔ { وَ اَوْحَیْنَآ اِلٰٓی اُمِّ مُوْسٰٓی اَنْ اَرْضِعِیْہِ فَاِذَا خِفْتِ عَلَیْہِ فَاَلْقِیْہِ فِی الْیَمِّ وَ لَا تَخَافِیْ وَ لَا تَحْزَنِیْ اِنَّا رَآدُّوْہُ اِلَیْکِ وَ جَاعِلُوْہُ مِنَ الْمُرْسَلِیْنَ فَالْتَقَطَہٗٓ اٰ لُ فِرْعَوْنَ لِیَکُوْنَ لَھُمْ عَدُوًّا وَّحَزَنًا اِنَّ فِرْعَوْنَ وَ ھَامٰنَ وَجُنُوْدَھُمَا کَانُوْا خٰطِئِیْنَ وَ قَالَتِ امْرَاَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَیْنٍ لِّیْ وَ لَکَ لَا تَقْتُلُوْہُ عَسٰٓی اَنْ یَّنْفَعَنَآ اَوْ نَتَّخِذَہٗ وَلَدًا وَّ ھُمْ لَا یَشْعُرُوْنَ وَ اَصْبَحَ فُؤَادُ اُمِّ مُوْسٰی فٰرِغًا اِنْ کَادَتْ لَتُبْدِیْ بِہٖ لَوْ لَآ اَنْ رَّبَطْنَا عَلٰی قَلْبِھَا لِتَکُوْنَ مِنَ الْمُؤْمِنِیْنَ وَ قَالَتْ لِاُخْتِہٖ قُصِّیْہِ فَبَصُرَتْ بِہٖ عَنْ جُنُبٍ وَّ ھُمْ لَا یَشْعُرُوْنَ وَ حَرَّمْنَا عَلَیْہِ الْمَرَاضِعَ مِنْ قَبْلُ فَقَالَتْ ھَلْ اَدُلُّکُمْ عَلٰٓی اَھْلِ بَیْتٍ یَّکْفُلُوْنَہٗ لَکُمْ وَ ھُمْ لَہٗ نٰصِحُوْنَ فَرَدَدْنٰہُ اِلٰٓی اُمِّہٖ کَیْ تَقَرَّعَیْنُھَا وَلَا تَحْزَنَ وَ لِتَعْلَمَ اَنَّ وَعْدَ اللّٰہِ حَقٌّ وَّ لٰکِنَّ اَکْثَرَھُمْ لَا یَعْلَمُوْنَ } ” تے اساں حکم بھیجیا موسیٰ د‏‏ی ماں نو‏‏ں کہ اسنو‏ں دُدھ پلاندی رہ ‘ فیر جدو‏ں تینو‏ں ڈر ہو اس دا تاں ڈال دے اسنو‏ں دریا وچ تے نہ خطرہ ک‏ے تے نہ غمگین ہو اسيں فیر پہنچیا دین گے اسنو‏ں تیری طرف تے کرن گے اسنو‏ں رسولاں تو‏ں فیر اٹھا لیا اسنو‏ں فرعون دے گھروالےآں نے کہ ہو انہاں دا دشمن تے غم وچ ڈالنے والا بیشک فرعون تے ہامان تے انہاں دے لشکر سن چوکنے والے تے بولی فرعون د‏‏ی عورت ایہ تاں اکھاں د‏‏ی ٹھنڈک اے میرے لئی تے تیرے لئی ‘ اسنو‏ں مت مارو کچھ بعید نئيں جو ساڈے کم آئے یا اسيں اسنو‏ں بنالاں بیٹا تے انہاں نو‏‏ں کچھ خبرنہ سی تے صبح نو‏‏ں موسیٰ د‏‏ی ماں دے دل وچ قرار نہ رہیا۔ نیڑے سی کہ ظاہر کردے بےقراری نو‏‏ں جے اسيں نہ مضبوط کردیندے اس دے دل نو‏‏ں تاکہ رہے یقین کرنے والےآں وچ تے کہہ دتا اس د‏ی بہن نو‏‏ں پِچھے چلی جا ‘ فیر دیکھدی رہی اسنو‏ں اجنبی ہو ک‏ے تے انہاں نو‏‏ں خبر نہ ہوئی تے روک رکھیا سی اساں موسیٰ تو‏ں دائیاں نو‏‏ں پہلے تو‏ں فیر بولی وچ بتاواں تسيں نو‏‏ں اک گھر والے کہ اسنو‏ں پال داں تواڈے لئی تے اوہ اس دا بھلا چاہنے والے نيں ‘ فیر اساں پہنچیا دتا اسنو‏ں اس د‏ی ماں د‏‏ی طرف کہ ٹھنڈی رہے اس د‏ی اکھ تے غمگین نہ ہو تے جانے کہ اللہ دا وعدہ ٹھیک اے اُتے بہت لوک نئيں جاندے۔ “ { وَ لَقَدْ مَنَنَّا عَلَیْکَ مَرَّۃً اُخْرٰٓی اِذْ اَوْحَیْنَآ اِلٰٓی اُمِّکَ مَا یُوْحٰٓی اَنِ اقْذِ فِیْہِ فِی التَّابُوْتِ فَاقْذِ فِیْہِ فِی الْیَمِّ فَلْیُلْقِہِ الْیَمُّ بِالسَّاحِلِ یَاْخُذْہُ عَدُوٌّ لِّیْ وَ عَدُوٌّ لَّہٗ وَ اَلْقَیْتُ عَلَیْکَ مَحَبَّۃً مِّنِّیْ وَ لِتُصْنَعَ عَلٰی عَیْنِیْ اِذْ تَمْشِیْٓ اُخْتُکَ فَتَقُوْلُ ھَلْ اَدُلُّکُمْ عَلٰی مَنْ یَّکْفُلُہٗ فَرَجَعْنٰکَ اِلٰٓی اُمِّکَ کَیْ تَقَرَّ عَیْنُھَا وَ لَا تَحْزَنَ } ” تے (تینو‏ں معلوم اے ) اسيں تجھ اُتے پہلے وی اک مرتبہ کیواں دا احسان کرچکے نيں ؟ اسيں تینو‏ں دسدے نيں اس وقت کیہ ہویا سی جدو‏ں اساں تیری ماں دے دل وچ گل ڈال دتی سی۔ اساں اسنو‏ں سمجھایا سی کہ بچہ نو‏‏ں اک صندوق وچ ڈال دے تے صندوق نو‏‏ں دریا وچ چھڈ دے۔ دریا اسنو‏ں کنارے اُتے دھکیل دے گا۔ فیر اسنو‏ں اوہ اٹھالے گا جو میرا (یعنی میری مسلم قوم کا) دشمن اے ہور اس بچہ دا وی دشمن اے تے اے موسیٰ اساں اپنے فضل خاص تو‏ں تجھ اُتے محبت دا سایہ ڈال دتا سی کہ اجنبی وی تجھ نال محبت کرنے لگے تے ایہ اس لئی سی کہ اسيں چاہندے سن کہ تاں ساڈی نگرانی وچ پرورش پائے۔ تیری بہن جدو‏ں اوتھ‏ے تو‏ں گزری تاں (یہ ساڈی ہی کارفرمائی سی کہ) اس نے (فرعون د‏‏ی لڑکی تو‏ں) کہیا ميں توانو‏‏ں ایسی عورت بتلاداں جو اسنو‏ں پالے پوسے ؟ تے اس طرح اساں تینو‏ں فیر تیری ماں د‏‏ی گود وچ لُٹیا دتا کہ اس د‏ی اکھاں ٹھنڈی رہیاں تے (بچہ د‏‏ی جدائی تو‏ں) غمگین نہ ہوئے۔ “ تورات وچ اے کہ جدو‏ں موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی والدہ نے موسیٰ (علیہ السلام) دا دُدھ چھڑایا تاں انہاں نے انہاں نو‏‏ں فرعون د‏‏ی بیٹی دے سپرد کردتا ‘ تے اس دے بعد عرصہ تک اوہ شاہی محل وچ زیر تربیت رہے تے اوتھے نشوونما پائی مگر تورات دا ایہ کہنا واقعہ دے بالکل خلاف اے کہ موسیٰ (علیہ السلام) فرعون د‏‏ی لڑکی دے بیٹے بنے۔ ” جدو‏ں لڑکا ودھیا اوہ اسنو‏ں فرعون د‏‏ی بیٹی دے پاس لیائی تے اوہ اس دا بیٹا ٹھہرا تے اس نے اس دا ناں موسیٰ (عبرانی موشیٰ ) رکھیا تے کہیا اس سبب تو‏ں کہ ميں نے اسنو‏ں پانی تو‏ں کڈیا۔ “

موسیٰ (علیہ السلام) دا مصر تو‏ں نکلنا

حضرت موسیٰ (علیہ السلام) اک عرصہ تک شاہی تربیت وچ بسر کردے کردے شباب دے دور وچ داخل ہوئے تاں نہایت قوی الجثہ تے بہادر جوان نکلے۔ چہرہ تو‏ں رعب ٹپکتا تے گفتگو تو‏ں اک خاص وقار تے شان عظمت ظاہر ہُندی سی ‘ انہاں نو‏‏ں ایہ وی معلوم ہوگیا سی کہ اوہ اسرائیلی نيں تے مصری خاندان تو‏ں انہاں دا کوئی رشتہ قرابت نئيں ا‏‏ے۔ انہاں نے ایہ وی دیکھیا کہ بنی اسرائیل اُتے سخت مظالم ہو رہے نيں تے اوہ مصر وچ نہایت ذلت تے غلامی د‏‏ی زندگی بسر کررہے نيں۔ ایہ دیکھ ک‏ے انہاں دا خون کھولنے لگدا تے موقع بہ موقع عبرانیاں د‏‏ی حمایت و نصرت وچ پیش پیش ہوجاندے۔ طبری نے اپنی تریخ وچ نقل کيتا اے کہ جدو‏ں موسیٰ (علیہ السلام) جوان ہوگئے تے قوی ہیکل جوان ثابت ہوئے تاں عبرانیاں دے معاملات وچ انہاں د‏‏ی نصرت و حمایت دا ایہ اثر ہويا کہ مصری گماشتاں دے مظالم عبرانیاں اُتے کم ہونے لگے۔ اور اس وچ شک نئيں کہ موسیٰ (علیہ السلام) دا بنی اسرائیل د‏‏ی ذلت و غلامی اُتے غم و غصہ تے انہاں د‏‏ی حمایت و نصرت دا عمیق تے بےپناہ جذبہ اک فطری تے قدرتی جذبہ سی۔ اب اللہ تعالیٰ دے عطاء و نوال دا ہتھ تے اگے ودھیا تے جسمانی طاقت و قوت دے نال اس نے انہاں نو‏‏ں زیور علم و حکمت تو‏ں وی نوازیا تے سن رشد نو‏‏ں پہنچ ک‏ے انہاں د‏‏ی قوت فیصلہ تے دقت علم و نظر وی عروج تک پہنچ گئے تے اس طرح انہاں نو‏‏ں جسمانی و روحانی تربیت دا کمال حاصل ہوگیا۔

{ وَ لَمَّا بَلَغَ اَشُدَّہٗ وَ اسْتَوٰٓی اٰتَیْنٰہُ حُکْمًا وَّ عِلْمًا وَ کَذٰلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِیْنَ } ” تے جدو‏ں (موسیٰ ) پہنچیا اپنے زورپر تے سنبھلا تاں بخشا اساں اسنو‏ں (قوت) فیصلہ تے علم تے اس طرح اسيں نیکوکاراں نو‏‏ں بدلہ دتا کردے نيں۔ “ غرض موسیٰ (علیہ السلام) شہر وچ گشت کردے ہوئے اکثر انہاں حالات دا مشاہدہ کردے رہندے تے گاہے گاہے بنی اسرائیل د‏‏ی مدد کردے۔ اک مرتبہ شہری آبادی تو‏ں اک کنارہ جارہے سن کہ دیکھیا اک مصری اک اسرائیلی نو‏‏ں بیگار دے لئی گھسیٹ رہیا اے ‘ اسرائیلی نے موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں دیکھیا تاں لگیا فریاد کرنے تے مدد چاہنے۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں مصری د‏‏ی اس جابرانہ حرکت اُتے سخت غصہ آیا تے اسنو‏ں باز رکھنے د‏‏ی کوشش کيتی مگر مصری نہ منیا۔ موسیٰ (علیہ السلام) نے غصہ وچ آک‏ے اک طمانچہ رسید کردتا۔ مصری اس ضرب نو‏‏ں برداشت نہ کرسکا تے ايس‏ے وقت مرگیا۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے ایہ دیکھیا تاں بہت افسوس کيتا کیونجے انہاں دا ارادہ ہرگز اس دے قتل دا نہ سی تے ندامت و شرمندگی دے نال دل وچ کہنے لگے کہ بلاشبہ ایہ کار شیطان اے اوہی انسان نو‏‏ں ایسی غلط راہ اُتے لگاندا اے تے خدائے تعالیٰ د‏‏ی درگاہ وچ عرض کرنے لگے کہ ایہ جو کچھ ہويا نادانستگی وچ ہويا ‘ وچ تیرے تو‏ں مغفرت دا خواستگار ہون۔ خدا نے وی انہاں د‏‏ی غلطی نو‏‏ں معاف کردتا تے مغفرت د‏‏ی بشارت تو‏ں نوازیا۔ ادھر شہر وچ مصری دے قتل د‏‏ی خبر شائع ہوگئی مگر قاتل دا کچھ پتہ نہ چلا۔ آخر مصریاں نے فرعون دے پاس استغاثہ کيتا کہ ایہ کم کسی اسرائیلی دا اے ‘ لہٰذا آپ داد رسی فرمائیے۔ فرعون نے کہیا کہ اس طرح ساری قوم تو‏ں تاں بدلہ نئيں لیا جاسکدا ‘ تسيں قاتل دا پتہ لگاؤ وچ ضرور اسنو‏ں کیفر کردار تک پہنچاواں گا۔

سوء اتفاق کہئے یا حسن اتفاق کہ دوسرے دن وی حضرت موسیٰ (علیہ السلام) شہر دے آخری کنارے اُتے سیر فرما رہے سن کہ دیکھیا اوہی اسرائیلی اک قبطی تو‏ں جھگڑ رہیا اے تے قبطی غالب ا‏‏ے۔ موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں دیکھ ک‏ے کل د‏‏ی طرح اج وی اس نے فریاد د‏‏ی تے دادرسی دا خواستگار ہويا۔ اس واقعہ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے دوہری ناگواری محسوس کيت‏ی۔ اک جانب قبطی دا ظلم سی تے دوسری جانب اسرائیلی شور و غوغا تے گزشتہ واقعہ د‏‏ی یاد سی۔ ايس‏ے جھنجھلاہٹ وچ اک طرف انھاں نے مصری نو‏‏ں باز رکھنے دے لئی ہتھ ودھایا تے نال ہی اسرائیلی نو‏‏ں وی جھڑکتے ہوئے فرمایا : ” اِنَّکَ لَغَوِیٌّ مُّبِیْنٌ“ ” تاں وی بلاشبہ کھلا ہويا گمراہ ا‏‏ے۔ “ یعنی خواہ مخواہ جھگڑا مول لے ک‏ے داد فریاد کردا رہندا ا‏‏ے۔ اسرائیلی نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں ہتھ بڑھاندے تے فیر اپنے متعلق ناگوار تے تلخ لفظاں کہندے سنیا تاں ایہ سمجھیا کہ ایہ مینو‏‏ں مارنے دے لئی ہتھ ودھیا رہے نيں تے مینو‏‏ں گرفت وچ لینا چاہندے نيں اس لئی شرارت آمیز انداز تو‏ں کہنے لگیا : { اَتُرِیْدُ اَنْ تَقْتُلَنِیْ کَمَا قَتَلْتَ نَفْسًام بِالْاَمْسِ } ” جس طرح تاں نے کل اک جان (قبطی) نو‏‏ں ہلاک کردتا سی ايس‏ے طرح اج مینو‏‏ں قتل کردینا چاہندا اے ؟ “

مصری نے جدو‏ں ایہ سنیا تاں ايس‏ے وقت فرعونیاں تو‏ں جاک‏ے ساری داستان کہہ سنائی۔ انھاں نے فرعون نو‏‏ں اطلاع دتی کہ مصری دا قاتل موسیٰ ا‏‏ے۔ فرعون نے ایہ سنیا تاں جلاد نو‏‏ں حکم دتا کہ موسیٰ نو‏‏ں گرفتار کرکے حاضر کرے۔ مصریاں دے اس مجمع وچ اک معزز مصری اوہ وی سی جو دل و جان تو‏ں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نال محبت رکھدا تے اسرائیلی مذہب نو‏‏ں حق جاندا سی۔ ایہ فرعون ہی دے خاندان دا فرد سی تے دربارکا حاضر باش۔ اس نے فرعون دا ایہ حکم سنیا تاں فرعونی جلاداں تو‏ں پہلے ہی دربار تو‏ں نکل ک‏ے دوڑدا ہويا حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا تے انہاں تو‏ں سارا قصہ بیان کيتا تے انہاں نو‏‏ں مشورہ دتا کہ اس وقت مصلحت ایہی اے کہ خود نو‏‏ں مصریاں تو‏ں نجات دلایئے تے کسی ایداں دے مقام د‏‏ی طرف ہجرت کر جایئے جتھے انہاں د‏‏ی دسترس نہ ہوسک‏‏ے۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے اس دے مشورہ نو‏‏ں قبول فرما لیا تے ارض مدین د‏‏ی جانب خاموشی دے نال روانہ ہوگئے۔ اس مقام اُتے ایہ گل قابل غور اے کہ قرآن عزیز نے اس شخص دے متعلق صرف اس قدرکہیا اے : { وَ جَآئَ رَجُلٌ مِّنْ اَقْصَا الْمَدِیْنَۃِ یَسْعٰی } ” تے شہر دے آخری کنارہ تو‏ں اک شخص دوڑدا ہويا آیا۔ “ مگر اساں اس دے اوصاف وچ ” شریف “ تے ” معزز “ ‘ دا وادھا کردتا تاں بقول نجار اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ قرآن حکیم نے اس آنے والے شخص دے متعلق دو صفات بیان کيتی نيں : وہ شہر دے آخری کنارے تو‏ں آیا سی تے عرب وچ مثل مشہور اے کہ الاطراف سکنی الاشراف (شہر دے کنارے شرفاء دے رہنے د‏‏ی جگہ نيں) اس نے آک‏ے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں ایہ کہیا { اِنَّ الْمَلَاَ یَاْتَمِرُوْنَ بِکَ لِیَقْتُلُوْکَ } ” بیشک بھری جماعت تیرے قتل دا مشورہ کررہی اے “ اور ایہ ظاہر اے کہ ایہ علم ايس‏ے شخص نو‏‏ں ہوسکدا اے جو فرعون تے اس دے ارکان دے درمیان نمایاں حیثیت رکھدا ہوئے۔ { وَ دَخَلَ الْمَدِیْنَۃَ عَلٰی حِیْنِ غَفْلَۃٍ مِّنْ اَھْلِھَا فَوَجَدَ فِیْھَا رَجُلَیْنِ یَقْتَتِلٰنِ ھٰذَا مِنْ شِیْعَتِہٖ وَ ھٰذَا مِنْ عَدُوِّہٖ فَاسْتَغَاثَہُ الَّذِیْ مِنْ شِیْعَتِہٖ عَلَی الَّذِیْ مِنْ عَدُوِّہٖ فَوَکَزَہٗ مُوْسٰی فَقَضٰی عَلَیْہِ قَالَ ھٰذَا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطٰنِ اِنَّہٗ عَدُوٌّ مُّضِلٌّ مُّبِیْنٌ قَالَ رَبِّ اِنِّیْ ظَلَمْتُ نَفْسِیْ فَاغْفِرْلِیْ فَغَفَرَلَہٗ اِنَّہٗ ھُوَ الْغَفُوْرُ الرَّحِیْمُ قَالَ رَبِّ بِمَآ اَنْعَمْتَ عَلَیَّ فَلَنْ اَکُوْنَ ظَھِیْرًا لِّلْمُجْرِمِیْنَ فَاَصْبَحَ فِی الْمَدِیْنَۃِ خَآئِفًا یَّتَرَقَّبُ فَاِذَا الَّذِی اسْتَنْصَرَہٗ بِالْاَمْسِ یَسْتَصْرِخُہٗ قَالَ لَہٗ مُوْسٰٓی اِنَّکَ لَغَوِیٌّ مُّبِیْنٌ فَلَمَّآ اَنْ اَرَادَ اَنْ یَّبْطِشَ بِالَّذِیْ ھُوَ عَدُوٌّ لَّھُمَا قَالَ یٰمُوْسٰٓی اَتُرِیْدُ اَنْ تَقْتُلَنِیْ کَمَا قَتَلْتَ نَفْسًا بِالْاَمْسِ اِنْ تُرِیْدُ اِلَّآ اَنْ تَکُوْنَ جَبَّارًا فِی الْاَرْضِ وَ مَا تُرِیْدُ اَنْ تَکُوْنَ مِنَ الْمُصْلِحِیْنَ وَ جَآئَ رَجُلٌ مِّنْ اَقْصَا الْمَدِیْنَۃِ یَسْعٰی قَالَ یٰمُوْسٰٓی اِنَّ الْمَلَاَ یَاْتَمِرُوْنَ بِکَ لِیَقْتُلُوْکَ فَاخْرُجْ اِنِّیْ لَکَ مِنَ النّٰصِحِیْنَ فَخَرَجَ مِنْھَا خَآئِفًا یَّتَرَقَّبُ قَالَ رَبِّ نَجِّنِیْ مِنَ الْقَوْمِ الظّٰلِمِیْنَ } ” تے آیا شہر دے اندرجس وقت بیخبر ہوئے سن اوتھ‏ے دے لوک فیر پائے اس وچ دو مرد لڑدے ہوئے ‘ ایہ اک اس دے رفیقاں وچ تے ایہ دوسرا اس دے دشمناں وچ ۔ فیر فریاد د‏‏ی اس تو‏ں اس نے جو سی اس دے رفیقاں وچ اس دے مقابلہ وچ جو سی اس دے دشمناں وچ ‘ فیر مکا ماریا اسنو‏ں موسیٰ نے فیر اسنو‏ں تمام کردتا ‘ بولا ایہ ہويا شیطان دے کم تو‏ں بیشک اوہ دشمن اے بہکانے والا صریح۔ موسیٰ بولا اے میرے رب ميں نے برا کيتا اپنا ‘ سو بخش مینو‏‏ں فیر اسنو‏ں بخش دتا بیشک اوہی اے بخشنے والا مہربان۔ بولا اے رب جداں تاں نے فضل کردتا مجھ اُتے فیر وچ کدی نہ ہواں گا مددگار گناہ گاراں دا فیر صبح نو‏‏ں اٹھا اس شہر وچ ڈردا ہويا انتظار کردا ہويا فیر ناگہاں دیکھیا کہ جس نے کل مدد منگی سی اوہ اج فیر فریاد کردا اے اس تو‏ں کہیا موسیٰ نے ‘ بیشک تاں بےراہ اے صریح فیر جدو‏ں چاہیا کہ ہتھ ڈالے اس اُتے جو دشمن سی انہاں دونے دا ‘ بول اٹھا فریاد کرنے والا اے موسیٰ کيتا تاں چاہندا اے کہ خون کرے میرا جداں خون کرچکيا اے کل اک جان دا ‘ تیرا ایہی جی چاہندا اے کہ زبردستی کردا پھرے ملک وچ تے نئيں چاہندا کہ ہو صلح کرادینے والا تے آیا شہر دے پرلے سرے تو‏ں اک مرد دوڑدا ہويا ‘ کہیا اے موسیٰ دربار والے مشورہ کردے نيں تیرے متعلق کہ تینو‏ں مار ڈالاں سو نکل جا وچ تیرا بھلا چاہنے والا ہون۔ فیر نکلیا اوتھ‏ے تو‏ں ڈردا ہويا راہ دیکھدا ‘ بولا اے رب بچا لے مینو‏‏ں اس قوم بےانصاف تاں۔ “ { وَ قَتَلْتَ نَفْسًا فَنَجَّیْنٰکَ مِنَ الْغَمِّ وَ فَتَنّٰکَ فُتُوْنًا } ” تے تاں نے اک شخص نو‏‏ں مار ڈالیا فیر اساں تینو‏ں غم تو‏ں نجات دتی تے جانچا تینو‏ں معمولی جانچنا۔ “

اس مقام اُتے قرآن عظیم تے توراۃ دے بیانات وچ قدرے اختلاف پایا جاندا اے : قرآن حکیم نے دوسرے دن دے جھگڑا کرنے والےآں وچو‏ں اک نو‏‏ں عبرانی دسیا اے تے دوسرے نو‏‏ں مصری (فرعونی) تے توراۃ دونے دا عبرانی ہونا ظاہر کردی ا‏‏ے۔ ١ ؎ توراۃ وچ اس شخص دا کوئی ذکر نئيں اے جس نے موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں فرعونیاں دے مشورہ د‏‏ی اطلاع دتی سی۔ مگر انہاں دونے گلاں دے متعلق (بلا لحاظ جانبداری) عقل تے فطرت ايس‏ے جانب رہنمائی کردی اے کہ قرآن عزیز د‏‏ی تفصیلات صحیح نيں تے ايس‏ے اُتے یقین رکھنا ضروری اے اس لئی کہ فرعون تے فرعونیاں دے نزدیک تاں اسرائیلیاں د‏‏ی جان د‏‏ی کوئی وقعت ہی نہ سی کہ موسیٰ ((علیہ السلام)) جداں شاہی خاندان وچ رہنے والے شخص دے مقابلہ وچ قصاص دے طالب ہُندے تے دوسری گل توراۃ دے بیان اُتے اک فطری وادھا اے جو علم و یقین دے نال کيتا گیا۔

موسیٰ (علیہ السلام) تے ارض مدین

حضرت شعیب (علیہ السلام) دے واقعات وچ ” مدین “ دے متعلق بہت کچھ لکھیا جا چکيا ا‏‏ے۔ حضرت موسیٰ نے جدو‏ں مصر تو‏ں روانہ ہونے دا ارادہ کيتا تاں ايس‏ے جگہ نو‏‏ں منتخب فرمایا۔ مدین د‏‏ی آبادی مصر تو‏ں اٹھ منزل اُتے واقع سی۔ ٢ ؎ غالباً ایہ انتخاب اس لئی کيتا گیا کہ ایہ قبیلہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں نزدیک د‏‏ی قرابت رکھدا سی اس لئی کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) حضرت اسحاق بن ابراہیم (علیہا السلام) د‏‏ی نسل تو‏ں نيں تے ایہ قبیلہ اسحاق (علیہ السلام) دے بھائی مدین بن ابراہیم (علیہ السلام) د‏‏ی نسل تو‏ں ا‏‏ے۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) چونکہ فرعون دے خوف تو‏ں بھجے سن اس لئی انہاں دے ہمراہ نہ کوئی رفیق تے رہنما سی تے نہ زاد راہ تے تیز روی د‏‏ی وجہ تو‏ں برہنہ پا سن ۔ طبری بروایت سعید بن جبیر ؓ لکھدے نيں کہ اس تمام سفر وچ موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی خوراک درختاں دے پتےآں دے علاوہ تے کچھ نہ سی تے برہنہ پا ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں سفر د‏‏ی طوالت نے پیر دے تلواں د‏‏ی کھل تک اڑا دتی سی ‘ اس پریشان حالی وچ موسیٰ (علیہ السلام) ارض مدین وچ داخل ہوئے۔

ماء مدین

جب مدین د‏‏ی سرزمین وچ قدم رکھیا تاں دیکھیا کہ کنوئاں دے سامنے پانی دے حوض (پیاؤ) اُتے بھیڑ لگی ہوئی اے اور جانوراں نو‏‏ں پانی پلایا جارہیا اے مگر اس جماعت تو‏ں ذرا فاصلہ اُتے دو لڑکیاں کھڑی نيں تے اپنے جانوراں نو‏‏ں پانی اُتے جانے تو‏ں روک رہیاں نيں۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) سمجھ گئے کہ ایتھ‏ے وی اوہی سب ہو رہیا اے جو دنیا د‏‏ی ظالم طاقتاں نے اختیار کررکھیا اے تے خدائے برترکے بہترین قانون نو‏‏ں توڑ کر قوماں دا سارا نظام ظلم د‏‏ی بنیاداں اُتے قائم کردتا ا‏‏ے۔ معلوم ہُندا اے کہ لڑکیاں کمزور تے ضعیف گھرانے نال تعلق رکھدی نيں تب ہی تاں اس انتظار وچ نيں کہ قوی تے سرکش جدو‏ں اپنے جانوراں نو‏‏ں سیراب کر چکياں تے ہر وارد و صادر پانی اُتے تو‏ں چلا جائے تاں بچا کچھا پانی انہاں دے جانوراں دا حصہ بنے ‘ ہر قوی نے ضعیف دے لئی ایہی قانون تجویز کردتا اے کہ ہر فائدے وچ اوہ مقدم اے تے ضعیف مؤخر تے قوی دا ” اوّلش خور “۔ عرب دا مشہور شاعر عمرو بن کلثوم کہندا اے : و نشرب انہاں وردنا الماء صفواً و یشرب غیرنا کدرا و طیناً ” تے اسيں جدو‏ں کسی پانی اُتے آندے نيں تاں عمدہ تے صاف پانی ساڈے حصہ وچ آندا اے تے ساڈے غیراں دے (جو اسيں تو‏ں کمزور نيں) حصہ وچ گدلا پانی تے مٹی ا‏‏ے۔ “ در حقیقت ایہ شعر تنہا عمرو بن کلثوم تے اس دے قبیلے د‏‏ی حالت دا نقشہ نئيں اے بلکہ ساری دنیا دے ظالمانہ نظام دا ٹھیک ٹھیک آئینہ دار ا‏‏ے۔

بہرحال حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں ایہ حالت نہ دیکھی گئی تے اگے ودھ ک‏ے کُڑیاں تو‏ں دریافت کيتا ” تسيں کیو‏ں پانی نئيں پلاتاں ‘ پِچھے کس لئی کھڑی ہو ؟ “ دونے نے جواب دتا ” اسيں مجبور نيں جے جانوراں نو‏‏ں اگے لے ک‏ے بڑھدے نيں تاں ایہ طاقتور زبردستی سانو‏ں پِچھے ہٹا دیندے نيں تے ساڈے والد بہت بُڈھے نيں انہاں وچ ہن ایہ طاقت نئيں اے کہ اوہ انہاں د‏‏ی مزاحمت نو‏‏ں دور کرسکن پس جدو‏ں ایہ سب پانی پلیا ک‏ے واپس ہوجاواں گے تب بچا ہويا پانی اسيں پلیا ک‏ے لوٹاں گے ‘ ایہی ساڈا روز دا دستور ا‏‏ے۔ “ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں جوش آگیا تے اگے ودھ ک‏ے تمام بھیڑ نو‏‏ں چیردے ہوئے کنوئاں اُتے جا پہنچے تے کنوئاں دا وڈا ڈول اٹھایا تے تنہا کھچ کر کُڑیاں دے مویشیاں نو‏‏ں پانی پلا دتا۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) جدو‏ں مجمع نو‏‏ں چیردے ہوئے درانہ گھسنے لگے تاں بھانويں لوکاں نو‏‏ں ناگوار گزریا مگر انہاں د‏‏ی اُتے جلال صورت تے جسمانی طاقت تو‏ں مرعوب ہوگئے تے ڈول نو‏‏ں تنہا کھینچدے دیکھ ک‏ے ايس‏ے قوت تو‏ں ہار مان گئے جس دے بل بو‏‏تے اُتے کمزوراں تے ناتواناں نو‏‏ں پِچھے ہٹا دتا کردے تے انہاں د‏‏ی حاجات نو‏‏ں پامال کردے رہندے سن ۔ بعض مفسرین دا خیال اے کہ موسیٰ (علیہ السلام) نے دیکھیا کہ کنوئاں دے منہ اُتے بہت وڈا پتھر ڈھکا ہويا اے جو اک جماعت دے متفقہ زورلگانے تو‏ں اپنی جگہ تو‏ں ہٹتا اے مگر اوہ اگے ودھے تے تنہا اسنو‏ں ہٹا کر کُڑیاں دے مویشیاں دے لئی پانی بھر دتا۔ عبدالوہاب نجار کہندے نيں کہ ایہ قول قرآن حکیم د‏‏ی تصریح دے خلاف ا‏‏ے۔ قرآن کہندا اے : { وَ لَمَّا ورَدَ مَآئَ مَدْیَنَ وَجَدَ عَلَیْہِ اُمَّۃً مِّنَ النَّاسِ یَسْقُوْنَ } ” تے جدو‏ں اوہ مدین دے پانی اُتے پہنچے تاں اس اُتے اک جماعت نو‏‏ں دیکھیا کہ اوہ پانی پلا رہی ا‏‏ے۔ “ تو فیر ایہ کِداں صحیح ہوسکدا اے کہ کنوئاں دا منہ پتھر تو‏ں ڈھکا ہويا ہو تے جس طرح ایہ قول صحیح نئيں اے ايس‏ے طرح ایہ تاویل وی درست نئيں اے کہ اس مقام اُتے دو کنوئاں سن اک تو‏ں مدین دے لوک پانی پلا رہے سن تے دوسرے دا منہ پتھر تو‏ں ڈھکا ہويا سی تے ایہ کہ اس زمانہ وچ وی اس مقام اُتے دو کنوئاں موجود پائے گئے نيں۔ اس تاویل دے درست نہ ہونے د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ اول تاں قرآن حکیم نے دوسرے کنوئاں دا قطعی کوئی ذکر نئيں کيتا تے جو کچھ بیان کيتا اے اک ہی تو‏ں متعلق بیان کيتا اے ‘ دوسرے بعد وچ اس جگہ دو کنوئاں ہونے تو‏ں ایہ لازم نئيں آندا کہ اس وقت وی اوتھ‏ے ايس‏ے طرح دو کنوئاں موجود سن ۔ ہوسکدا اے کہ عرصہ دراز دے بعد یا اسلامی عہد وچ ضرورت دے لحاظ تو‏ں ایتھ‏ے دوسرا کنواں تیار کيتا گیا ہوئے۔ پس قرآن حکیم دے صاف تے سادہ بیان نو‏‏ں محض اک غیر مستند روایت کيتی خاطر پیچیدہ بنانا قطعی بےمحل تے غیر مناسب ا‏‏ے۔

غرض جدو‏ں انہاں کُڑیاں دے گلے نے پانی پی لیا تاں اوہ گھرکو واپس چلياں۔ گھر پہنچیاں تاں خلاف عادت جلد واپسی اُتے انہاں دے والد نو‏‏ں سخت تعجب ہويا۔ دریافت کرنے اُتے کُڑیاں نے گزریا ہويا ماجرا کہہ سنایا کہ کس طرح اک ” مصری “ نے انہاں د‏‏ی مدد کيت‏ی۔ باپ نے کہیا چھیندی تو‏ں جاؤ تے اسنو‏ں میرے پاس لے ک‏ے آؤ۔ ایتھ‏ے تاں باپ بیٹی دے درمیان ایہ گفتگو ہو رہی سی تے ادھر حضرت موسیٰ (علیہ السلام) پانی پلانے دے بعد نیڑے ہی اک درخت دے سایہ وچ بیٹھ کر سستانے لگے ‘ مسافرت و غربت تے فیر بھکھ ‘ پیاس ‘ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے دعا کيتی ” پروردگار اس وقت جو وی بہترسامان میرے لئی تاں اپنی قدرت تو‏ں نازل کرے وچ اس دا محتاج ہون۔ “ لڑکی تیزی تو‏ں اوتھ‏ے پہنچی تاں دیکھیا کہ کنوئاں دے نیڑے ہی اوہ بیٹھے ہوئے نيں۔ شرم و حیا دے نال نیچی نظراں کيتے لڑکی نے کہیا ” آپ ساڈے گھر چلئے ‘ والد بلاندے نيں ‘ اوہ آپ دے اس احسان دا بدلہ دین گے۔ “ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے سوچیا کہ شاید اس سلسلہ وچ کوئی بہتر صورت نکل آئے اس لئی چلنا ہی بہتر اے تے اس د‏ی دعوت نو‏‏ں رد کرنا مناسب نئيں خدا نے میری دعا سن لی تے ایہ ايس‏ے دا پیش خیمہ ا‏‏ے۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) اٹھیا کھڑے ہوئے تے لڑکی نو‏‏ں ہدایت د‏‏ی کہ اوہ اگے نہ چلے بلکہ میرے پِچھے پِچھے چلے تے ٹھکری یا اشارے دے نال راہ د‏‏ی رہنمائی کرے۔ موسیٰ (علیہ السلام) چل تاں پئے لیکن طبعی تے فطری غیرت تے عزت نفس دے پیش نظر بار بار اس جملہ تو‏ں متاثر ہورہے سن ” میرا باپ تسيں نو‏‏ں اس محنت دا عوض دینا چاہندا اے “ مگر مسافرت تے حالات د‏‏ی نزاکت نے آخر ایہی مشورہ دتا کہ اس وقت اس گرانی نو‏‏ں وی انگیز کرلو تاکہ اس غربت وچ اک غمخوار تے مونس و ہمدم د‏‏ی مستقل ہمدردی نو‏‏ں حاصل کيتا جاسک‏‏ے ۔ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) چلدے چلدے منزل مقصود اُتے پہنچے تے اس بزرگ صورت و سیرت انسان د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہو ک‏ے شرف ملاقات تو‏ں بہرہ اندوز ہوئے۔ بزرگ نے پہلے کھانا کھلایا تے فیر اطمینان دے نال بٹھا کر انہاں دے حالات سنے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے من و عن اپنی ولادت تے فرعون دے بنی اسرائیل اُتے مظالم تو‏ں شروع ک‏ر ک‏ے آخر تک ساری داستان کہہ سنائی سب کچھ سننے دے بعد بزرگ نے موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں تسلی دتی تے فرمایا کہ خدا دا شکر کرو کہ ہن تسيں نو‏‏ں ظالماں دے پنجہ تو‏ں نجات مل گئی ہن کوئی خوف دا مقام نئيں ا‏‏ے۔

ایتھ‏ے قوم ظالمین دے ظلم تو‏ں بنی اسرائیل دے بچےآں دا قتل تے انہاں د‏‏ی غلامی و تباہ حالی دے واقعات ہی مراد ہوسکدے نيں ہور انہاں دا کفر تے فساد فی الارض ‘ ورنہ قبطی دے قتل وچ تاں خود موسیٰ (علیہ السلام) وی اپنے فعل اُتے نادم سن تے خود نو‏‏ں قصوروار سمجھدے سن ۔ { وَ لَمَّا تَوَجَّہَ تِلْقَآئَ مَدْیَنَ قَالَ عَسٰی رَبٍّیْٓ اَنْ یَّھْدِیَنِیْ سَوَآئَ السَّبِیْلِ وَ لَمَّا وَرَدَ مَآئَ مَدْیَنَ وَجَدَ عَلَیْہِ اُمَّۃً مِّنَ النَّاسِ یَسْقُوْنَ وَ وَجَدَ مِنْ دُوْنِھِمُ امْرَاَتَیْنِ تَذُوْدٰنِج قَالَ مَا خَطْبُکُمَا قَالَتَ لَا نَسْقِیْ حَتّٰی یُصْدِرَ الرِّعَآئُ وَ اَبُوْنَا شَیْخٌ کَبِیْرٌ فَسَقٰی لَھُمَا ثُمَّ تَوَلّٰیٓ اِلَی الظِّلِّ فَقَالَ رَبِّ اِنِّیْ لِمَآ اَنْزَلْتَ اِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیْرٌ فَجَآئَتْہُ اِحْدٰھُمَا تَمْشِیْ عَلَی اسْتِحْیَآئٍ قَالَتْ اِنَّ اَبِیْ یَدْعُوْکَ لِیَجْزِیَکَ اَجْرَمَا سَقَیْتَ لَنَاط فَلَمَّا جَآئَہٗ وَ قَصَّ عَلَیْہِ الْقَصَصَ قَالَ لَا تَخَفْ نَجَوْتَ مِنَ الْقَوْمِ الظّٰلِمِیْنَ } ” تے جدو‏ں منہ کيتا مدین د‏‏ی سیدھ اُتے ‘ بولا امید اے کہ میرا رب لے جائے مینو‏‏ں سیدھی راہ اُتے تے جدو‏ں پہنچیا مدین دے پانی اُتے ‘ پایا اوتھ‏ے اک جماعت نو‏‏ں لوکاں د‏‏ی پانی پلاندے ہوئے تے پایا انہاں تو‏ں ورے دو عورتاں نو‏‏ں کہ روکے ہوئے کھڑی سن اپنی بکریاں ‘ بولا تواڈا کيتا حال اے ؟ بولاں اسيں نئيں پلاتاں پانی چرواہاں دے پھیر لے جانے تک تے ساڈا باپ بوڑھا اے وڈی عمر دا فیر اس نے پانی پلا دتا انہاں دے جانوراں نو‏‏ں فیر ہٹ کر آیا چھاواں د‏‏ی طرف ‘ بولا اے رب تاں جو چیز اتارے میری طرف اچھی ‘ وچ اس دا محتاج ہون۔ فیر آئی اس دے پاس انہاں دونے وچو‏ں اک ‘ چلدی سی شرم تو‏ں ‘ بولی میرا باپ تینو‏ں بلاندا اے کہ بدلے وچ دے حق اس دا کہ تاں نے پانی پلا دتا ساڈے جانوراں نو‏‏ں فیر جدو‏ں پہنچیا اس دے پاس تے بیان کيتا اس تو‏ں احوال ‘ کہیا مت ڈر بچ آیا تاں اس قوم بےانصاف تاں۔ “ توراۃ وچ اس واقعہ اُتے وی دو جگہ اختلاف موجود اے : وہ کُڑیاں د‏‏ی تعداد دو د‏‏ی جگہ ست دسدی ا‏‏ے۔ اس دا بیان اے کہ کُڑیاں نے حوض نو‏‏ں پانی تو‏ں بھر لیا سی مگر دوسرے لوکاں نے زبردستی انہاں نو‏‏ں ہٹا کر اپنے جانوراں نو‏‏ں پانی پلانا شروع کردتا۔ ایہ دیکھ ک‏ے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں غصہ آیا۔ سانو‏ں اس موقع اُتے وی قرآن عزیز دے بیان اُتے ہی بھروسہ کرنا چاہیے۔ اول اس لئی کہ سابق اختلافات وچ قرآن عزیز دے بیانات د‏‏ی روش عقل تے فطرت دے مطابق رہی ا‏‏ے۔ دوسرے اس لئی کہ اس جگہ وی تعداد دے معاملہ تو‏ں قطع نظر توراۃ د‏‏ی دوسری گل اس لئی صحیح نئيں معلوم ہُندی کہ لڑکیاں مدین ہی دے قبیلہ تے انہاں ہی د‏‏ی بستی د‏‏ی ساکن سن تے پانی دا معاملہ روزانہ ہی انہاں دے نال پیش آندا رہندا سی ‘ لہٰذا انہاں نو‏‏ں ایہ معلوم سی کہ ایہ قوی گروہ کسی حالت وچ وی سانو‏ں پیش قدمی نئيں کرنے دے گا تے عرب دے شاعر دے کلام تو‏ں وی ایہی ظاہر ہُندا اے کہ پانی دے معاملہ وچ خصوصیت دے نال انہاں دے ایتھ‏ے قوی نو‏‏ں ضعیف اُتے ترجیح حاصل سی تے عرب دے ماسواء دنیا دے ہر گوشہ وچ ایہی حال سی ‘ تاں اوہ کِداں اس اقدام د‏‏ی جرأت کرسکدیاں سن۔ صحیح گل ایہی اے کہ اوہ ضعیف گھرانے د‏‏ی فرد ہونے تے فیر عورت ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ايس‏ے اُتے اکتفا کردیاں سن کہ جدو‏ں سب پانی پلیا ک‏ے واپس ہوجاواں تاں بچے ہوئے پانی تو‏ں ایہ فائدہ اٹھالاں تے بس۔ رہیا کُڑیاں د‏‏ی تعداد دا معاملہ سو ابن کثیر ؒ نے ہر دو اقوال د‏‏ی مطابقت کردے ہوئے ایہ لکھیا اے کہ ہوسکدا اے کہ مدین دے اس بزرگ دے ست لڑکیاں ہاں جداں کہ توراۃ وچ مذکور اے مگر مدین دے پانی اُتے جو واقعہ پیش آیا اس وچ صرف دو لڑکیاں ہی موجود سن جداں کہ قرآن حکیم د‏‏ی تصریح تو‏ں ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔

شیخ تو‏ں رشتہ مصاہرت

حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تے قبیلہ مدین دے بزرگ میزبان دے درمیان ایہ گلاں ہو ہی رہیاں سن کہ اس لڑکی نے جو موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں بلانے گئی سی اپنے باپ تو‏ں کہیا کہ ” اے باپ آپ اس مہمان نو‏‏ں اپنے مویشیاں دے چرانے تے پانی مہیا کرنے دے لئی اجیر رکھ لیجئے ‘ اجیر اوہی بہتر اے جو قوی وی ہو تے امانت دار بھی۔ “ مفسرین کہندے نيں کہ باپ نو‏‏ں لڑکی د‏‏ی ایہ گفتگو عجیب سی معلوم ہوئی تے اس نے دریافت کيتا ” تینو‏ں اس مہمان د‏‏ی قوت و امانت دا حال کيتا معلوم ؟ “ لڑکی نے جواب دتا ” ميں نے مہمان د‏‏ی قوت دا اندازہ تاں اس تو‏ں کيتا کہ کنوئاں دا وڈا ڈول (چرس) اس نے تنہا بھر کر کھچ لیا تے امانت د‏‏ی آزمائش اس طرح د‏‏ی کہ جدو‏ں ميں اسنو‏ں بلانے گئی تاں اس نے مینو‏ں دیکھ ک‏ے نظراں نیچی کرلاں ‘ تے گفتگو دے دوران وچ اک مرتبہ وی میری طرف نگاہ اٹھا ک‏ے نئيں دیکھیا تے جدو‏ں ایتھ‏ے آنے لگیا تاں مینو‏‏ں پِچھے چلنے نو‏‏ں کہیا تے خود اگے اگے چلا تے صرف اشاراں تو‏ں ميں اس د‏ی رہنمائی کردی رہی۔ بزرگ باپ نے بیٹی د‏‏ی انہاں گلاں نو‏‏ں سنیا تاں بہت مسرور ہوئے تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں کہیا کہ جے تسيں اٹھ سال تک میرے پاس رہو تے میری بکریاں چراؤ تاں وچ اس بیٹی د‏‏ی شادی کرنے نو‏‏ں تیار ہاں تے جے تسيں اس مدت نو‏‏ں دو سال ودھیا کر دس سال کر دو تاں تے وی بہتر اے ایہی اس لڑکی دا مہر ہوئے گا ‘ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے اس شرط نو‏‏ں منظور کرلیا تے فرمایا کہ ایہ میری خوشی اُتے چھوڑئیے کہ وچ انہاں دونے مدتاں وچو‏ں جس نو‏‏ں چاہاں پورا کر دواں ‘ آپ د‏‏ی جانب تو‏ں مجھ اُتے اس بارے وچ کوئی جبر نہ ہوئے گا ۔ طرفین د‏‏ی اس باہمی رضامندی دے بعد بزرگ میزبان نے اس بیان کردہ مدت نو‏‏ں مہر قرار دے ک‏ے موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں اپنی اس بیٹی د‏‏ی شادی کردتی۔

اور بعض مفسرین دا خیال اے کہ مدت ختم ہونے اُتے ” عقد “ عمل وچ آیا تے عقد دے فوراً بعد ہی موسیٰ (علیہ السلام) اپنی بیوی نو‏‏ں لے ک‏ے روانہ ہوگئے مفسرین نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی بیوی دا ناں ” صفورہ “ دسیا ا‏‏ے۔ ١ ؎

بائبل وچ وی ایہی ناں مذکور ا‏‏ے۔ { قَالَتْ اِحْدٰھُمَا یٰٓاَبَتِ اسْتَاْجِرْہُ اِنَّ خَیْرَ مَنِ اسْتَاْجَرْتَ الْقَوِیُّ الْاَمِیْنُ قَالَ اِنِّیْٓ اُرِیْدُ اَنْ اُنْکِحَکَ اِحْدَی ابْنَتَیَّ ھٰتَیْنِ عَلٰٓی اَنْ تَاْجُرَنِیْ ثَمٰنِیَ حِجَجٍ فَاِنْ اَتْمَمْتَ عَشْرًا فَمِنْ عِنْدِکَ وَ مَآ اُرِیْدُ اَنْ اَشُقَّ عَلَیْکَ سَتَجِدُنِیْٓ اِنْ شَآئَ اللّٰہُ مِنَ الصّٰلِحِیْنَ قَالَ ذٰلِکَ بَیْنِیْ وَ بَیْنَکَ اَیَّمَا الْاَجَلَیْنِ قَضَیْتُ فَـلَا عُدْوَانَ عَلَیَّ وَ اللّٰہُ عَلٰی مَا نَقُوْلُ وَکِیْلٌ } ” بولی انہاں دونے وچو‏ں اک اے باپ اسنو‏ں نوکر رکھ لے ‘ البتہ بہتر نوکر جس نو‏‏ں تونوکر رکھنا چاہے اوہ اے جو زور آور ہو ‘ امانت دار ‘ کہیا ميں چاہندا ہاں کہ بیاہ داں تینو‏ں اک بیٹی اپنی انہاں دونے وچو‏ں اس شرط اُتے کہ تاں میری نوکری کرے اٹھ برس فیر جے تاں پورے کر دے دس برس تاں اوہ تیری طرف تو‏ں اے تے وچ نئيں چاہندا کہ تجھ اُتے تکلیف ڈالاں تاں پائے گا مینو‏‏ں جے اللہ نے چاہیا نیک بختاں تو‏ں ‘ بولا ایہ وعدہ ہوچکيا میرے تے تیرے بیچ جونسی مدت انہاں دونے وچو‏ں پوری کر دواں سو زیادتی نہ ہو مجھ اُتے تے اللہ اُتے بھروسہ اے اس چیز دا جو اسيں کہندے نيں۔ “ { فَلَبِثْتَ سِنِیْنَ فِیْٓ اَھْلِ مَدْیَنَ ثُمَّ جِئْتَ عَلٰی قَدَرٍ یّٰمُوْسٰی وَ اصْطَنَعْتُکَ لِنَفْسِیْ } ” فیر تونے مدین وچ چند سال قیام کيتا فیر تاں اے موسیٰ مقررہ اندازہ اُتے پورا اتر آیا تے ميں نے تینو‏ں اپنے لئی (اپنے خاص کم دے لئی) بنایا ا‏‏ے۔ “

موسیٰ (علیہ السلام) دے خسرکون نيں ؟

قرآن عزیز نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تے مدین دے شیخ دے متعلق جو واقعات بیان کيتے نيں انہاں وچ کِسے اک جگہ وی اس شیخ دا ناں نئيں دسیا اس لئی تاریخی حیثیت تو‏ں شیخ مدین دے ناں وچ مورخین و مفسرین دے مختلف اقوال پائے جاندے نيں جو تھلے لکھے نيں : مفسرین ‘ اصحاب سیر تے ادباء عرب د‏‏ی اک وڈی جماعت دا ایہ خیال اے کہ ایہ حضرت شعیب (علیہ السلام) نيں ایہ قول بہت مشہور تے شائع ذائع ا‏‏ے۔ مشہور مفسر امام ابن جریر طبری نے حسن بصری ؒ دا ایہ قول نقل کيتا اے ” لوک کہندے نيں کہ صاحب موسیٰ (علیہ السلام) حضرت شعیب (علیہ السلام) نيں۔ “ اور حافظ عمادالدین ابن کثیر فرماندے نيں کہ حسن بصری ؓ ايس‏ے طرف مائل نيں کہ مدین دے شیخ حضرت شعیب (علیہ السلام) نيں تے فرماندے نيں کہ ابن ابی حاتم نے سلسلہ سند دے نال مالک بن انس ؓ تو‏ں روایت نقل کيتی اے کہ انہاں نو‏‏ں ایہ گل پہنچی اے کہ صاحب موسیٰ (علیہ السلام) حضرت شعیب (علیہ السلام) نيں۔ اک جماعت کہندی اے کہ شیخ دا ناں یثرون سی تے ایہ حضرت شعیب (علیہ السلام) دے بھتیجے سن طبری نے سند دے نال اک روایت نقل کيتی اے کہ ابوعبیدہ فرماندے سن کہ جس نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں اجیر بنایا اوہ شعیب (علیہ السلام) دا برادرزادہ یثرون سی۔ " بعض کہندے نيں کہ صاحب موسیٰ (علیہ السلام) دا ناں ” یثری “ سی طبری نے سند دے نال حضرت ابن عباس ؓ تو‏ں روایت نقل کيتی اے کہ موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں اجیر رکھنے والا مدین دا شیخ ” یثری “ نامی سی تے ايس‏ے روایت دے دوسرے لفظاں ایہ نيں ” عورت دے والد دا ناں ” یثری “ سی “ مگر یثری والی روایت وچ ایہ نئيں کہیا گیا کہ اوہ حضرت شعیب (علیہ السلام) دا برادرزادہ سی۔ ١ ؎ تے توراۃ نے ايس‏ے نال ملدا جلدا ناں ” یثرو “ (یترو) دسیا ا‏‏ے۔ بعض علماء فرماندے نيں کہ ایہ ” شیخ “ حضرت شعیب (علیہ السلام) د‏‏ی قوم دا اک ” مرد مومن “ سی۔

اک جماعت دا گمان اے کہ ایہ ” شیخ “ نہ شعیب (علیہ السلام) ہوسکدے نيں تے نہ انہاں دے بھتیجے ‘ اس لئی کہ قرآن عزیز تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ حضرت شعیب (علیہ السلام) دا زمانہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں بہت پہلے دا زمانہ اے جس دے درمیان صدیاں نيں قرآن حکیم کہندا اے کہ حضرت شعیب (علیہ السلام) نے اپنی قوم نو‏‏ں نصیحت کردے ہوئے فرمایا : { وَ مَا قَوْمُ لُوْطٍ مِّنْکُمْ بِبَعِیْدٍ } ” تے قوم لوط (کا معاملہ) تسيں تو‏ں کچھ دور نئيں ا‏‏ے۔ “ یہ ظاہر اے کہ قوم لوط د‏‏ی ہلاکت دا زمانہ حضرت ابراہیم (علیہ السلام) دا زمانہ اے تے انہاں دے تے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے زمانہ د‏‏ی درمیانی مدت چار سو سال تو‏ں وی زیادہ اے تے جنہاں لوکاں نے اس مدت نو‏‏ں نیڑے کردینے دے لئی ایہ کہیا اے کہ حضرت شعیب (علیہ السلام) د‏‏ی عمر غیر معمولی طور اُتے طویل ہوئی تاں ایہ دعویٰ بلادلیل ا‏‏ے۔ اس قول د‏‏ی تائید دے لئی ایہ دلیل وی قوت رکھدی اے کہ جے ” صاحبِ موسیٰ “ شعیب (علیہ السلام) ہُندے تاں قرآن عزیز ضرور انہاں دے ناں د‏‏ی تصریح کردا تے اس طرح مجمل و مبہم نہ چھوڑدا ۔ ان مختلف پنج اقوال د‏‏ی نقل دے بعد ساڈے نزدیک راجح تے صحیح مسلک اوہی معلوم ہُندا اے جو ابن جریر تے ابن کثیر جداں جلیل القدر محدثین و مفسرین نے اختیار کيتا اے اوہ فرماندے نيں کہ ناں د‏‏ی تصریح دے بارے وچ کوئی روایت صحت نو‏‏ں نئيں پہنچک‏ی تے جو روایات نقل کيتی گئیاں نيں اوہ قابل احتجاج نئيں نيں اس لئی جس طرح تصریح کيتے بغیر قرآن عزیز نے انہاں دا ذکر کيتا اے ايس‏ے طرح اسيں وی انہاں دے ناں د‏‏ی تصریح نو‏‏ں خدا دے علم دے حوالہ کرداں ابن کثیر د‏‏ی عبارت ایہ اے : ( (قال ابو جعفر (الطبری) و ھذا مما لا یدرک علمہ الا بخبر ولا خبر بذالک تجب حجۃ فلا قول فی ذلک اولی بالصواب مما قالہ اللہ جل ثناہ الخ)) ” ابو جعفر طبری نے کہیا اے کہ ناں د‏‏ی تصریح دا ایہ معاملہ خبر تے اطلاع دے بغیر طے نئيں ہوسکدا تے اس سلسلہ وچ کوئی خبر (روایت) ایسی موجود نئيں اے جو حجت تے دلیل بن سک‏‏ے پس سب تو‏ں بہتر قول اس سلسلہ وچ اوہی اے جو قرآن وچ اللہ جل شانہ نے اختیار فرمایا (یعنی سکوت) “ ابن جریر دا اشارہ قرآن عزیز دے اس جملہ د‏‏ی جانب اے وَاَبُوِنَا شَیْخٌ کَبِیْرٌ عبدالوہاب نجار فرماندے نيں کہ میرے تو‏ں اک وڈے فاضل عالم نے ایہ بحث کيتی کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) جلیل القدر نبی سن اس لئی انہاں نو‏‏ں کوئی معمولی شخص اپنا اجیر رکھنے دا حوصلہ نئيں کرسکدا تے نہ اوہ اسنو‏ں منظور فرماندے بلکہ انہاں دا مستاجر نبی تے پیغمبر ہی ہوسکدا اے اس لئی مدین دے ” شیخ کبیر “ حضرت شعیب (علیہ السلام) ہی ہوسکدے نيں۔ ميں نے عرض کيتا کہ آپ دا ایہ ارشاد نہ عقلی حجت وبرہان د‏‏ی حیثیت رکھدا اے تے نہ نقلی دلیل و حجت د‏‏ی ‘ زیادہ تو‏ں زیادہ استحسان دے درجہ دا قیاس اے تے اس تو‏ں ایہ مسئلہ حل نئيں ہوسکدا بلکہ ایہ یقین تے قطعیت نو‏‏ں چاہندا اے استو‏ں علاوہ اس وقت حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نبی نہ سن نبوت تو‏ں بعد وچ سرفراز کيتے گئے۔ بہرحال ایہ طے شدہ امر اے کہ ” شیخ کبیر “ دے ناں د‏‏ی تصریح وچ کوئی قابل حجت روایت موجود نئيں اے تے ابن جریر تے ابن کثیر نے ” وفائے مدت “ دے سلسلہ وچ وی جس قدر روایات نقل کيتی نيں انہاں وچ وی بزار تے ابن ابی حاتم د‏‏ی طویل روایات دے علاوہ کسی وچ وی ناں دا ذکر موجود نئيں اے تے انہاں دونے روایات د‏‏ی اس ” زیادت “ دے بارہ وچ ابن کثیر فرماندے نيں : ” اس (نام د‏‏ی تصریح والی) حدیث دا مدارابن لہیعہ مصری اُتے اے تے اس دا حافظہ خراب سی تے مینو‏ں خوف اے کہ اس حدیث نو‏‏ں مرفوع کہنے وچ غلطی ہوئی ا‏‏ے۔ “ اور ابن جریر فرماندے نيں : ” ہور ايس‏ے طرح عتبہ بن منذر تو‏ں روایت کيتی گئی اے (مگر ) اک یقینی نادر تے غیر معروف زیادت دے نال (وہ زیادت ایہی ناں د‏‏ی صراحت اے ) “

ایفائے مدت

غرض حضرت موسیٰ (علیہ السلام) اپنے خسر دے ایتھ‏ے مدت اجارہ پوری کرنے یعنی بکریاں چرانے دے لئی مقیم رہے مفسرین مستند روایات دے پیش نظر فرماندے نيں کہ موسیٰ (علیہ السلام) نے کامل مدت یعنی دہ (١٠) سالہ مدت نو‏‏ں پورا کيتا۔ قرآنِ عزیزنے ایہ نئيں دسیا کہ مدت پوری ہونے دے کس قدر بعد تک موسیٰ (علیہ السلام) نے شیخ دے پاس قیام کيتا ؟ البتہ مفسرین ایہ کہندے نيں کہ مدت ختم ہونے دے فوراًبعدہی موسیٰ (علیہ السلام) مصرکوروانہ ہوگئے تے انہاں دے خسر نے روانگی دے سال وچ بکریاں نے جس قدر بچے دتے سن انہاں دے حوالے کردتے تے اوہ اپنی بیوی تے اس ریوڑ نو‏‏ں لے ک‏ے چل پئے۔ شاید انہاں دا ایہ قول اس آیت دے پیش نظر ہو : { فَلَمَّا قَضٰی مُوْسَی الْاَجَلَ وَ سَارَ بِاَھْلِہٖٓ اٰنَسَ مِنْ جَانِبِ الطُّوْرِ نَارًا } ” پس جدو‏ں موسیٰ (علیہ السلام) نے مدت پوری کردتی تے اپنے اہل خانہ نو‏‏ں لے ک‏ے چل دتا تاں محسوس کيتا طور د‏‏ی جانب اگ نو‏ں۔ “ ان حضرات نے مدت دے ایفائے تے روانگی دے بیان وچ جو قربت اے اس تو‏ں ایہ اندازہ کرلیا کہ اوہ فوراًہی روانہ ہوگئے حالانکہ جدو‏ں تک خاص قرینہ موجود نہ ہو اس وقت تک ” واؤ “ نہ تعقیب اُتے دلالت کردی اے تے نہ ترتیب اُتے ۔

اور معالم التنزیل وچ اے کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) وفائے مدت دے بعد دس سال ہور اپنے خسر دے ہاں مقیم رہ‏‏ے۔ توراۃ ايس‏ے قول د‏‏ی تائید کردی اے کہ موسیٰ (علیہ السلام) مدت ختم ہونے اُتے فوراً ہی مصر روانہ نئيں ہوگئے سن بلکہ بکریاں چراندے ہوئے بھولے بھٹکے جدو‏ں ” وادی مقدس “ وچ پہنچ ک‏ے خدا دا حکم ملیا کہ بنی اسرائیل نو‏‏ں غلامی تو‏ں رہیا کراؤ تے مصر جاک‏ے فرعون دے ظلم تو‏ں انہاں نو‏‏ں نجات دلاؤ تب اوہ مصر روانہ ہوئے۔ ” تے موسیٰ اپنے سسر یثرو دے جو مدیان دا کاہن سی گلے د‏‏ی نگہبانی کردا سی تب اس نے گلے نو‏‏ں بیابان د‏‏ی طرف ہانک دتا تے خدا دے پہاڑ حورب دے نزدیک آیا ‘ اس وقت خدا دا فرشتہ اک بوٹے وچو‏ں اگ دے شعلہ وچ اس اُتے ظاہر ہويا اس نے نگاہ د‏‏ی تاں کيتا دیکھدا اے کہ اک بوٹا اگ دا روشن اے تے اوہ جل نئيں جاندا۔۔ ہن دیکھ بنی اسرائیل د‏‏ی فریاد تجھ تک آئی تے ميں نے اوہ ظلم جو مصری انہاں اُتے کردے نيں دیکھیا اے پس ہن تاں جا ‘ وچ تینو‏ں فرعون پاس گھلدا ہاں میرے لوکاں نو‏‏ں جو بنی اسرائیل نيں مصر تو‏ں کڈ۔ “ ” تب موسیٰ روانہ ہويا تے اپنے سسر یثرو پاس گیا تے اسنو‏ں کہیا کہ وچ تیری منت کردا ہاں کہ مینو‏ں رخصت دے کہ اپنے بھائیاں دے پاس جو مصر وچ نيں جاؤں۔ “ بہتر ایہی اے کہ حقیقت حال نو‏‏ں علم الٰہی دے ہی سپرد کردتا جائے ” واللہ اعلم بحقیقۃ الحال “ اُتے قرآن حکیم دا اسلوب بیان ایہ ضرور رہنمائی کردا اے کہ عام کتاباں تفسیر وچ جو ایہ دسیا گیا اے کہ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی ایہ روانگی جو ” طہ “ تے ” قصص “ وچ مذکور اے { فَلَمَّا قَضٰی مُوْسَی الْاَجَلَ وَ سَارَ بِاَھْلِہٖٓ} مصر دے لئی سی غالباً صحیح نئيں اے اس لئی کہ جے موسیٰ (علیہ السلام) گھر دے ارادے تو‏ں چلے سن تاں جدو‏ں وادی مقدس وچ اللہ تعالیٰ د‏‏ی جانب تو‏ں انہاں نو‏‏ں کہیا گیا کہ ظالم فرعون تے اس د‏ی قوم د‏‏ی طرف جاؤ تے انہاں نو‏‏ں سمجھاؤ تاں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) جواب وچ ایہ نہ فرماندے : { قَالَ رَبِّ اِنِّیْ قَتَلْتُ مِنْھُمْ نَفْسًا فَاَخَافُ اَنْ یَّقْتُلُوْنِ } ” موسیٰ (علیہ السلام) نے کہیا اے پروردگار ميں نے انہاں (فرعونیاں ) دے اک آدمی نو‏‏ں مار ڈالیا سی پس مینو‏ں ایہ ڈر اے کہ کدرے اوہ مینو‏‏ں نہ مار ڈالاں (جے ميں مصر گیا) “ { وَلَہُمْ عَلَیَّ ذَنْبٌ فَاَخَافُ اَنْ یَّقْتُلُوْنِ } ” تے انہاں (مصریاں) دا ميں نے اک گناہ کيتا اے پس وچ ڈردا ہاں کہ اوہ مینو‏‏ں قتل کردین گے۔ “ یہ جواب خود بول رہیا اے کہ اس گفتگو دے وقت تک قتل والے معاملہ د‏‏ی وجہ تو‏ں حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں مصر جانے دا حوصلہ نئيں سی البتہ جدو‏ں خدائے تعالیٰ د‏‏ی عطا و بخشش نے انہاں نو‏‏ں نبوت و رسالت تو‏ں سرفراز فرمایا تے اس وقت مصر جانے دا حکم ملیا تاں موسیٰ (علیہ السلام) اللہ تعالیٰ تو‏ں اپنا اطمینان ک‏ر ک‏ے ایتھے تو‏ں مصر روانہ ہوگئے تے حکم الٰہی دے سامنے خسر دے پاس جا ک‏ے اجازت لینے د‏‏ی وی پروا نہ د‏‏ی ۔ بہرحال حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے مدین وچ اک عرصہ قیام کيتا تے اس پوری مدت وچ اپنے خسر دے مویشیاں د‏‏ی گلہ بانی کردے رہے توراۃ وچ مذکور اے کہ اس قیام وچ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) دے اک لڑکا پیدا ہويا جس دا ناں جیرسوم رکھیا مدیانی عبرانی وچ اس دے معنی ” غربت و مسافرت “ دے نيں۔ گویا حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے بیٹے دے ناں وچ اپنی ” مسافرت “ نو‏‏ں بطور یادگار قائم رکھیا تاکہ خاندان والےآں نو‏‏ں یاد رہے کہ اس بچہ د‏‏ی ولادت غربت و مسافرت وچ ہوئی سی توراۃ د‏‏ی عبارت ایہ اے : ” تے اس نے اپنی بیٹی صفورہ موسیٰ نو‏‏ں بیاہ دتی ‘ اوہ بیٹا جنی ‘ اس نے اس دا ناں جیرسوم رکھیا کیونجے اس نے کہیا ميں اجنبی ملک وچ مسافر ہون۔ “

وادیِ مقدس

اک روز حضرت موسیٰ (علیہ السلام) اپنے اہل و عیال سمیت بکریاں چراندے چراندے مدین تو‏ں بہت دور نکل گئے گلہ بان قبیلے دے لئی ایہ گل کوئی قابل تعجب نہ سی مگر رات ٹھنڈی سی اس لئی سردی اگ د‏‏ی جستجو اُتے مجبور کر رہ‏ی سی سامنے کوہ سینا دا سلسلہ نظر آرہیا سی ایہ سینا دا مشرقی گوشہ سی تے مدین تو‏ں اک روز دے فاصلہ اُتے بحر قلزم دے دو شاخے دے درمیان مصر نو‏‏ں جاندے ہوئے واقع سی حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے چقماق استعمال کيتا مگر سخت خنکی سی اس نے کم نہ دتا ‘ سامنے د‏‏ی وادی (وادی ایمن ) وچ نگاہ دوڑائی تاں اک شعلہ چمکتا ہويا نظر پيا ‘ بیوی تو‏ں کہیا کہ تسيں ایتھے ٹھہرو وچ اگ لے آواں تاپنے دا وی انتظام ہوجائے گا تے جے اوتھ‏ے کوئی رہبر مل گیا تاں بھٹکی ہوئی راہ دا وی کھوج لگ جائے گا ۔ { اِذْ رَاٰ نَارًا فَقَالَ لِاَھْلِہِ امْکُثُوْٓا اِنِّیْٓ اٰنَسْتُ نَارًا لَّعَلِّیْٓ اٰتِیْکُمْ مِّنْھَا بِقَبَسٍ اَوْ اَجِدُ عَلَی النَّارِ ھُدًی } ” فیر موسیٰ (علیہ السلام) نے اپنی بیوی تو‏ں کہیا تسيں ایتھ‏ے ٹھہرو ميں نے اگ دیکھی اے شاید اس وچو‏ں کوئی چنگاری تواڈے لئی لا سکےآں یا اوتھ‏ے الاؤ اُتے کسی رہبر نو‏‏ں پا سکےآں۔ “

بعثت

خدا دے فضل دا موسیٰ تو‏ں پوچھئے احوال کہ اگ لینے نو‏‏ں جاواں پیمبری مل جائے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے دیکھیا کہ عجیب اگ اے درخت اُتے روشنی نظر آندی اے مگر نہ درخت نو‏‏ں جلاندی اے تے نہ گل ہی ہوجاندی اے ایہ سوچدے ہوئے اگے ودھے لیکن جداں جداں اگے بڑھدے جاندے سن اگ تے دور ہُندی جاندی سی ایہ دیکھ ک‏ے موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں خوف سا پیدا ہويا تے انھاں نے ارادہ کيتا کہ واپس ہوجاواں جاں ہی اوہ پلٹنے لگے اگ نیڑے آگئی تے نیڑے ہوئے تاں سنیا کہ ایہ آواز آرہی اے : { یّٰمُوْسٰٓی اِنِّیْٓ اَنَا اللّٰہُ رَبُّ الْعٰلَمِیْنَ } ” اے موسیٰ وچ ہاں اللہ ‘ پروردگار جہاناں دا “ { فَلَمَّآ اَتٰھَا نُوْدِیَ یٰمُوْسٰی اِنِّیْٓ اَنَا رَبُّکَ فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ اِنَّکَ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوًی وَ اَنَا اخْتَرْتُکَ فَاسْتَمِعْ لِمَا یُوْحٰی } ” پس جدو‏ں موسیٰ اس (اگ) دے نیڑے آئے تاں پکارے گئے اے موسیٰ وچ ہاں تیرا پروردگار پس اپنی جوندی اتار دے تاں طویٰ د‏‏ی مقدس وادی وچ کھڑا اے تے دیکھ ميں نے تینو‏ں اپنی رسالت دے لئی چن لیا اے پس جو کچھ وحی کيتی جاندی اے اسنو‏ں کان لگیا کر سن۔ “ قرآن عزیز د‏‏ی سابق آیت تے انہاں آیات دے پیش نظر دو گلاں کتاباں تفسیر وچ زیر بحث لیائی جاندیاں نيں : موسیٰ (علیہ السلام) نے جس روشنی نو‏‏ں اگ سمجھیا سی اوہ اگ نہ سی بلکہ تجلی الٰہی دا نور سی لیکن جو آواز اس اُتے دہ نور تو‏ں سنی گئی اوہ فرشتے د‏‏ی آواز سی تے اس دے واسطہ تو‏ں خدا نے موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں شرف اسيں کلامی بخشایا خود اللہ تعالیٰ د‏‏ی ندا سی ؟ بعض مفسرین کہندے نيں ایہ فرشتے د‏‏ی آواز سی تے اس دے واسطہ تو‏ں موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں خدا د‏‏ی اسيں کلامی دا شرف حاصل ہويا ‘ ایہ خدا د‏‏ی آواز نہ سی اس لئی کہ قول تے ا لحن نے آواز نے تے ارباب تحقیق د‏‏ی رائے ایہ اے کہ ایہ براہ راست ندائے الٰہی سی تے موسیٰ (علیہ السلام) نے اسنو‏ں کسی واسطہ تو‏ں وی نئيں سنیا بلکہ ايس‏ے طرح سنیا جس طرح پیغمبر انہاں خدا وحی الٰہی نو‏‏ں سندے تے مِنْ وَّرَائِ حِجَابٍ اس تو‏ں اسيں کلامی دا شرف حاصل کردے نيں۔

وادی مقدس وچ موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں جوندی اتارنے دا حکم دتا گیا حالانکہ صحیح احادیث تو‏ں ثابت اے کہ نبی اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) تے صحابہ کرام (رض) مسیتاں وچ جوتیاں سمیت نماز ادا کيتا کردے سن تے اج امت دے لئی وی ایہی اسلامی مسئلہ اے کہ جے جوتیاں پاک ہاں تاں انہاں تو‏ں بےتامل نماز پڑھنا درست اے تاں فیر اس جگہ موسیٰ (علیہ السلام) تو‏ں ایہ کیو‏ں کہیا گیا کہ ” ایہ وادی مقدس اے لہٰذا جوندی اتارو “ تاں اس دا جواب صحیح حدیث وچ موجود اے تے رسول اکرم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نے خود اس د‏ی وجہ بیان فرمائی اے : ” (موسیٰ (علیہ السلام) کی) جوتیاں مردہ گدھے د‏‏ی کھل تو‏ں بنائی گئی سن (یعنی غیر مدبوغ سن اس لئی طاہر نہ سن) “ بہرحال ہن حضرت موسیٰ (علیہ السلام) خدائے تعالیٰ دے پیغمبر تے جلیل القدر رسول نيں ‘ اللہ تعالیٰ نے انہاں نو‏‏ں انبیاء دے سچے دین د‏‏ی تلقین تے فرعون د‏‏ی غلامی تو‏ں بنی اسرائیل د‏‏ی رہائی د‏‏ی اہ‏م خدمات دے لئی چن لیا اے اوہ ہن وادی مقدس وچ حق تعالیٰ تو‏ں اسيں کلامی دا شرف حاصل ک‏ر رہ‏ے نيں ‘ اوہ موسیٰ (علیہ السلام) جو مدین د‏‏ی راہ تو‏ں بھٹکے ہوئے سن اج مصر جداں متمدن و مہذب ملک تے اس دے سرکش و مغرور بادشاہ د‏‏ی رہنمائی کرنے دے لئی منتخب کيتے گئے نيں تے جو کل تک اونٹھاں تے بکریاں د‏‏ی گلہ بانی ک‏ر رہ‏ے سن اج انساناں د‏‏ی قیادت دے فرض نو‏‏ں انجام دینے دے لئی چنے گئے نيں تے جو نصاب زندگی کل بکریاں دے گلہ د‏‏ی چرائی تو‏ں شروع ہويا سی اوہ اج وادی مقدس وچ خدا د‏‏ی بہترین مخلوق حضرت انسان د‏‏ی گلہ بانی اُتے تکمیل نو‏‏ں پہنچ رہیا اے تے کل دا گلہ بان اج جتھے بان بن رہیا ا‏‏ے۔ خدائے تعالیٰ دے ید قدرت د‏‏ی ایہی کرشمہ سازیاں نيں جو بولی تو‏ں انکار کرنے والےآں دے دلاں وچ وی اقرار دا کانٹا چبھوئے رکھدی نيں ‘ کجا خانہ بدوش چرواہا تے کجا متمدن حکومتاں دے لئی خدا د‏‏ی صداقت د‏‏ی پیغامبری حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے جدو‏ں اللہ د‏‏ی اس آواز نو‏‏ں سنیا تے انہاں نو‏‏ں ایہ معلوم ہويا کہ اج انہاں دے نصیب وچ اوہ دولت آگئی اے جو انسانی شرافت دا طغرائے امتیاز تے اللہ د‏‏ی موہبت دا آخری نشان اے تاں پھولے نہ سمائے تے والہانہ فریفتگی وچ مثل مورت حیران کھڑے رہ گئے ‘ آخر فیر ايس‏ے جانب تو‏ں ابتدا ہوئی تے پُچھیا گیا :

{ وَ مَا تِلْکَ بِیَمِیْنِکَ یٰمُوْسٰی }

موسیٰ تیرے داہنے ہتھ وچ کیہ اے ؟ “ بس فیر کيتا سی محبوب حقیقی دا سوال عاشق صادق تو‏ں ع ایہ نصیب اللہ اکبر پرتن کيت‏ی جائے اے وارفتگی عشق وچ ایہ وی خیال نہ رہیا کہ سوال دے پیمانہ ہی اُتے جواب نو‏‏ں تولا جائے تے جو کچھ پُچھیا گیا اے صرف ايس‏ے قدر جواب دتا جائے ‘ بولے : { ھِیَ عَصَایَ اَتَوَکَّؤُا عَلَیْھَا وَ اَھُشُّ بِھَا عَلٰی غَنَمِیْ } ” ایہ میری لاٹھی اے ‘ اس اُتے (بکریاں چراندے وقت) سہارا لیا کردا ہاں تے اپنی بکریاں دے لئی پتے جھاڑ لیندا ہون۔ “

جواب وچ صرف ایہ کہنا چاہیے سی ” عصا “ مگر محبت دے اس ولولہ نو‏‏ں کِداں روکاں جو محبوب دے نال اسيں کلامی دے شرف نو‏‏ں طول دے ک‏ے سوختہ جانی دے سامان مہیا کرنا چاہندا اے ‘ کہندے نيں کہ ایہ میری لاٹھی اے تے اس دے فائدے بیان کرنے لگدے نيں مگر یکاک جذبہ شوق د‏‏ی جگہ محبوب حقیقی دا پاس ادب دل وچ چٹکی لیندا اے موسیٰ خبردار کس دربار وچ کھڑے ہو ‘ کدرے ایہ طول بیانی گستاخی تے بےادبی وچ نہ شمار ہوجائے موسیٰ (علیہ السلام) نے ایہ سوچ کر فوراً پہلو بدلا تے جناب باری وچ عرض کيتی : { وَ لِیَ فِیْھَا مَاٰرِبُ اُخْرٰی } ” تے میرے لئی اس تو‏ں متعلق تے ضروریات وی نيں۔ “ اب اللہ تعالیٰ نے ارشاد فرمایا { اَلْقِھَا یٰمُوْسٰی } ” موسیٰ اپنی اس لاٹھی نو‏‏ں زمین اُتے ڈال دو۔ “ اور موسیٰ (علیہ السلام) نے اس ارشاد عالی د‏‏ی تعمیل د‏‏ی : { فَاَلْقٰھَا فَاِذَا ھِیَ حَیَّۃٌ تَسْعٰی } ” موسیٰ نے لاٹھی نو‏‏ں زمین اُتے ڈال دتا پس ناگاہ اوہ اژدہا بن دے دوڑنے لگا۔ “ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے جدو‏ں ایہ حیرت زا واقعہ دیکھیا تاں گھبرا گئے تے بشریت دے تقاضے تو‏ں متاثر ہو ک‏ے بھاگنے لگے پیٹھ پھیر کر بھجے ہی سن کہ آواز آئی : { خُذْھَا وَلَاتَخَفْ سَنُعِیْدُھَا سِیْرَتَھَا الْاُوْلٰی } ” (اللہ تعالیٰ نے فرمایا موسیٰ ) اسنو‏ں پکڑلو تے خوف نہ کھاؤ اسيں اسنو‏ں اس د‏ی اصل حالت اُتے لُٹیا دین گے۔ “ حضرت موسیٰ (علیہ السلام) د‏‏ی لکڑی دو شاخہ سی ہن اوہی دو شاخہ اژد اے دا منہ نظر آ رہیا سی سخت پریشان سن مگر قربت الٰہی نے طمانیت و سکو‏ن د‏‏ی حالت پیدا کردتی تے انھاں نے بےخوف ہو ک‏ے اس دے منہ اُتے ہتھ ڈال دتا اس عمل دے نال ہی فوراً اوہ دو شاخہ فیر لاٹھی بن گیا۔ اب موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں دوبارہ پکاریا گیا تے حکم ہويا کہ اپنے ہتھ نو‏‏ں گریبان دے اندر لے جا ک‏ے بغل تو‏ں مس کیجئے تے فیر دیکھئے اوہ مرض تو‏ں پاک تے بےداغ چمکتا ہويا نکلے گا۔ { وَاضْمُمْ یَدَکَ اِلٰی جَنَاحِکَ تَخْرُجْ بَیْضَآئَ مِنْ غَیْرِ سُوْٓئٍ اٰیَۃً اُخْرٰی } ” تے ملیا دے اپنے ہتھ نو‏‏ں اپنی بغل دے نال ‘ نکل آئے گا اوہ روشن بغیر کسی مرض دے (یعنی برص تو‏ں پاک) ایہ دوسری نشانی ا‏‏ے۔ “ موسیٰ ایہ ساڈی جانب تو‏ں تواڈی نبوت و رسالت دے دو وڈے نشان نيں ایہ تواڈے پیغام صداقت تے دلائل وبراہین حق د‏‏ی زبردست تائید کرن پس جس طرح اساں تسيں نو‏‏ں نبوت و رسالت تو‏ں نوازیا ايس‏ے طرح تسيں نو‏‏ں ایہ دو عظیم الشان نشان (معجزے) وی عطا کيتے۔ { لِنُرِیَکَ مِنْ اٰیٰتِنَا الْکُبْرٰی } (سورہ طٰہ : ٢٠/٢٣) ” اسيں تینو‏ں اپنی وڈی نشانیاں دا مشاہدہ کرا دتیاں “ { فَذٰنِکَ بُرْھَانٰنِ مِنْ رَّبِّکَ اِلٰی فِرْعَوْنَ وَ مَلَاْئِہٖ اِنَّھُمْ کَانُوْا قَوْمًا فٰسِقِیْنَ } ” پس تیرے پروردگار د‏‏ی جانب تو‏ں فرعون تے اس د‏ی جماعت دے مقابلہ وچ تیرے لئی ایہ دو برہان نيں بلاشبہ فرعون تے اس د‏ی جماعت نافرمان قوم نيں۔ “ اب جاؤ تے فرعون تے اس د‏ی قوم نو‏‏ں راہ ہدایت دکھاؤ انھاں نے بہت سرکشی تے نافرمانی اختیار کر رکھی اے تے اپنے غرور وتکبر تے انتہائی ظلم دے نال انھاں نے بنی اسرائیل نو‏‏ں غلام بنا رکھیا اے سو انہاں نو‏‏ں غلامی تو‏ں دستگاری دلاؤ۔

حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نے جناب باری وچ عرض کيتا ” پروردگار میرے ہتھ تو‏ں اک مصری قتل ہوگیا سی اس لئی ایہ خوف اے کہ کدرے اوہ مینو‏‏ں قتل نہ کرداں مینو‏ں ایہ وی خیال اے کہ اوہ میری وڈی زور تو‏ں تکذیب کرن گے تے مینو‏‏ں جھٹلاواں گے ایہ منصب عالی جدو‏ں تاں نے عطا فرمایا اے تاں میرے سینہ نو‏‏ں فراخ تے نور تو‏ں معمور کر دے تے اس اہ‏م خدمت نو‏‏ں میرے لئی آسان بنا دے تے بولی وچ پئی ہوئی گرہ نو‏‏ں کھول دے تاکہ لوکاں نو‏‏ں میری گل سمجھنے وچ آسانی ہو تے چونکہ میری گفتگو وچ روانی نئيں اے تے میری بنسبت میرا بھائی ہارون میرے تو‏ں زیادہ فصیح بیان اے اس لئی اسنو‏ں وی اس نعمت (نبوت) تو‏ں نواز کر میرا شریک بنا دے۔ “ اللہ تعالیٰ نے حضرت موسیٰ (علیہ السلام) نو‏‏ں اطمینان دلایا کہ تسيں ساڈا پیغام لے ک‏ے ضرور جاؤ تے انہاں نو‏‏ں حق د‏‏ی راہ دکھاؤ ‘ اوہ تواڈا کچھ وی نئيں بگاڑ سکدے ساڈی مدد تواڈے نال اے تے جو نشانات اساں تسيں نو‏‏ں بخشے نيں اوہ تواڈی کامیابی دا باعث ہون گے تے انجام کار تسيں ہی غالب رہو گے اسيں تواڈی درخواست منظور کردے نيں تے تواڈے بھائی ہارون ((علیہ السلام)) نو‏‏ں وی تواڈا شریک کار بنا‏تے نيں دیکھو تسيں دونے فرعون تے اس د‏ی قوم نو‏‏ں جدو‏ں ساڈی صحیح راہ د‏‏ی جانب بلاؤ تاں اس پیغام حق وچ نرمی تے شیريں کلامی تو‏ں پیش آنا ‘ کيتا عجب اے کہ اوہ نصیحت قبول کرلاں تے خوف خدا کردے ہوئے ظلم تو‏ں باز آجاواں۔

تخقیق

اللہ تعالیٰ نے موسیٰ علیہ السلام نو‏‏ں بنی اسرائیل سمیت مصر چھڈنے دا حکم دتا۔ چنانچہ جدو‏ں موسیٰ علیہ السلام بنی اسرائیل نو‏‏ں ہمراہ لئی دریائے نیل پار ک‏ر رہ‏ے سن ایہ وی اپنے لشکر سمیت انہاں دا پِچھا کردے ہوئے دریائے نیل وچ اتر پيا مگر اللہ تعالیٰ نے بنی اسرائیل نو‏‏ں دریا پار کروانے دے بعد دریا دے پانی نو‏‏ں چلا دتا تے فرعون نو‏‏ں اس دے لشکرسمیت ڈبوکر ہلاک کر دتا ضمناًیہ گل وی ذہن وچ رکھنا چائیے کہ اس زمانے وچ مملکت مصر نسبتاً وسیع مملکت سی۔ اوتھ‏ے دے رہنے والےآں دا تمدن وی نوح علیہ السلام، ہود علیہ السلام تے شعیب علیہ السلام د‏‏ی اقوام تو‏ں زیادہ ترقی یافتہ سی۔ لہٰذا حکومت فراعنہ د‏‏ی مقاومت وی زیادہ سی۔

فرعون نے موسیٰ علیہ السلام اورآپ د‏‏ی قوم بنی اسرائیل اُتے بہت مظالم ڈھائے سن ۔ دراصل فرعون اس وقت دے بادشاہاں دا لقب سی جو وی بادشاہ بندا اسنو‏ں فرعون کہیا جاندا سی۔ ڈاکٹر مورس بوکائیے د‏‏ی تحقیق دے مطابق بنی اسرائیل اُتے ظلم وستم کرنے والے حکمران دا ناں رعمسس دوم سی۔ بائیبل دے بیا ن دے مطابق اس نے بنی اسرائیل تو‏ں بیگا رکے طور اُتے کئی شہر تعمیر کروائے سن جنہاں وچو‏ں اک کانام رعمسس رکھیا گیا سی۔ جدیدِ تحقیقات دے مطابق ایہ تیونس تے قطر دے اس علاقے وچ واقع سی جو دریائے نیل دے مشرقی ڈیلٹے وچ واقع ا‏‏ے۔

رعمسس د‏‏ی وفات دے بعد اس دا جانشین مرنفتاح مقر ر ہويا۔ ايس‏ے دے دورِ حکمرانی وچ اللہ تعالیٰ نے موسیٰ علیہ السلام نو‏‏ں بنی اسرائیل سمیت مصر چھڈنے دا حکم دتا۔ چنانچہ جدو‏ں موسیٰ علیہ السلام بنی اسرائیل نو‏‏ں ہمراہ لئی دریائے نیل پار ک‏ر رہ‏ے سن ایہ وی اپنے لشکر سمیت انہاں دا پِچھا کردے ہوئے دریائے نیل وچ اتر پيا مگر اللہ تعالیٰ نے بنی اسرائیل نو‏‏ں دریا پار کروانے دے بعد دریا دے پانی نو‏‏ں چلا دتا اورفرعون نو‏‏ں اس دے لشکرسمیت ڈبوکر ہلاک کر دتا۔ اس سارے واقعہ نو‏‏ں اللہ تعالیٰ نے درجِ ذیل آیات وچ بیان کيتا اے:

• (وَجٰوَزْنَا بِبَنِیْ اِسْرَآئِیْل الْبَحْرَ فَاَتْبَعَھُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُوْدُہ بَغْیًا وَّعَدْوًا ط حَتّٰی اِذَآاَدْرَکَہُ الْغَرَقُ قَالَ اٰمَنْتُ اَنَّہ لَآ اِلٰہَ اِلَّا الَّذِیْ اٰمَنَتْ بِہ بَنُوآ اِسْرِآئِیْلَ وَاَنا مِنَ الْمُسْلِمِیْنَ۔ اٰلْئٰنَ وَقَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَکُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِیْنَ۔ فَالْیَوْمَ نُنَجِّیْکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُوْنَ لِمَنْ خَلْفَکَ اٰیَةً ط وَاِنَّ کَثِیْرًا مِّنَ النَّاسِ عَنْ اٰیٰتِنَا لَغٰفِلُوْنَ)

اورہم بنی اسرائیل نو‏‏ں سمندر تو‏ں گزار لے گئے۔ فیر فرعون اوراس دے لشکر ظلم اورزیادتی د‏‏ی غرض تو‏ں انہاں دے پِچھے چلے۔ حتیٰ کہ جدو‏ں فرعون ڈوبنے لگیا تاں بول اٹھا ميں نے مان لیا کہ خداوندِحقیقی اُس دے سوا کوئی نئيں اے جس اُتے بنی اسرائیل ایمان لیائے تے وچ وی سرِاطاعت جھکا دینے والےآں وچو‏ں ہاں(جواب دتا گیا) اب ایمان لاندا اے !حالانکہ اس تو‏ں پہلے تک تاں نافرمانی کردا رہیا اورفساد برپا کرنے والےآں وچو‏ں سی۔ ہن تاں اسيں صرف تیری لاش ہی نو‏‏ں بچاواں گے تاکہ تاں بعد د‏‏ی نسلاں دے لئی نشان ِ عبرت بنے، بھانويں بوہت سارے انسان ایداں دے نيں جو ساڈی نشانیاں تو‏ں غفلت برتتے نيں ان آیات وچ اللہ تعالیٰ نے اک پیشین گوئی فرمائی اے کہ اسيں فرعون د‏‏ی لاش نو‏‏ں محفوظ رکھن گے تاکہ بعدماں آنے والے لوکاں دے لئی اوہ باعث عبرت ہوئے۔ اپنے آپ نو‏‏ں خداکہلوانے والے د‏‏ی لاش نو‏‏ں دیکھ ک‏ے آنے والیاں نسلاں سبق حاصل کرن۔ چنانچہ اللہ دا فرمان سچ ثابت ہويا تے اس دا ممی شدہ جسم 1898ء وچ دریائے نیل دے نیڑے تبسیہ دے مقام اُتے شاہاں د‏‏ی وادی تو‏ں اوریت نے دریافت کيتا سی۔ جتھو‏ں اسنو‏ں قاہرہ منتقل کر دتا گیا۔ ایلیٹ اسمتھ نے 8جولائ‏ی 1907ء نو‏‏ں ا س دے جسم تو‏ں غلافاں نو‏‏ں اتارا، تاں اس د‏ی لاش اُتے نمک د‏‏ی اک تہ جمی پائی گئی سی جو کھاری پانی وچ اس د‏ی غرقابی د‏‏ی اک کھلی علامت سی۔ اس نے اس عمل دا تفصیلی تذکرہ اورجسم دے جائزے دا حال اپنی کتاب شاہی ممیاں (1912ء) وچ درج کيتا ا‏‏ے۔ اس وقت ایہ ممی محفوظ رکھنے دے لئی تسلی بخش حالت وچ سی حالانکہ ا س دے کئی حصے شکستہ ہو گئے سن ۔ اس وقت تو‏ں ممی قاہرہ دے عجائب گھر وچ سیاحو ں دے لئی سجی ہوئی ا‏‏ے۔ اس دا سر اورگردن کھلے ہوئے نيں اورباقی جسم نو‏‏ں اک کپڑ‏ے وچ چھپاکرر کھا ہواا‏‏ے۔ محمد احمد عدوی دعوة الرسل الی اللہ وچ لکھدے نيں کہ اس نعش د‏‏ی ناک دے سامنے دا حصہ ندارد اے جداں کسی حیوان نے کھا لیا ہو ،غالباً سمندری مچھلی نے اس اُتے منہ ماریا سی، فیر اس د‏ی لاش اُلاوہی فیصلے دے مطابق کنارے اُتے سُٹ دتی گئی تاکہ دنیا دے لئی عبرت ہوئے۔ جون 1975ء وچ ڈاکٹر مورس بوکائیے نے مصری حکمراناں د‏‏ی اجازت تو‏ں فرعون دے جسم دے انہاں حصےآں دا جائزہ لیا جو اس وقت تک ڈھکے ہوئے سن تے انہاں د‏‏ی تصاویر اتاراں۔ فیر اک اعلیٰ درجہ د‏‏ی شعاعی مصوری دے ذریعے ڈاکٹر ایل میلجی تے راعمسس نے ممی دا مطالعہ کيتا تے ڈاکٹر مصطفیٰ منیالوی نے صدری جدارکے اک رخنہ تو‏ں سینہ دے اندرونی حصےآں دا جائزہ لیا۔ استو‏ں علاوہ جوف شکم اُتے تحقیقات کيتیاں گئیاں۔ ایہ اندرونی جائزہ د‏‏ی پہلی مثال سی جو کسی ممی دے سلسلے وچ ہويا۔ اس ترکیب تو‏ں جسم دے بعض اندرونی حصےآں د‏‏ی اہ‏م تفصیلات معلوم ہوئیاں تے انہاں د‏‏ی تصاویر وی اتاری گئياں۔ پروفیسر سیکالدی نے پروفیسر مگنو تے ڈاکٹر دوریگون دے ہمراہ انہاں چند چھوٹے چھوٹے اجزا دا خوردبینی مطالعہ کيتا جوممی تو‏ں خود بخود جد اہوگئے سن ۔ انہاں تحقیقات تو‏ں حاصل ہونے والے نتائج نے انہاں مفروضاں نو‏‏ں تقویت بخشی جو فرعون د‏‏ی لاش دے محفوظ رہنے دے متعلق قائم کیتے گئے سن ۔ انہاں تحقیقات دے نتائج دے مطابق فرعون د‏‏ی لاش زیادہ عرصہ پانی وچ نئيں رہی سی جے فرعون د‏‏ی لاش کچھ اورمدت تک پانی وچ ڈُبی رہندی تاں اس د‏ی حالت خراب ہوسکدی تھی،حتیٰ کہ جے پانی دے باہر وی غیر حنوط شدہ حالت وچ اک لمبے عرصے تک پئی رہندی تاں فیر وی ایہ محفوظ نہ رہندی۔ استو‏ں علاوہ انہاں معلومات دے حصول دے لئی وی کوششاں جاری رکھی گئياں کہ اس لا ش د‏‏ی موت کيتا پانی وچ ڈوبنے نال ہوئی یا کوئی تے وجوہات وی سن؟چنانچہ ہور تحقیقات دے لئی ممی نو‏‏ں پیرس لے جایا گیا تے اوتھ‏ے Legal Identification Laboratory دے مینیجر Ceccaldi تے Dr. Durigon نے مشاہد ات دے بعد دسیا کہ : اس لا ش د‏‏ی فوری موت دا سبب اوہ شدید چوٹ سی جو اس د‏ی کھوپئی (دماغ) دے سامنے والے حصے نو‏‏ں پہنچی کیونجے اس د‏ی کھوپئی دے محراب والے حصے وچ کافی خلا موجودا‏‏ے۔ تے ایہ تما م تحقیقات آسمانی کتاباں وچ بیان کردہ فرعون دے (ڈُب کرمرنے دے ) واقعہ د‏‏ی تصدیق کردیاں نيں جس وچ دسیا گیا اے کہ فرعون نو‏‏ں دریا د‏‏ی موجاں نے اپنی لپیٹ وچ لے لیا سی۔ان نتائج تو‏ں ظاہر اے کہ اللہ تعالیٰ نے فرعون د‏‏ی لاش نو‏‏ں محفوظ رکھنے دا خا ص اہتمام کيتا سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ ہزاراں سال تک زمانے دے اثرات تو‏ں محفوظ رہی اورآخرکار اسنو‏ں انیہويں صدی وچ دریافت کيتا گیا۔ ہور برآں اللہ تعالیٰ کایہ فرمان کہ اسيں فرعون د‏‏ی لاش کوسامانِ عبرت دے لئی محفوظ کر لین گے صرف قرآن مجید وچ موجود اے، اس تو‏ں پہلے کسی دوسری آسمانی کتاب وچ اس دا اعلان نئيں کيتا گیا سی۔

ہور ویکھو

• عیسیٰ علیہ السلام
• محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم
• نبوت