موہن داس گاندھی

مہاتما
موہن داس گاندھی
(گجراتی وچ: મોહનદાસ ગાંધી)
پیدائشی نام	(گجراتی وچ: મોહનદાસ ગાંધી)
جم	2 اکتوبر 1869   پور بندر
وفات	30 جنوری 1948 (79 سال)  گاندھی سمرتی
وجہ وفات	گولی کی زد
مدفن	راج گھاٹ تے متعلقہ یادگاراں
قاتل	نتھو رام گوڈسے
طرز وفات	مردم کشی
مقام نظر بندی	یردودا مرکزی جیل (مارچ ۱۹۲۲–۵ فروری ۱۹۲۴) آغا خان پیلیس (اگست ۱۹۴۲–۶ مئی ۱۹۴۴) یردودا مرکزی جیل (۴ جنوری ۱۹۳۲–۸ مئی ۱۹۳۳) یردودا مرکزی جیل (۴ اگست ۱۹۳۳–۲۳ اگست ۱۹۳۳)
رہائش	لندن (۱۸۸۸–جون ۱۸۹۱) بھارت (جون ۱۸۹۱–۱۸۹۳) جنوبی افریقا (۱۸۹۳–۱۹۱۵)
شہریت	برطانوی ہندستان (۱۸۶۹–۱۹۴۷) ڈومنین بھارت (۱۹۴۷–۱۹۴۸) بھارت (۱۹۴۷–)
نسل	گجراتی لوک
اکھاں دا رنگ	گہرا بھورا
قد	164 سینٹی میٹر
استعمال ہتھ	بایاں
مذہب	ہندو مت
مذہب	ہندو مت
جماعت	انڈین نیشنل کانگرس
رکن	انر ٹیمپل ،  سبزی خور تنظیم
شریک حیات	کستوربا گاندھی (مئی ۱۸۸۳–۲۲ فروری ۱۹۴۴)
اولاد	ہری لال گاندھی ،  مانی لال گاندھی ،  رام داس گاندھی ،  دیوداس گاندھی
والد	کرم چند گاندھی
والدہ	پتلی بائی کرمچند گاندھی
بہن/بھائی	رالیت بہن گاندھی ،  ملی بہن گاندھی ،  پنکنوربن گاندھی ،  لیکسمیڈاس کرمچند گاندھی ،  کرسنداس گاندھی
عملی زندگی
مادر علمی	الفریڈ ہائی اسکول، راجکوٹ (–۱۸۷۷) انر ٹیمپل یونیورسٹی کالج لندن (۱۸۸۸–)
تخصص تعلیم	قنون
استاذ	شریمند راج چندر
تلمیذ خاص	ونوبا بھاوے
پیشہ	سیاست دان ،  بیرسٹر ،  سیاسی مصنف ،  صحافی ،  فلسفی ،  آپ بیتی نگار ،  مضمون نگار ،  مدیر (اخبار) ،  حامی شہری حقوق ،  یاداشت نگار ،  انسان دوست ،  جنگ مخالف کارکن ،  انقلابی ،  لکھاری ،  مفسرِ قانون ،  حریت پسند
مادری زبان	گجراتی
پیشہ ورانہ زبان	ہندی ،  انگریزی ،  گجراتی ،  اُڑیا ،  مرہٹی
شعبۂ عمل	فلاسفی ،  اُصول قانون ،  امن پسندی
کارہائے نمایاں	ستیاگرہ
مؤثر	ہنری ڈیوڈ تھوریو ،  ٹالسٹائی ،  مہاتما بدھ ،  جی کے جیسٹرٹون ،  جان رسکن ،  ویاس ،  نرماد ،  شریمند راج چندر
تحریک	عدم تشدد ،  سبزی خوری
عسکری خدمات
لڑائیاں تے جنگاں	لوݨ ایجیٹیشن
اعزازات
ٹائم سال کی شخصیت (دسمبر ۱۹۳۰)  قیصر ہند میڈل
نامزدگیاں
نوبل امن انعام (۱۹۴۸) نوبل امن انعام (۱۹۴۷) نوبل امن انعام (۱۹۳۹) نوبل امن انعام (۱۹۳۸) نوبل امن انعام (۱۹۳۷)
دستخط
	IMDB اُتے صفحات

موہن داس کرم چند گاندھی (گجرا‏تی: મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી؛ ہندی: मोहनदास करमचंद गांधी؛ انگریزی: Mohandas Karamchand Gandhi؛ 2 اکتوبر، 1869ء تا 30 جنوری 1948ء) بھارت دے سیاسی تے روحانی رہنما تے آزادی د‏‏ی تحریک دے اہ‏م ترین کردار سن ۔ انہاں نے ستیہ گرہ تے اہنسا (عدم تشدد) نو‏‏ں اپنا ہتھیار بنایا۔ ستیہ گرہ، ظلم دے خلاف عوامی سطح اُتے منظم سول نافرمانی اے جو عدم تشدد اُتے مبنی ا‏‏ے۔ ایہ طریقئہ کار ہندوستان د‏‏ی آزادی د‏‏ی وجہ بنی۔ تے ساری دنیا دے لئی حقوق انسانی تے آزادی د‏‏ی تحاریک دے لئی روح رواں ثابت ہوئی۔ بھارت وچ انھاں احترام تو‏ں مہاتما گاندھی تے باپو کہیا جاندا ا‏‏ے۔ بھارت وچ وہبابائے قوم(راشٹر پتا) دے ناں تو‏ں وی مشہور ني‏‏‏‏ں۔ گاندھی د‏‏ی یوم پیدائش (گاندھی جیندی) بھارت وچ قومی تعطیل دا درجہ رکھدا اے ا ور دنیا بھر وچ یوم عدم تشدد د‏‏ی طور اُتے منایا جاندا ا‏‏ے۔ 30 جنوری، 1948ء نو‏‏ں اک ہندو قوم پرست نتھو رام گوڈسے نے انہاں دا قتل کر دتا۔

موہنداس کرمچند گاندھی (1948 - 1869) برطانوی ہندستان دا ازادی دے ویلے اک وڈا آگو سی۔ اوس نے لڑائی توں بچدیاں برطانوی راج نوں نہ منیا تے دنیا وج ازادی تے اپنے حقاں لئی لڑن والیاں نوں راہ تے جوش دتا۔ اوہنوں مہاتما (سنسکرت:وڈی روح) کیا جاندا اے) تے باپو وی جیدا مطلب اے پیو۔, "papa")

اوہ لیندے ہندستان دے علاقے گجرات وچ اک ہندر بپاری ٹبر دے گھر جمیا تے اننر ٹیمپل لندن توں قنون دی ڈگری لئی۔ گاندھی نے سول ناں منن دی تحریک دکھنی افریقہ توں مدھ پائی جتھے اوہ اک وکیل سی۔ 1915 وچ ہندستان آیا تے غریباں تے لاگو ٹیکساں دے خلاف بولیا۔ 1921 نوں انڈین نیشنل کانگرس دا آگو بنن مگروں اوہنے غریباں، سوانیاں دے حقاں، وکھرے مزہبی لوکاں وشکار فرق مکان لئی کم کیتا۔ 1930 وچ اوہنے لون تے لکے ٹیکس دے خلاف مارچ کیتا۔ 1942 وج اوہنے انگریزاں دے خلاف ہندستان چھڈدیو دی تحریک چلائی۔اوہنوں کئی واری ہندستان تے دکھنی افریقہ وچ جیل وج وی بند کیتا گیا۔

جنوبی افریقا وچ وکالت دے دوران وچ گاندھی جی نے رہائشی ہندوستانی باشندےآں دے شہری حقوق د‏‏ی جدوجہد دے لئی شہری نافرمانی دا استعمال پہلی بار کيتا۔ 1915ء وچ ہندوستان واپسی دے بعد، انہاں نے کساناں تے شہری مزدوردں دے نال بے تحاشہ زمین د‏‏ی چنگی تے تعصب دے خلاف احتجاج کيتا۔ 1921ء وچ انڈین نیشنل کانگریس د‏‏ی قیادت سنبھالنے دے بعد، گاندھی ملک تو‏ں غربت کم کرنے، خواتین دے حقوق نو‏‏ں ودھانے، مذہبی تے نسلی خیرسگالی، چھواچھوت دے خاتمہ تے معاشی خود انحصاری دا درس ودھانے د‏‏ی مہم د‏‏ی قیادت کيتی۔ انہاں نے بھارت کوغیر ملکی تسلّط تو‏ں آزاد کرانے دے لئی سوراج دا عزم کيتا۔ گاندھی نے مشہور عدم تعاون تحریک د‏‏ی قیادت کيتی۔ جو 1930ء وچ مارچ تو‏ں برطانوی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں عائد نمک چنگی د‏‏ی مخالفت وچ 400 کلومیٹر (240 میل) لمبی دانڈی نمک احتجاج تو‏ں شروع ہوئی۔ اس دے بعد 1942ء وچ انہاں نے بھارت چھڈو شہری نافرمانی تحریک دا آغاز فوری طور اُتے آزادی دا مطالبہ دے نال کيتا۔ گاندھی دونے جگہ جنوبی افریقا تے بھارت وچ کئی سال قید وچ گزارے۔

عدم تشدد دے پیشوا طور پر، گاندھی نے سچ بولنے د‏‏ی قسم کھادی سی تے دوسرےآں تو‏ں ایسا ہی کرنے د‏‏ی وکالت کردے سن ۔ اوہ سابرمتی آشرم وچ رہندے تے سادہ زندگی بسرکردے سن ۔ لباس دے طور اُتے روايتی ہندوستانی دھوتی تے شال دا استعمال کردے، جو اوہ خود تو‏ں چرخے اُتے بُندے سن ۔ اوہ سادہ تے سبز کھانا کھاندے تے روحانی پاکیزگی تے سماجی احتجاج دے لئی لمبے اُپواس (روزے) رکھیا کردے سن ۔

1947 چ انگریزاں دے ہندستان چھڈن مگرون ہندستان دی ونڈ تے پاکستان دا بننا اونوں چنگا ناں لگیا۔ 30 جنوری 1948 نون اونوں اک ہندو نتھو رام گاڈسے نے مسلماناں ول چنگا سوچن باجوں گولی ماردتی۔

گاندھی نوں سرکاری پدھر تے نہیں پر لوک پدھر تے قوم دا پیو منیا جاندا اے تے اوہدا جمن دیہاڑہ 2 اکتوبر قومی چھٹی دا دن اے۔

مڈھلا جیون تے پس منظر

نوجوان گاندھی، سن 1876ء

موہن داس کرم چند گاندھی گجرات، ہندوستان دے مغربی ساحلی شہر پوربندر (جو اُس وقت بمبئی پریزیڈنسی، برطانوی ہندوستان دا حصّہ سی) وچ 2 اکتوبر، 1869ء وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے والد کرم چند گاندھی (1822ء-1885ء) ہندو مودھ فرقہ تو‏ں سن تے ریاست پوربندر دے دیوان سن ۔ انہاں د‏‏ی ماں دا ناں پُتلی بائی سی، جو ہندو پرنامی ویشنو فرقہ نال تعلق رکھدیاں سن۔ اوہ کرم

چند د‏‏ی چوتھ‏ی بیوی سی۔

ان دے والد کرم چند گاندھی ہندو مودھ برادری نال تعلق رکھدے سن تے انگریزاں دے زیر تسلط والے بھارت دے امییواڑ ایجنسی وچ اک چھوٹی سی ریاست پوربندر صوبے دے دیوان یعنی وزیر اعظم سن ۔ انہاں دے دادا دا ناں اُتّم چند گاندھی سی جو اتّا گاندھی تو‏ں وی مشہور سن ۔ پرنامی ویشنو ہندو برادری د‏‏ی انہاں د‏‏ی ماں پتلی بائی کرم چند د‏‏ی چوتھ‏ی بیوی سی، انہاں د‏‏ی پہلی تن بیویاں زچگی دے وقت مر گئی سن۔ عقیدت کرنے والی ماں د‏‏ی دیکھ بھال تے اس علاقے د‏‏ی جین برادری د‏‏ی وجہ تو‏ں نوجوان موہن داس اُتے ابتدائی اثرات جلد ہی پے گئے جو انہاں د‏‏ی زندگی وچ اہ‏م کردار ادا کرنے والے سن ۔ انہاں اثرات وچ کمزوراں وچ جوش دا جذبہ، سبزی خواری د‏‏ی زندگی، روح د‏‏ی پاکیزگی دے لئی بپوبس تے مختلف ذاتاں دے لوکاں دے درمیان وچ رواداری شامل سن۔

مئی، 1883ء وچ جدو‏ں اوہ 13 سال دے سن تب انہاں د‏‏ی شادی 14 سال د‏‏ی کستوربائی ماکھنجی کپاڈیا تو‏ں کر دتی گئی جنہاں دا پہلا ناں چھوٹا کرکے کستوربا کر دتا گیا سی تے اسنو‏ں لوک پیار تو‏ں با کہندے سن ۔ ایہ شادی اک منظم کم سنی د‏‏ی شادی سی جو اس وقت اس علاقے وچ عام سی۔ اس علاقے وچ اوتھ‏ے ایہی رسم سی کہ نابالغ دلہن نو‏‏ں اپنے ماں باپ دے گھر تے اپنے شوہر تو‏ں وکھ زیادہ وقت تک رہنا پڑدا سی۔ 1885ء وچ جدو‏ں گاندھی جی 15 سال دے سن تب انہاں د‏‏ی پہلی اولاد د‏‏ی پیدائش ہوئی لیکن اوہ صرف کچھ دن ہی زندہ رہی تے ايس‏ے سال دے شروعات وچ گاندھی جی دے والد کرمچند گاھی وی چل بتاں۔ موہن داس تے کستوربا دے چار اولاد ہوئیاں جو تمام بیٹے سن - ہری لال 1888ء وچ ، منی لال 1892ء وچ ، رام داس، 1897ء وچ تے دیوداس 1900ء وچ پیدا ہوئے۔ پوربندرماں انہاں دے مڈل اسکول تے راجکوٹ وچ انہاں دے ہائی اسکول دونے وچ ہی تعلیمی سطح اُتے گاندھی جی اک اوسط طالب علم رہ‏‏ے۔ انہاں نے اپنا میٹرک دا امتحان بداؤنگر گجرات دے سملداس کالج تو‏ں کچھ پریشانیاں دے نال پاس کيتا تے جدو‏ں تک اوہ اوتھ‏ے رہے ناخوش ہی رہے کیونجے انہاں دا خاندان انہاں نو‏ں بیرسٹر بنانا چاہندا سی۔

گاندھی تے انہاں د‏‏ی بیوی کستوربا سن 1902ء وچ

4 ستمبر 1888ء نو‏‏ں اپنی شادی کيتی انیہويں سالگرہ تو‏ں کچھ ماہ پہلے، گاندھی جی قانون د‏‏ی پڑھائی کرنے تے بیرسٹر بننے دے لئی لندن، برطانیہ دے یونیورسٹی کالج آف لندن گئے۔ شاہی راجگڑھ لندن وچ انہاں دے اوقات، اپنی ماں تو‏ں جین بھکشو دے سامنے بھارت چھوڑدے وقت کیتے وعدے، ہندوواں د‏‏ی رہتل دے تحت گوشت، شراب تے تنگ نظریہ تو‏ں پرہیز کردے گزریا۔ حالانکہ گاندھی جی نے انگریزی رسم و رواج دا تجربہ وی کيتا جداں مثال دے طور پر- رقص د‏‏ی کلاس وچ جانا- فیر وی اوہ اپنی مکان مالکن تو‏ں گوشت تے پتہ گوبھی نو‏‏ں ہضم نئيں کر سک‏‏ے۔ تے انہاں نے بھُکھا رہنا پسند کيتا جدو‏ں تک انھاں لندن وچ کچھ خالص سبزی ریستراں نئيں ملے۔ سالٹ تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے، انہاں نے سبزخور سماج د‏‏ی رکنیت اختیار کيتی۔ تے اس د‏ی ایگزیکٹو کمیٹی دے لئی انہاں دا انتخاب وی ہوئے گیا جتھ‏ے انہاں نے اک مقامی باب د‏‏ی بنیاد رکھی۔ اوہ جنہاں سبزخور لوکاں تو‏ں ملے انہاں وچو‏ں کچھ تھیوسوفیکل سوسائٹی دے رکن سن جس دا قیام 1875ء وچ عالمی بھائی چارگی نو‏‏ں مضبوط کرنے دے لئی تے بودھ مت تے ہندو مت دے ادب دے مطالعہ دے لئی وقف کيتا گیا سی۔ انہاں نے گاندھی نو‏‏ں انہاں دے نال بھگوت گی‏‏تا اصل تے ترجمہ دونے وچ پڑھنے دے لئی متاثر کيتا۔ جس گاندھی جی نو‏‏ں پہلے مذاہب وچ خاص دلچسپی نئيں سی، اوہ مذہب وچ دلچسپی لینے لگے تے ہندواور مسیحی دونے مذاہب د‏‏یاں کتاباں نو‏‏ں پڑھنے لگے۔

10 جون 1810ء وچ انہاں نو‏‏ں انگلستان اورویلز بار بلايا گیا۔ تے 12 جون 1892ء نو‏‏ں لندن تو‏ں، ہندوستان پرت آئے۔ جتھ‏ے انہاں نو‏ں اپنی والدہ د‏‏ی موت دا علم ہويا۔ لیکن ممبئی وچ وکالت کرنے وچ انہاں نو‏ں کوئی خاص کامیابی نئيں ملی۔ بعد وچ اک ہائی اسکول دے استاد دے طور اُتے جزوقتی کم دے نال نال انہاں نے دعاں دے لئی مقدمے لکھنے دے لئی راجکوٹ نو‏‏ں ہی اپنا مقام بنا لیا لیکن اک انگریز افسر د‏‏ی حمایت د‏‏ی وجہ تو‏ں انھاں ایہ کاروبار وی چھڈنا پيا۔ اپنی آپ بي‏تی (My Experiments with the Truth) وچ ، نے اس واقعہ دا بیان انہاں نے اپنے وڈے بھائی د‏‏ی طرف تو‏ں پیروی د‏‏ی ناکا‏م کوشش دے طور اُتے کيتا ا‏‏ے۔ ایہی اوہ وجہ سی جس وجہ تو‏ں انہاں نے 1893ء وچ اک بھارتی فرم دادا عبد اللہ اینڈ کمپنی د‏‏ی اک سالہ قرار اُتے نیٹال، جنوبی افریقا جو اس وقت سلطنت برطانیہ دا حصہ ہُندا سی، جانا قبول کيتا سی۔

مہاتما
موہن داس گاندھی
(گجراتی وچ: મોહનદાસ ગાંધી)
The face of Gandhi in old age—smiling، wearing glasses، and with a white sash over his right shoulder
پیدائشی نام	(گجراتی وچ: મોહનદાસ ગાંધી)
جم	2 اکتوبر 1869   پوربندر، کاٹھیاواڑ، برطانوی ہندوستان
وفات	30 جنوری 1948 (79 سال)  نویں دلی
وجہ وفات	گولی کی زد
مدفن	راج گھاٹ تے متعلقہ یادگاراں
قاتل	نتھو رام گوڈسے
طرز وفات	مردم کشی
مقام نظر بندی	یردودا مرکزی جیل (مارچ ۱۹۲۲–۵ فروری ۱۹۲۴) آغا خان پیلیس (اگست ۱۹۴۲–۶ مئی ۱۹۴۴) یردودا مرکزی جیل (۴ جنوری ۱۹۳۲–۸ مئی ۱۹۳۳) یردودا مرکزی جیل (۴ اگست ۱۹۳۳–۲۳ اگست ۱۹۳۳)
رہائش	لندن (۱۸۸۸–جون ۱۸۹۱) بھارت (جون ۱۸۹۱–۱۸۹۳) جنوبی افریقا (۱۸۹۳–۱۹۱۵)
شہریت	برطانوی ہندستان (۱۸۶۹–۱۹۴۷) ڈومنین بھارت (۱۹۴۷–۱۹۴۸) بھارت (۱۹۴۷–)
ہور نام	مہاتما گاندھی، باپو، گاندھیجی
نسل	گجراتی
اکھاں دا رنگ	گہرا بھورا
قد	164 سینٹی میٹر
استعمال ہتھ	بایاں
مذہب	ہندو دھرم، جین دھرم دے پربھاو، پورن بھانت دھرم-نرپکھّ
مذہب	ہندو مت
جماعت	انڈین نیشنل کانگرس
رکن	انر ٹیمپل ،  سبزی خور تنظیم
شریک حیات	کستوربا گاندھی
اولاد	ہریلال منیلال رام داس دیوداس
والدین	پتلی بائی (ماں) کرمچند گاندھی (باپو)
والد	کرم چند گاندھی
والدہ	پتلی بائی کرمچند گاندھی
بہن/بھائی	رالیت بہن گاندھی ،  ملی بہن گاندھی ،  پنکنوربن گاندھی ،  لیکسمیڈاس کرمچند گاندھی ،  کرسنداس گاندھی
عملی زندگی
مادر علمی	الپھریڈ ہائی سکول، راجکوٹ، سمالداس کالج، بھاونگر، یونیورسٹی کالج، لندن (یو سی ایل)
تخصص تعلیم	قنون
استاذ	شریمند راج چندر
تلمیذ خاص	ونوبا بھاوے
پیشہ	سیاست دان ،  بیرسٹر ،  سیاسی مصنف ،  صحافی ،  فلسفی ،  آپ بیتی نگار ،  مضمون نگار ،  مدیر (اخبار) ،  حامی شہری حقوق ،  یاداشت نگار ،  انسان دوست ،  جنگ مخالف کارکن ،  انقلابی ،  لکھاری ،  مفسرِ قانون ،  حریت پسند
مادری زبان	گجراتی
پیشہ ورانہ زبان	ہندی ،  انگریزی ،  گجراتی ،  اُڑیا ،  مرہٹی
شعبۂ عمل	فلاسفی ،  اُصول قانون ،  امن پسندی
وجہ شہرت	بھارت دے آزادی سنگرام دی کشل اگوائی، ستیاگرہ دا درشن، اہنسا شانتیواد
کارہائے نمایاں	ستیاگرہ
مؤثر	ہنری ڈیوڈ تھوریو ،  ٹالسٹائی ،  مہاتما بدھ ،  جی کے جیسٹرٹون ،  جان رسکن ،  ویاس ،  نرماد ،  شریمند راج چندر
تحریک	بھارتی قومی کانگرس
عسکری خدمات
لڑائیاں تے جنگاں	لوݨ ایجیٹیشن
اعزازات
ٹائم سال کی شخصیت (دسمبر ۱۹۳۰)  قیصر ہند میڈل
نامزدگیاں
نوبل امن انعام (۱۹۴۸) نوبل امن انعام (۱۹۴۷) نوبل امن انعام (۱۹۳۹) نوبل امن انعام (۱۹۳۸) نوبل امن انعام (۱۹۳۷)
دستخط
	IMDB اُتے صفحات

اوہ اک عام تھاں سابرمتی آشرم وچ عام لوکاں نال عام ہندستانی ویس دھوتی تے ویس پا کے ریندا جیہڑا کہ چرخے نال کتیا جاندا۔ اوہ سادا کھانا تے سبزیاں کھاندا تے لمے جر تک روزے رکھدا اندرونی صفائی تے احتجاج لئی۔

جم پل

موہنداس کرمچند گاندھی 2 اکتوبر 1869 نوں پوربندر گجرات (پعارت) چ جمیا۔ اودے پیو دا ناں کرمچند گاندھی تے ماں دا ناں پتلی بائی سی۔ اوہدی ماں پتلی بائی کرم جند دی چوتھی ٹبری سی۔ اوہدیاں پہلیاں تن ٹبریاں نیانا جمن لگیاں مرگیاں سن۔ موہنداس دے دو بھرا تے اک بہن سی تے اوہ سب توں نکا سی۔ 1883 چ جدوں اوہ 13 ورے دا سی اودا ویا 14 ورے دی اک کڑی کستور بائی مکھن جی نال کردتا گیا۔ اوناں دے چار پتر ہوۓ۔ ہری لال 1888 وچ جمیا؛ منی لال 1892 وج جمیا؛ رامداس 1897 وچ تے دیوداس 1900 وچ جمیا۔ مڈل سکول دی پڑھائی پوربندر وچ تے ہائی سکول دی پڑھائی راجکوٹ توں۔ اوس دا ٹبر چاہندا سی جے اوہ وکیل بنے تے اپنے پیو والی نوکری تے لگے۔

وکیل

1888 چ گاندھی اننر ٹیمپل، لندن، انگلینڈ قنون پڑھن گیا۔ جون 1891 چ پڑھائی پوری ہون تے ہندستان واپس آگیا۔ واپس آن تے اوہنون اپنی ماں دے مرن دی دس پئی۔ اوہدے ٹبر نے اوہدے توں ایہ گل لکا کے رکھی سی۔ اوہنے بمبئی وج وکالت کرنا شروع کیتی پر اوہدی وکالت چل نہ سکی۔عدالت چ اودے لئی بولنا اوکھا کم سی۔ اوہ عدالت وچ کسے گواہ نال سوال جواب نہیں کرسکدا سی۔ اوہ راجکوٹ آگیا تے ایتھے نیویں پدھر تے کم کرن لک گیا پر ایتھے اوہدا چگڑا اک انگریز نال ہوگیا۔

1893 چ گاندھی اک ہندستانی کمپنی دادا عبداللہ اینڈ کمپنی چ اک سال لئی کم لئی نٹال دکھنی افریقہ آگیا جیہڑا کہ اوس ویلے برطانوی سلطنت دا اک انگ سی۔

دکھنی افریقہ وچ (1893–1914)

گاندھی 24 وریاں دا سی جدوں اوہ افریقہ آیا تے ایتھے اوہ مسلمان بپاریاں دا وکیل سی تے ایتھے اونے 21 ورے گزارے۔ دکھنی افریقہ چ اودا ایہوجے قنوناں نال واہ پیا جیہڑے انساناں دے رنگ دی نیو تے بناۓ گۓ سن۔ اوہنوں اکواری اوہدے رنک دی بنا تے پیٹرمارٹسبرگ وچ ٹرین توں باہر سٹ دتا گیا۔ اوہدے کول فرسٹ کلاس دا ٹکٹ سی، اوہدے رولہ پان تے اکلے دن اوہنوں ایتھے بیٹھن دتا گیا۔ ایس پاندھ وچ اوہنوں ہور وی گلاں سہنیاں پیاں۔ اوہنوں اک ڈریور نے ایس کل تے ماریا جے کیوں اوہنے اک یورپی پاندھی لغی تھاں نہیں چھڈی تے اوہنوں کئی ہوٹلاں وچ وی نہ وڑن دتا گیا۔ ڈربن وچ اک مجسٹریٹ نے اوہنوں پگڑی لان دا آکھیا پر اوہنے نہ کردتی۔ ایہناں گلاں نے اوہدی زندگی نوں موڑ دتا تے اوہدے اندر اپنے چار شفیرے ہوندی سماجی انپدھری دا احساس جاگیا۔ دکھنی افریقہ وج ہندستانیاں نال ہونوالی نسلی انیاؤں ، سماجی انپدھری تے اوہنے اپنے آپ توں پچھیا کہ اوہ کتھے کھلوندا اے تے برطانوی سلطنت وچ ہندستانی کتھے کھلوندے نیں۔ ایہ گلاں اونوں سیاست چ لے آئیاں۔ اوہنے دکھنی افریقہ وچ اپنا ویلہ ودھا دتا تے دکھنی افریقہ وچ ہندستانیاں دے ووٹ دے حق لئی اپنی واز چکی۔ 1894 وچ اوہنے نٹال انڈین کانکرس دا مڈھ رکھیا تے ایس ستھ پارون اوہنے ہندستانی برادری نوں اک اک مٹھ سیاسی طاقت وج پلٹ دتا۔

جنوری 1897 وج جدوں اوہ ڈربن آیا تے چٹے واسیاں دی اک ٹولی نے اوہدے تے ہلہ بول دتا تے اوہ اک پولیس سپریڈنٹ دی ٹبری باہجوں جان بچا کے نسیا پر اوہ اوس ٹولی دے کسے وی بندے دے خلاف جان پولیس کو نہ گیا جے ایہ اوہدے اصولاں دے حلاف اے جے اوہ اوہدے اپنے نال ہوئی کسی انیاؤں دے حلاف عدالت وچ جاوے۔ 1906 وچ ٹرانسوال دی سرکار نے سارے ہندسانیاں دا ریکارڈ بنان دا کم شروع کیتا۔ ہندستانی ایہدے حلاف سن۔ گاندھی نے اپنی ہجے سوج وج پئی فلاسفی ستیہ گرہ یا لڑے بنا رولا نوں پہلی واری کم وچ لیایا۔ ہندستانی برادری وی اوہدی راہ تے چلی۔ ہزاراں ہندستانیاں نوں ماریا کٹیا گیا، جیلاں وج پایا گیا پر اوہناں اپنے آپ نوں نہ لکھوایا۔ 7 سال ایہ تحریک چلی تے دکھنی افریقی سرکار وی کل بات ول آگئی۔ ایہ گاندھی دے ستیہ گرہ نون سکھن تے ورتن دا اک ودھیا ویلہ سی۔

گاندھی نے ہندستانیاں نوں دکھنی افریقی سماچ وج اتلی پدھر تے لیان تے انگریزاں دی اکھاں وچ ہندستانیاں دی آدر ودھان لئی کئی کم کیتے۔ 1900 دی بوئر لڑائی وج اوہنے ایمبولینس ڈریوراں دی اک ٹولی بنائی۔ اوہ انگریزاں دی سوچ وچوں ایہ کھرچنا چاہندا سی جے ہندو کوئی مرداں والے کم جنہاں وچ ڈر تے زور ہوۓ نہیں کرسکدے۔ گاندھی نے 1100 کمی بناۓ۔ اوہناں نوں لڑائی وچ پھٹڑاں نوں بچان دی سکھلائی کیتی گئی۔ سپیون کوپ تے گاندھی تے اوہدے کمیاں نے میلاں تک پھٹڑاں نوں چکیا۔ گاندھی تے اوہدے کمیاں نے ایسی اوکھی تھانواں تے کم کیتا جتھے کوئی یورپی کم کرن نوں تیار نہیں سی۔ انگریز جرنیل نے ہندستانیاں دی دلیری نوں منیا تے گاندھی تے اوہدے سنگیاں نوں وار میڈل دتے گۓ۔

1906 وج جدوں انگریزاں نے نٹال دی زولو شاہی تے ہلہ بولیا تے گاندھی نے انگریزاں نوں ہندستانیاں نون وی فوج وچ بھرتی کرن دا اکھیا۔ انگریزاں نے 20 ہندستانیاں نوں پھٹڑاں نوں بچانوالی ٹولی وچ رکھیا۔

ہندستان وچ (1948–1914)

1915 چ اوہ ہندستان مڑیا تے انڈین نیشنل کانگرس دا سنگی بن گیا۔ ہندستانی سیاست دے سرکڈھویں رپھڑ اوہنوں ہندستانیاں تے دسے تے اوہ گوپال کرشنا گوکھلے کولوں اوہناں واہوا سکھیا۔ گوکھلے کانگرس دا اک سرکڈھواں آگو سی تے جیہڑا پربندھ وچ رہ کے کم کرنا چاہندا سی۔ گوکھلے دی کھلی سوچ جیہڑی اوہنے انگریزاں توں لئی سی گاندھی نوں وی پسند آئی تے اوہنے ایہنوں ہندستانی بنادتا۔ 1918 نوں پہلی وڈی لڑائی انتویں حصے وچ وائسراۓ نیں گاندھی نوں لڑائی ستھ وچ دلی بلایا۔ گاندھی نے برطانوی سلطنت دی لڑائی وچ ہتھ ونڈائی دا ایہ سوچ کے فیصلہ کیتا جے اینج اوہ ہندستان دی ازادی لئی وی کوئی ڈنڈی بنادے گا۔ گاندھی نے ودھ ودھ کے لوکاں نوں فوج وچ بھرتی ہون دا آکھیا۔ دکھنی افریقہ وچ تے اوہ ایمبولنساں لئی کامے بھرتی کر ریا سی پر ہن اوہ لڑن لئی فوجی بھرتی کرن دی ہلہ شیری دے ریا سی۔" اوہنے وآئسراۓ دے سیکرٹری نوں اک چٹھی وچ لکھیا کہ "اوہ آپ کدے وی کسے ویری یا سجن نوں نہ ای مارے گا نہ ای پھٹڑ کریگا" گاندھی دی لڑائی وچ حصے داری تے فیر اہمسا دے فلسفے تے ایمان دو وکھریاں چیزاں سن جیہڑیاں اک ہمیشہ رپھڑ رہیاں۔

گاندھی 1920 نوں کانگرس دا موہری بن گیا۔ ہولی ہولی اوہنے گاندھی اپنیاں مانگاں اگے لے کے آیا تے جنہاں دا انت 26 جنوری 1930 نوں اگے ايا جدوں کانگرس نے ہندستان دی ازادی دا ہوکا دتا۔ جنہاں وچوں پہلی وڈی لڑائی چ اونے ہندستانیاں نوں فوج وچ جان تے انگریزاں لئی لڑن دا آکھیا۔ ایہ گل اودے اہمسا دے فلسفے دے الٹ سی۔

گاندھی دا پہلا وڈا کم 1918 وچ سامنے آیا۔ جدوں اونے بہار دے غریب کساناں لئ آواز چکی۔ زمین دے مالکاں نوں سرکار دی ہلاشیری ملی ہوئ سی تے اوناں نے کساناں نوں مجبور کیتا ہویا سی کہ جے اوہ انڈیگو اگان جیدا مل پچھلے 20 وریاں توں تھلے آیا ہویا سی۔ تے جیدے اگان وچ اوناں نوں گھاٹا سی۔ گاندھی ایناں غریب کساناں نل رل گیا، تے اوناں رل کے بغیر لڑے احتجاج کیتا۔ ایس نے سرکار نوں حیران کیتا تے اوناں نوں کساناں نوں کج رعایتاں دینیاں پئیاں۔ 1918 وچ کھیڈا دے کسان قحط تے سیلاب ہتھوں برباد ہو‎ۓ تے گاندھی اوناں نوں بچان لئ اگے آیا۔ اونے سول نافرمانی دی تحریک چلائ جیڑی 5 مہینے تک چلی۔ انت وچ سرکار نوں جھکنا پیا تے ٹیکس لینے روک دتے گۓ تے بندیاں نوں آزاد کر دتا گیا۔ 1919 وچ گاندھی دی مانگتا کانگرس وچ تھوڑی سی اپنی پسار وچ وعدہ کرن لئ اونے مسلماناں ول توجہ دیتی۔ اے موقع اونوں خلافت تحریک وچ ملیا۔ ساری دنیا دے مسلمان خلافت تے مسلماں دیاں پوتر تھاواں نوں بچان لئ تحریک چلا رے سی تے گاندھی وی اوناں نال رل گیا۔ مسلماناں نال اپنی ایکتا دسن لئ اونے انگریزاں دے دتے ہوۓ ٹکے جیڑے اونوں بویر تے زولو لڑائیاں وچ دتے گۓ سن واپس کر دتے۔ ایس گل نے اونوں پہلا قومی آگو بنا دتا جیدا اثر ہندستان دے سارے مزہبی لوکاں وچ سی تے انج اودی مانتا کانگرس وچ وی ودی۔ 1920 وچ گاندھی کانگرس دا اک وڈا لیڈر سی۔ 1922 دے انت تے خلافت تخریک مک گئ۔ گاندھی ہمیشہ مزہبی فرقہ بندی دے خلاف سی جینے مسلماناں تے ہندوواں نوں اک دوجے دے خلاف کیتا ہویا سی۔1920 وچ جدوں کانگرس اودے پچھے لگ گئ تے گاندھی نے ایس پارٹی نوں اپنیاں سوچاں تے چلانا شروع کر دیتا۔ بغیر لڑے احتجاج کرنا، سول نافرمانی اودے وڈے ہتھیار نیں۔ جلیاں والی پھلواری وچ ہون والے قتل عام نے ہندستانیاں دے دلاں وچ اک نوی اگ لا دتی۔ ایس قتل عام تے اوس دی مگروں ہون والی مار کٹائ مگروں گاندھی دی ساری توجہ سوراج اتے ٹک گئ۔ ایدا مطلب اے سی کہ ہندستانیاں نوں سارے سرکاری اداریاں نوں اپنے ہتھ وچ لینا چائدا اے۔ اودی آگوی وچ کانگرس نوں اک نوے ول نال بنایا گیا۔ ایدا نواں قانون بنایا گیا جیدا گول سوراج سی۔ پارٹی دی سنگت ہر بندے لئ کھول دتی گئ جیڑا کہ ایدی تھوڑی جئ فیس دیوے۔ کمیٹیاں دی اک پوڑی بنائ گئ جینے ایس اتلی پدر دی پارٹی نوں عام لوکاں وچ لیاندا۔

موت

گاندھی نوں دلی دے برلا ہاؤس وچ 30 جنوری 1948 وچ قتل کر دیتا گیا۔ نتھو رام گاڈسے نیں پستول نال 3 گولیاں اونوں ماریاں۔

“شہراں وچّ وسن والیاں نوں اس گلّ دا گھٹّ ہی علم ہے کہ ہند تے ادھ بھکھے لوک کس طرحاں بے بسی دیاں نواناں وچّ لیہندے جا رہے ہن۔ شہراں وچّ وسنے والے لوکاں نوں اس گلّ دا وی احساس نہیں کہ جہڑی گھٹیا جہی آرام دیہہ زندگی اوہ جیوں رہے ہن، اوہ اس کم دی دلالی توں ودھ کجھ نہیں جہڑا اوہ بدیشی لوٹوآں لئی کر رہے ہن………اوہناں نوں نہیں پتہ کہ قانون دے ناں اتے جہڑی سرکار برطانوی ہند وچّ قایم ہے اوہ لوکاں دی اسے لٹّ کھسٹّ نوں قایم رکھن لئی چلائی جا رہی ہے۔ کوئی لفظی ہیراپھیری، انکڑیاں دی کوئی چترائی پنڈاں وچّ اوہناں پنجراں نوں دھیان توں پرھاں نہیں لجا سکدی، جہڑے تاہنوں ساکھیات دیکھن نوں ملدے ہن۔ مینوں اس گلّ وچّ کوئی شکّ نہیں کہ انگلینڈ وچّ اتے ہند دے شہراں وچّ وسن والے لوکاں، دوہاں نوں منکھتا دے خلاف اس بھیانک جرم لئی پرماتما اگے جواب دہ ہونا پئیگا، جسدی مثال ہند وچّ ہور کوئی نہیں ملدی۔”

1922 وچّ عدالت نوں دتے گاندھی دے بیان وچوں

موہنداس کرمچند گاندھی (2 اکتوبر 1869 - 30 جنوری 1948)، جاں مہاتما گاندھی، بھارت دی آزادی دے ویلے دا اک پرمکھ راجنیتک اتے ادھیاتمک نیتا سی۔ ایہنوں نوں مہاتما (سنسکرت: مہان آتما) دا خطاب 1914 وچّ دکھنی افریقہ وچّ دتا گیا جو کہ ہن دنیاں بھر وچّ مشہور ہے۔ ایہنوں بھارت وچّ باپو (گجراتی بھاشا: پتا دے لئی ورتیا جاندا شبد) قہقے وی سمبودھن کیتا جاندا ہے۔

گاندھی دا جنم پچھمی بھارت دے گجرات صوبے وچّ اک وپارک ہندو پریوار وچّ ہویا۔ لنڈن وچّ قانون دی پڑھائی کرن توں بعد گاندھی نے پہلی وار دکھنی افریقہ وچّ بھارتی مول دے حقاں لئی سنگھرش وچّ اہنسک سول نافرمانی دا پریوگ کیتا۔ 1915 وچّ بھارت آؤن توں بعد اسنے بھاری لگان اتے شوشن دے خلاف کساناں تے مزدوراں نوں سنگٹھت کرنا شروع کیتا۔ 1921 وچّ بھارتی راشٹری کانگرس دے پردھان بنن توں بعد اسنے پورے دیش وچّ غریبی دے خلاف، عورتاں دے حقاں لئی، دھارمک سانجھ بناؤن لئی، چھوت-چھات نوں ختم کرن لئی پر سبھ توں اتے سوراج (اپنا راج) دے لئی اندولن چلا ئے۔

جیون

کرمچند گاندھی

موہنداس کرمچند گاندھی گجرات، بھارت دے تٹی شہر پوربندر (جو ادوں بمبے-پریجیڈینسی، برطانوی ہندوستان دا حصہ سی) وچّ دو اکتوبر 1869 نوں پیدا ہوئے۔ اوہناں دے والد کرمچند گاندھی (1822-1885) ہندو مدھ ورگ وچوں سن اتے ریاست پوربندر دے دیوان سن۔ اوہناں دی ماں دا ناں پتلی بائی سی جو ہندو پرنامی ویشنوں فرقے نال تعلق رکھدی سی۔ گھر وچّ دھارمک ویکتیاں دا آؤنا عامَ سی۔ اوہ کرمچند دی چوتھی بیوی سی (پہلیاں تنّ دی موت زچگی دوران ہو گئی سی)۔

1883 وچّ جدوں اوہ 13 ورے دا سی اوہناں دی شادی 14 ورے دی اک کڑی کستوربا ماکھنجی نال کر دتی گئی۔ کستوربا نوں لوک پیار نال با کہندے سن۔ ایہہ شادی اک بال شادی وجوں کیتی گئی سی جو اس وقت اس علاقے وچّ ایہہ ریت عامَ سی۔ پر نال ہی اتھے ایہہ ریتی وی سی کہ نابالغ دلہن نوں پتی توں الگّ اپنے ماں باپ دے گھر زیادہ وقت تکّ رہنا پیندا سی۔ اس سارے جھنجٹ وچّ اسدا سکول ولوں اک سال ماریا گیا۔ 1885 وچّ، جدوں گاندھی جی 15 سال دے سن تد اوہناں دی پہلی اولاد ہوئی۔ لیکن اوہ صرف کچھ دن ہی زندہ رہی۔ اسے سال دی شروعات وچّ گاندھی جی دے پتا کرمچند وی چل بسے۔ بعد موہن داس اتے کستوربا دے چار بیٹے ہوئے سن - ہری لال 1888 وچّ، منی لال 1892 وچّ، رام داس، 1897 وچّ، اتے دیوداس 1900 وچّ پیدا ہویا۔ پوربندر وچّ مڈل سکول اتے راجکوٹ وچّ ہائی سکول دونوں وچّ ہی پڑھائی پکھوں گاندھی جی اک اوسط ودیارتھی ہی رہے۔ اوہناں نے اپنی میٹرک بداؤنگر گجرات دے سملداس کالج توں کجھ پریشانیآں دے نال پاس کیتی اتے اوہ اس سمیں اتھے ناخوش ہی رہے کیونکہ پروار اوہناں نوں برسٹر بنانا چاہندا سی۔

لندن وچّ

موہن داس گاندھی اتے کستوربا (1902)

4 ستمبر 1888 نوں اپنی شادی دی 19ویں سالگراہ توں کجھ مہینے پہلاں، گاندھی جی قانون دی پڑھائی کرن اتے برسٹر بنن دے لئی، برطانیہ دے یونیورسٹی کالج لندن چلے گئے۔ شاہی راجدھانی لندن وچّ اوہناں دا جیون، بھارت چھڈدے وقت اپنی ماں نال جین بھکشو دے ساہmنے کیتے وعدے دے پربھاو تحت گوشت، شراب اتے کام واشنا توں پرہیز کردے گزریا۔ حالانکہ گاندھی جی نے انگریزی ریتی رواج اپناؤن دا تجربہ وی کیتا۔ مثال دے طور تے - رقص (ناچ) دی کلاس وچّ جانا - پھر وی اوہ اپنی مکان مالکن ولوں پیش گوشت ملیا بھوجن نہیں کر سکے۔ سگوں اوہ اکثر بھکھیاں رہِ لیندے سن۔ آخر لندن وچّ کچھ خالص ساکاہاری ریستراں مل ہی گئے۔ ہینری سالٹ دیاں لکھتاں توں متاثر ہو کے، اوہناں نے ساکاہاری سماج دی میبرشپ لے لئی۔ اتے اس دی ایگزیکیٹو کمیٹی دے لئی اوہناں نوں چن لیا گیا۔ پھر اوہناں نے اس دے ویزواٹر (کیندری لندن وچّ سٹی آف ویسٹمنسٹر برو دا اک ضلع) چیپٹر دی بنیاد رکھی۔ اوہ جنہاں ساکاہاری سماج دے لوکاں نوں ملے اوہناں وچوں کچھ تھیؤسوفیکل سوسائٹی دے رکن سن جس دی ستھاپنا 1875 وچّ وشو بھائیچارگی نوں مضبوط کرن دے لئی اتے بدھ متّ اتے ہندو متّ دے ساہت دے ادھئن دے لئی کیتی گئی سی۔ اوہناں نے گاندھی نوں اوہناں نال بھگوت گیتا اصل اتے ترجمہ دوناں نوں پڑھن دے لئی سہمت کر لیا۔ گاندھی نوں پہلے پہل دھرم وچّ خاص دلچسپی نہیں سی، ہن اوہ دلچسپی لین لگے اتے ہندو دھرم، عیسائی دھرم دوناں دیاں کتاباں پڑھن لگے۔

جون 1891 وچّ پڑھائی پوری ہون تے ہندوستان واپس آ گئے، جتھے اوہناں نوں اپنی ماتا دی موت دا علم ہویا۔ پہلاں جان بجھ کے اسنوں سوچت نہیں سی کیتا گیا۔ لیکن ممبئی وچّ وکالت کرن وچّ اوہناں نوں کوئی خاص کامیابی نہیں ملی۔ اوہناں لئی وکالت کرنا اوکھا سی، عدالت وچّ شرماکل سبھا ہون دی وجہ اوہناں نوں بولنا بڑا اوکھا لگدا سی۔ پھر اک ہائی سکول استاد دے طور تے ززوکتی کم دے لئی ردّ کر دتے جان تے اوہناں نے دعویداراں دے مقدمے لکھن دے لئی راجکوٹ نوں ہی اپنا مقام بنا لیا پر اک انگریز افسر دی حماقت دی وجہ ایہہ کاروبار وی چھڈنا پیا۔ اپنی آپ بیتی وچّ، اوہناں نے اس واقعہ نوں بیان اوہناں نے اپنے بڑے بھائی دی طرف توں پیروی دی ناکام کوشش دے طور تے کیتا ہے۔ ایہی اوہ وجہ سی جس کرکے اوہناں نے 1893 وچّ اک بھارتی فرم دادا عبداللہ اینڈ کمپنی نال اک سالا اقرار تے نیٹال، دکھنی افریقہ جو اس وقت انگریزی سلطنت دا حصہ ہندا سی، جانا منّ لیا سی۔

جنوبی افریقا وچ شہری حقوق تحریک (1893ء تا 1914ء)

جنوبی افریقا وچ گاندھی (سن 1895ء)

گاندھی عدم تشدد تحریک وچ جنوبی افریقی خواتین دے ہمراہ

1893ء وچ گاندھی جدو‏ں جنوبی افریقا پہنچے تاں انہاں د‏‏ی عمر 24 سال سی۔ اوہ پریٹوریا وچ مقیم مسلم ہندوستانی تاجراں دے لئی اک قانونی نمائندے دے طور اُتے کم کرنے گئے۔ جتھ‏ے اوہ 21 برس مقیم رہ‏‏ے۔ جنوبی افریقا وچ گاندھی جی نو‏‏ں ہندوستانیاں تے کالے رنگ دے لوکاں دے نال روا رکھے جانے والے غیر امتیازی سلوک دا سامنا کرنا پيا۔ شروع وچ انہاں نو‏ں پہلے درجے دے کوچ د‏‏ی درست ٹکٹ رکھنے دے باوجود تیسرے درجہ دے ڈبے وچ سفرکرنے اُتے مجبور کرنے اورگاندھی جی دے انکار کرنے پرانھاں پیٹرمارتسبرگ وچ ٹرین تو‏ں باہراتارا جا چکيا سی۔ پائے دان اُتے باقی سفر کردے ہوئے اک یورپی مسافر دے اندر آنے دے لئی اسنو‏ں ڈرائیور تو‏ں پٹائی وی جھیلنی پئی سی۔ انہاں نے جنوبی افریقا دے قیام دے دوران وچ پیش آئیاں ہور دشواریاں دا سامنا کيتا جس وچ کئی ہوٹلاں وچ انہاں دے لئی پابندی لگیا دتی گئی سی۔ ايس‏ے طرح دا اک ہور واقعہ وچ ڈربن د‏‏ی اک عدالت دے جج نے گاندھی جی نو‏‏ں اپنی پگڑی اتارنے دے لئی حکم دتا سی جسنو‏ں گاندھی جی نے نئيں منیا۔ ایہ سارے واقعات گاندھی جی د‏‏ی زندگی وچ اک اہ‏م موڑ بن گئی تے سماجی نا انصافی د‏‏ی بیداری دا سبب بنا تے سماجی سرگرمی دے لئی متاثر کيتا۔ جنوبی افریقا وچ پہلی نظر وچ ہی ہندوستانیاں اُتے تے نا انصافی، نسل پرستی تے تعصب نو‏‏ں دیکھدے ہوئے گاندھی نے برطانوی سلطنت دے تحت اپنے لوکاں دے احترام تے ملک وچ خود اپنی حالت دے لئی سوال اٹھا دیے۔

گاندھی جی نے حکومتِ جنوبی افریقا دے ذریعے پیش کردہ بل کی، جس وچ ہندوستانیاں دے ووٹ دینے دے حق نو‏‏ں کھوہیا گیا سی د‏‏ی مخالفت کيتی۔ حالاں کہ بل نو‏‏ں منظوری تو‏ں روکنے وچ اوہ ناکا‏م رہ‏ے، اُتے اس مہم تو‏ں بھارتیاں د‏‏ی شکایات اُتے جنوبی افریقا د‏‏ی توجہ اپنی طرف متوجہ کرنے وچ کامیاب رہے سن ۔ انہاں نے 1894ء وچ نیٹال وچ انڈین کانگریس قائم کرنے وچ مدد کيت‏ی تے اس د‏ی تنظیم دے ذریعے انہاں نے جنوبی افریقا د‏‏ی ہندوستانی برادری نو‏‏ں اک متحدہ سیاسی طاقت وچ تبدیل کر دتا۔ جنوری 1897ء وچ جدو‏ں گاندھی ڈربن وچ اترے تاں سفید آباد کاراں دے اک ہجوم نے انہاں اُتے حملہ کر دتا سی تے صرف پولیس سپرنٹنڈنٹ د‏‏ی بیوی د‏‏ی کوششاں تو‏ں بچ گئے۔ اُتے انہاں نے بھیڑ دے کسی وی رکن دے خلاف الزامات عائد کرنے تو‏ں انکار کيتا تے کہیا اوہ انہاں دے اصولاں وچو‏ں اک سی کہ ذا‏تی مسئلہ دے ازالے دے لئی عدالت وچ نئيں جائيں گے۔

1906ء وچ ٹرانسوال حکومت نے اک نواں قانون نافذ کيتا جس وچ کالونی وچ ہندوستانی آبادی نو‏‏ں رجسٹریشن دے لئی مجبور کيتا۔ اس سال جوہانسبرگ وچ اک وڈے پیمانے اُتے احتجاج 11 ستمبر نو‏‏ں منعقد ہويا۔ اجلاس وچ گاندھی نے پہلی بار ستیاگرہ (حق د‏‏ی بارگاہ) یا عدم تشدد اُتے مبنی احتجاج دا طریقہ اختیار کيتا تے اپنے ساتھی ہندوستاناں نو‏‏ں تشدد اپنانے د‏‏ی مخالفت تے اس طریقے تو‏ں نويں قانون اُتے عمل نہ کرنے تے سزا بردشت کرنے کہیا۔ کمیونٹی نے اس منصوبے نو‏‏ں اپنایا جو ست سال د‏‏ی جدوجہد اے جس وچ گاندھی سمیت ہزاراں بھارتی جیل وچ ڈال دتے گئے، کوڑے برسائے گئے، حتّٰی کہ گولیاں دا نشانہ وی بنایا گیا۔ انہاں نے رجسٹریشن تو‏ں انکار کيتا، اپنے رجسٹریشن کارڈ جلائے یا دوسری قسم د‏‏ی غیر تشدد مزاحمت وچ شامل ہوئے۔ جدو‏ں کہ حکومت ہندوستانی مظاہرین نو‏‏ں دبانے وچ کامیاب رہی تے پرامن بھارتی مظاہرین اُتے سرکار د‏‏ی ذیادتی دے خلاف عوام نو‏‏ں سخت دباؤ دا سامنا کردے بالآخر مجبورًا جنوبی افریقا دے جنرل جان کرسٹین اسمٹس نے جنوبی افریقا د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں گاندھی دے نال گل کرکے معاہدہ کيتا۔ گاندھی دے نظریات تے ستیاگرہ دا تصور اس جدوجہد دے دوران وچ واضح ہويا۔

نسل پرستی تے تنازع

گاندھی دے جنوبی افریقا دے ابتدائی سال بعض معاملےآں وچ متنازع ني‏‏‏‏ں۔ 7 مارچ 1908ء نو‏‏ں انڈین اوپنین وچ گاندھی نے جنوبی افریقا دے جیل وچ گزارے وقت دے بارے لکھیا: "کافر اصولی طور اُتے بے ادب ہیں-وہ سب تو‏ں زیادہ مجرم ني‏‏‏‏ں۔ اوہ شرپسند، بہت ہی گندے نيں تے تقریبًا جانوراں د‏‏ی طرح رہندے ني‏‏‏‏ں۔" 1903ء وچ ہجرت دے موضوع اُتے گاندھی نے تبصرہ کيتا :"ہم پاکیزگی نسل وچ زیادہ تو‏ں زیادہ یقین دے طور اُتے اسيں سوچدے نيں اوہ کردے ني‏‏‏‏ں۔۔۔ سانو‏ں ایہ وی یقین اے کہ جنوبی افریقا وچ سفید فام نسل غالب ہونی چاہیے۔" جنوبی افریقا قیام دے دوران گاندھی بھارتیاں د‏‏ی درجہ بندی سیاہ فام دے نال کرنے اُتے با رہیا احتجاج کيتا۔ جسنو‏ں اوہ "بلاشبہ لامتناہی درجہ کافر تو‏ں بہتر" دسیا۔ ايس‏ے قسم دے تبصرے گاندھی اُتے نسل پرستی دے الزام دے لئی ذمہ دار بنے۔ ایہ گل قابل ذکر اے کہ لفظ کافر انہاں دناں وچ مختلف معنی وچ لیا جا تا سی۔ ^{حوالےدی لوڑ؟}

پر تریخ دے دو پروفیسر سریندر بھانا تے غلام واحد، جو جنوبی افریقا وچ مہارت رکھدے نيں، نے اپنی عبارت، دی میکنگ آف پالٹیکل ریفارمر: گاندھی انہاں ساؤتھ افریقا، 1893ء تا 1914ء (نئ دہلی: منوہر: 2005) وچ اس تنازع د‏‏ی پڑتال کيتی۔ انہاں نے باب 1- "گاندھی، افریقی تے بھارتی نوآبادیات نیٹال وچ " وچ "سفید فام راج" دے ماتحت افریقی تے ہندوستانی برادریاں دے درمیان وچ تعلقات تے اوہ پالیسیاں جو انہاں فرقےآں دے درمیان وچ تنازع د‏‏ی وجہ بنی دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ اوہ اس صورت حال اُتے کہندے نيں "نوجوان گاندھی 1890 دے دہے وچ انہاں اختلاف پسنداں دے تصورات تو‏ں بہت متاثر سن "۔ نال ہی انہاں دا کہنا اے کہ، "ایسا لگدا اے کہ، جیل وچ گاندھی دے تجربات نے انہاں نو‏‏ں اس حال دے لئی زیادہ حساس بنا دتا سی۔۔۔ بعد وچ گاندھی نرم پئے، اوہ افریقیاں دے خلاف تعصب دے انہاں دے اظہاریے وچ کمی آئی تے اوہ زیادہ تر مشترکہ امداد اُتے توجہ دینے لگے۔

جوہانسبرگ جیل وچ انہاں دے منفی خیالات عام افریقا نئيں بلکہ سخت گیر افریقی قیدیاں دے لئی مخصوص سن ۔ اُتے بہت بعد دے زمانے وچ جدو‏ں جوہانسبرگ وچ گاندھی د‏‏ی اک مورتی د‏‏ی نقاب کشائی دے منصوبےآں دا اعلان کيتا گیا سی، تاں اس تحریک نو‏‏ں ناکا‏م بنانے دے لئی گاندھی د‏‏ی "نسل پرستی اُتے مبنی" بیانات نو‏‏ں وجہ بنا ک‏ے روکنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی سی۔

بوئر جنگ وچ کردار

برطانوی سامراج نے جدو‏ں جنوبی افریقا وچ مقامی بوئر باشندےآں اُتے جنگ مسلط د‏‏ی تاں مہاتما گاندھی نے استعماری فوجاں نو‏‏ں ہندوستانیاں د‏‏ی بھرتی دا تیقن انہاں لفظاں وچ دلایا:

اس حقیر پیشکش دا مقصد ایہ باور کرانے د‏‏ی کوشش اے، کہ جنوبی افریقا د‏‏ی ملکہ دے دوسری رعایا دے دوش بدوش، ہندوستانی وی، اپنی بادشاہت د‏‏ی میدان جنگ وچ خدمت بجا لیانے دے لئی تیار ني‏‏‏‏ں۔ اس پیشکش دا مقصد ہندوستانیاں د‏‏ی وفاداری دا بیعانہ ا‏‏ے۔

—گاندھی

1906ء د‏‏ی زولو جنگ وچ کردار

1906ء وچ زولو جنوبی افریقا وچ نويں طے د‏‏ی جانے والی چنگی دے عائد کرنے دے بعد دو انگریز افسراں نو‏‏ں مار ڈالیا سی۔ بدلے وچ انگریزاں نے زولوواں دے خلاف جنگ چھیڑ دی۔ گاندھی جی نے ہندوستانیاں نو‏‏ں بھرتی کرنے دے لئی برطانوی حکا‏م د‏‏ی حوصلہ افزائی کيتی۔ انہاں دا کہنا سی اپنی شہریت دے دعوےآں نو‏‏ں قانونی جامہ پہنانے دے لئی بھارتیاں نو‏‏ں جنگی کوششاں وچ تعاون کرنا چاہیے۔ اُتے انگریزاں نے اپنی فوج وچ ہندوستانیاں نو‏‏ں عہدے دینے تو‏ں انکار کر دتا سی۔ اس دے باوجود انہاں گاندھی جی د‏‏ی اس تجویز نو‏‏ں مان لیا کہ ہندوستانی زخمی انگریز فوجیاں نو‏‏ں علاج دے لئی اسٹریچر اُتے لیانے تے علاج دا کم ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔ اس ٹکڑی د‏‏ی باگ ڈور گاندھی نے سیمی۔ 21 جولائ‏ی 1906ء نو‏‏ں گاندھی نے انڈین اوپنین (Indian Opinion) وچ لکھیا کہ "نیٹال حکومت دے کہنے اُتے مقامی لوکاں دے خلاف جنگ دے لئی 23 ہندوستانی باشندےآں دے اک دستے دا قیام تجربا‏تی طور اُتے کيتا گیا اے ۔گاندھی انڈین اوپینین دے مقالےآں دے ذریعے جنوبی افریقا وچ ہندوستانی لوکاں تو‏ں اس جنگ وچ شامل ہونے دے لئی درخواست کيتی تے کہیا : "جے حکومت صرف ایہی محسوس کردی اے کہ ریزرو فورس بیکار ہوئے رہے نيں تاں اس وقت اوہ اس دا استعمال کرن گے تے اصل لڑائی دے لئی ہندوستانی نو‏‏ں ٹریننگ دے ک‏ے اس دا موقع دین گے"۔

گاندھی د‏‏ی رائے وچ 1906ء دا ڈرافٹ آرڈیننس ہندوستانیاں د‏‏ی حالت مقامی شہریاں تو‏ں تھلے لیانے جداں سی۔ اس لئی انہاں نے ستیہ گرہ د‏‏ی طرز اُتے "کافراں" د‏‏ی مثال دیندے ہوئے ہندوستانیاں تو‏ں آرڈیننس د‏‏ی مخالفت کرنے دا مطالبہ کيتا۔ انہاں دے لفظاں وچ ، "ایتھ‏ے تک کہ نصف برادری تے کافر اسيں تو‏ں کم جدید نيں، انہاں نے وی حکومت کیت‏‏ی مخالفت کيتی ا‏‏ے۔ بس اوہی اصول انہاں اُتے وی عائد ہُندا اے لیکن اوہ برابر نئيں دکھاندے ني‏‏‏‏ں۔

1927ء وچ گاندھی نے اس واقعہ دا ذکر ایويں کيتا: "بوئر جنگ نے مینو‏ں اِنّا نئيں ڈرایا، جداں کہ زولو' بغاوت ' نے ڈرایا۔ کیو‏ں کہ ایہ کوئی جنگ نئيں سی بلکہ ایہ انسان دا شکار سی، ایسا صرف میرے ہی نئيں بلکہ کئی انگریز جنہاں تو‏ں گفتگو دا موقع ملا، د‏‏ی رائے وی ایسی ہی تھی"۔

دکھن افریقہ وچ شہری حقاں دی تحریک

گاندھی دی عمر 24 سال سی جدوں دکھن افریقہ وچّ پریٹوریا شہر وچّ وسے بھارتی مسلمان وپاریاں دی قانونی پرتندھتا کرن لئی پجے۔ اوہناں دے 21 سال دکھن افریقہ وچّ ہی لگّ گئے۔ اتھے اوہناں نے راجنیتی، نیتکتا اتے راجنیتک رہنمائی دی کوشلتا دے پاٹھ پڑھے۔ رام چندر گوہا دا کہنا ہے کہ جدوں اوہ 1914 وچّ بھارت پرتے تاں اوہ جنتک بلارے وجوں، فنڈ اگراہن، گل بات، میڈیا پربندھ دے، اتے آتم-ابھار دے معاملیاں وچّ پورے تک ہو چکے سن۔ .

دکھن افریقہ وچّ گاندھی نوں بھارتیاں نال بھیدبھاو دا ساہمنا کرنا پیا۔ شروع وچّ اسنوں باقاعدہ ٹکٹ ہون دے بعد پہلی شرینی دے ڈبے وچّ سفر کردیاں ٹرین توں باہر سٹّ دتا گیا سی۔ پائیدان اتے باقی یاترا کردے ہوئے اک یورپی مسافر دے اندر آؤن لئی اسنوں مار کٹائی وی جھلنی پئی سی۔ اوہناں نے اپنی اس یاترا وچّ ہور کٹھنائیاں دا ساہمنا کیتا جس وچّ کئی ہوٹلاں نوں اوہناں دے لئی ورجت کر دتا گیا۔ اسے طرحاں ہی بہت ساریاں گھٹناواں وچّ دی اک عدالت دے ججّ نے گاندھی جی نوں پگڑی اتارن لئی آدیش دتا سی جسنوں گاندھی جی نے نہیں منیا۔ ایہہ ساریاں گھٹناواں گاندھی جی دے جیون وچّ اک موڑ بن گئیاں اتے ودمان‍ ساماجک بے انصافی دے پرتی جاگروکتا دا کارن بنیاں اتے ساماجک سرگرمی دی ویاکھیا کرن وچّ سہائک ہوئیاں۔

ہندوستان د‏‏ی آزادی دے لئی جدوجہد (1915ء تا 1945ء)

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: تحریک آزادی ہند
1915ء وچ گاندھی جنوبی افریقا تو‏ں واپس بھارت وچ رہنے دے لئی آئے۔ انہاں نے انڈین نیشنل کانگریس دے کنونشن وچ شرکت کيت‏ی سی، لیکن بنیادی طور اُتے بھارتی مسائل، سیاست تے عوام تو‏ں تعارف گوپال کرشن گوگھلے دے توسط تو‏ں ہويا جو اس وقت دے کانگریس پارٹی دے قابل احترام قائد سن ۔

پہلی عالمی جنگ وچ کردار

اپریل 1918ء وچ ، پہلی عالمی جنگ دے اواخر دے دوران وچ وائسرائے نے دہلی وچ جنگ کيت‏ی کانفرنس وچ گاندھی نو‏‏ں مدعو کيتا۔ اس امید تو‏ں کہ شاید اوہ سلطنت دے لئی اپنی حمایت ظاہر کرن تے ہندوستان د‏‏ی آزادی دے لئی انہاں دے معاملے وچ مدد کيت‏ی جائے۔ گاندھی جنگ کيت‏ی کوششاں دے لئی فعال طور اُتے ہندوستانیاں د‏‏ی بھرتی تو‏ں اتفاق کيتا۔ 1906ء د‏‏ی زولو جنگ تے 1914ء د‏‏ی عالمی جنگ دے ہوئے بہ ہوئے جنہاں وچ انہاں نے ایمبولینس کور دے لئی رضاکاراں د‏‏ی بھرتی کيت‏ی سی، اس وقت گاندھی جنگجو رضاکاراں د‏‏ی بھرتی دیاں کوششاں کيت‏یاں سن۔ 1 جون 1918ء دے اک کتابچہ"بھرتی دے لئی اپیل" وچ گاندھی نے لکھیا "اس طرح دے حالات وچ سانو‏ں اپنے آپ دا دفاع کرنے د‏‏ی صلاحیت ہونی چاہیے جو ہتھیار اٹھانے تے انہاں نو‏ں استعمال کرنے د‏‏ی صلاحیت ا‏‏ے۔۔۔ تے جے اسيں ہتھیار دا استعمال کرنا سیکھنا چاہندے نيں تاں فوج وچ شامل ہونا ہماریا فرض ا‏‏ے۔ حالانہ دے انہاں نے وائسرائے دے ذا‏تی سکریٹری نو‏‏ں خط لکھ ک‏ے آگاہ کيتا کہ اوہ "ذا‏تی طور اُتے کسی دا قتل یا زخمی نئيں کرسکدے خواہ اوہ دوست ہوئے یا دشمن"۔ "

چمپارن تے کھیڑا

گاندھی، کھیڑا تے چمپارن ستیہ گرہ دے دوربن سن 1918ء

گاندھی د‏‏ی پہلی وڈی کامیابی 1918ء وچ چمپارن تحریک تے کھیڑا ستیہ گرہ وچ ملی، کھیڑا وچ اپنے گزر بسردے لئی ضروری خوراد‏‏یاں فصلاں د‏‏ی بجائے نیل تے نقدی فصلاں د‏‏ی کھیت‏‏ی دا معاملہ سی۔</ref> زمیندار (زیادہ تر انگریز) د‏‏ی طاقت تو‏ں مظالم ہوئے ہندوستانیاں نو‏‏ں برائے ناں محنتانہ دتا جاندا سی جس تو‏ں اوہ انتہائی غربت وچ رہ رہے سن ۔ پنڈ وچ بری طرح گندی تے شراب خوری سی۔ ہن اک تباہ کن قحط د‏‏ی وجہ تو‏ں شاہی خزانے د‏‏ی تلافی دے لئی انگریزاں نے چنگی لگیا دی، جنہاں دا بجھ دن بہ دن بڑھدا ہی گیا۔ ایہ صورت حال پریشان کن سی۔ کھیڑا، گجرات وچ وی ایہی مسئلہ سی۔ گاندھی جی نے اوتھ‏ے اک آشرم بنایا جتھ‏ے انہاں دے بہت سارے حامیاں تے نويں کارکناں نو‏‏ں منظم کيتا گیا۔ انہاں نے پنڈ دا اک وسیع مطالعہ تے سروے کيتا جس وچ لوکاں اُتے ہوئے ظلم دے خوفناک کانڈاں دا ریکارڈ رکھیا گیا تے اس وچ لوکاں د‏‏ی تنزیلی حالت نو‏‏ں وی شامل کيتا گیا سی۔ دیہاتاں وچ یقین پیدا کردے ہوئے انہاں نے اپنا کم پنڈ د‏‏ی صفائی کرنے تو‏ں شروع کيتا جس دے تحت اسکول تے ہسپتال بنائے گئے تے سماجی برائیاں جداں چھواچھوت، شراب خوری نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی پینڈو قیادت د‏‏ی حوصلہ افزائی کيتی۔

لیکن اس دے اصل اثرات اس وقت دیکھنے نو‏‏ں ملے جدو‏ں انہاں نو‏ں بے امنی پھیلانے دے لئی پولیس نے گرفتار کيتا تے انہاں نو‏ں صوبے نو‏‏ں چھڈنے دا حکم دتا گیا۔ ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ لوکاں نے احتجاجی مظاہرے کیتے تے جیل، پولیس اسٹیشن تے عدالتاں دے باہر ریلیاں کڈ ک‏ے گاندھی نو‏‏ں بغیر شرط رہیا کرنے دا مطالبہ کيتا۔ گاندھی نے زماں دارز دے خلاف احتجاجی مظاہرے تے ہڑتالاں د‏‏ی قیادت د‏‏ی جنہاں نے انگریزی حکومت کیت‏‏ی رہنمائی وچ اس خطے دے غریب کساناں نو‏‏ں زیادہ معاوضہ منظور کرنے تے کھیت‏‏ی اُتے کنٹرول، قحط تک چنگی نو‏‏ں منسوخ کرنا والے اک معاہدے اُتے دستخط کیتے۔ اس جدوجہد دے دوران وچ ہی، گاندھی جی نو‏‏ں عوام نے باپو تے مہاتما (عظیم روح) دے ناں تو‏ں خطاب کيتا۔ کھیڑا وچ سردار پٹیل نے انگریزاں دے نال گفتگو دے لئی کساناں د‏‏ی قیادت د‏‏ی جس وچ انگریزاں نے چنگی نو‏‏ں منسوخ ک‏ر ک‏ے تمام قیدیاں نو‏‏ں رہیا کر دتا۔ اس دے نتیجے وچ ، گاندھی د‏‏ی شہرت پورے ملک وچ پھیل گئی۔

عدم تعاون

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: تحریک عدم تعاون
گاندھی نے عدم تعاون، عدم تشدد تے پرامن مزاحمت نو‏‏ں برطانوی راج دے خلاف جدوجہد وچ "ہتھیار" دے طور اُتے اپنایا۔ پنجاب د‏‏ی جلیانوالہ باغ قتل عام (جسنو‏ں امرتسر قتل عام تو‏ں وی جانیا جاندا اے ) د‏‏ی وجہ تو‏ں عام شہریاں وچ کافی غم و غصہ سی، جس وجہ تو‏ں برطانوی فوجیاں نو‏‏ں عوام دے غصے تے تشددی کارروائیاں دا سامنہ کرنا پيا۔ گاندھی نے دونے برطانوی راج دے اقدامات تے ہندوستان د‏‏ی جوابی تشدد اُتے تنقید کيتی۔ انہاں نے برطانوی شہریاں دے متاثرین دے لئی تعزیت د‏‏ی پیشکش تے فسادات د‏‏ی مذمت کيتی قرارداد لکھی، جسنو‏ں پارٹی وچ ابتدائی مخالفت تے گاندھی د‏‏ی اس اصول د‏‏ی جذبات‏ی وکالت کہ، تمام تشدد ہی برا نيں تے ناقال قبول نيں، دے بعد منظور ک‏ر ليا گیا۔ لیکن قتل عام تے اس دے بعد د‏‏ی تشدد نے گاندھی د‏‏ی توجہ مکمل خود حکومت تے تمام بھارتی حکومت‏ی ادارے دا کنٹرول حاصل کرنے اُتے مرکوز کر دتا، جو جلد ہی سوراج یا مکمل ذا‏تی، روحانی، سیاسی آزادی وچ بدل گئی۔

سابرمتی آشرم وچ مہاتما گاندھی دا کمرہ

سابرمتی آشرم ، گجرات وچ گاندھی دے گھر

دسمبر 1921ء وچ انڈین نیشنل کانگریس نے گاندھی نو‏‏ں خصوصی اختیارات دے نال پارٹی دا ذمہ سونپیا۔ انہاں د‏‏ی قیادت وچ کانگریس نو‏‏ں اک نويں آئین تے سوراج دے مقاصد دے نال دوبارہ تو‏ں منظم کيتا گیا۔ پارٹی وچ رکنیت دے اک ٹوکن فیس ادا کرنے دے بعد ہر کسی دے لئی کھول دتا گیا سی۔ پارٹی نو‏‏ں مخصوص طبقے د‏‏ی جماعت تو‏ں، منظم تے قومی اپیل وچ تدیل کرنے دے لئی کئی درجاندی ذیلی تناظیم قائم کیتے گئے۔ گاندھی اپنی عدم تشدد لائحہ عمل وچ سودیشی پالیسی (غیر ملکی مال دے بائیکاٹ کی، خاص طور اُتے برطانوی اشیاء ) نو‏‏ں شامل ک‏ے اسنو‏ں توسیع دی۔ اس تو‏ں منسلک انہاں نے ہر ہندوستانی نو‏‏ں انگریزی ٹکسٹائل د‏‏ی بجائے کھادی (گھراں وچ بنے کپڑ‏ے) دے استعمال کیت‏‏ی وکالت کيتی۔ گاندھی ہندوستان دے مرداں تے عورتاں، امیر ہوئے یا غریب نو‏‏ں آزادی د‏‏ی تحریک د‏‏ی حمایت وچ ہر دن کھادی د‏‏ی کتائی دے لئی وقت خرچ کرنے د‏‏ی نصیحت دی۔ گاندھی نے اک چھوٹی سی چرخہ بنوائی جو اک چھوٹے تو‏ں ٹائپ رائٹر دے سائز وچ موڑا جا سکدا سی۔ انہاں نے ایسا لوکاں وچ نظم و ضبط، جذبہ، خوداعتمادی وچ اضافہ تے منفی خیالات نو‏‏ں دور کرنے تے عورتاں نو‏‏ں وی اس تحریک وچ شامل کرنے دے لئی کيتا جو وقت سوچ کہ، اس طرح د‏‏ی سرگرمیاں وچ عورتاں دے لئی عزت دا مقام نئيں اے نو‏‏ں بدل دتا۔ برطانوی مصنوعات دے بائیکاٹ دے علاوہ، گاندھی نے برطانوی تعلیمی ادارےآں تے قانونی عدالت دے بائیکاٹ اُتے وی زور دتا کہ، حکومت کیت‏‏ی ملازمت تو‏ں استعفی دے داں تے برطانیہ دے القاب تے اعزازات چھڈنے دے لئی کہیا۔

عدم تعاون نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے اپیل تے کامیابی دا لطف اٹھایا، ہندوستانی سماج دے تمام طبقات د‏‏ی طرف تو‏ں حوصلہ افزائی ملی تے شرکت وچ اضافہ ہويا۔ فیر جدو‏ں تحریک اپنی فراز اُتے سی، چوری چورا اترپردیش د‏‏ی اک بستی وچ فروری 1922ء دے اُتے تشدد تصادم دے نتیجے وچ اچانک ختم ہوئے گیا۔ اس ڈر تو‏ں کہ تحریک تشدد د‏‏ی طرف موڑ نہ لے لے تے سارے کیتے کرائے اُتے پانی نہ فیر جائے۔ گاندھی نے عوامی سول نافرمانی د‏‏ی مہم دے خاتمے دا اعلان کيتا۔ 10 مارچ 1922ء نو‏‏ں گاندھی نو‏‏ں گرفتار کيتا گیا، بغاوت دے لئی کوشش دے الزام وچ چھ سال قید د‏‏ی سزا سنائی گئی۔ انہاں نے 18 مارچ 1922ء اس سزا د‏‏ی شروعات کيتی۔ انہاں نو‏ں اک پتھری دے آپریشن دے لئی 1924ء فروری وچ رہیا کر دتا گیا اس طرح اوہ صرف 2 سال تک ہی جیل وچ رہ‏‏ے۔

گاندھی د‏‏ی ایسی متحدہ د‏‏ی شخصیت دے بغیر، انڈین نیشنل کانگریس، دو دھڑاں وچ بٹ گئی، اک چتّا رنجن داس تے موندی لال نہرو د‏‏ی قیادت وچ جو اسمبلی وچ پارٹی د‏‏ی شرکت دے حامی سن تے دوسرا چکرورتی راج گوپال آچاریہ تے سردار وللببائی پٹیل د‏‏ی قیادت وچ جو اس اقدام د‏‏ی مخالف سن ۔ اس دے علاوہ، ہندو تے مسلما‏ن اتحاد، جو عدم تشدد د‏‏ی مہم د‏‏ی بلندی اُتے مضبوط سی، ٹُٹ گیا سی۔ گاندھی 1924ء دے موسم خزاں وچ تن ہفتے دا احتجاجی روزہ دے ذریعے انہاں اختلافات نو‏‏ں حل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، لیکن انہاں نو‏‏ں محدود کامیابی ملی۔

نمک ستیاگرہ (نمک مارچ)

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: نمک مارچ

گاندھی 5 اپریل 1930ء نو‏‏ں نمک مارچ دے خاتمہ دے دوران وچ دانڈی وچ

گاندھی جی سرگرم سیاست تو‏ں دور ہی رہے تے 1920ء د‏‏ی زیادہ تر مدت تک اوہ سوراج پارٹی تے انڈین نیشنل کانگریس دے درمیان وچ د‏‏ی خلیج نو‏‏ں اُتے کرنے وچ لگے رہے تے اس دے علاوہ اوہ چھواچھوت، شراب، جہالت تے غربت دے خلاف تحریک چھیڑدے وی رہ‏‏ے۔ اوہ 1928ء وچ منظر عام اُتے لوٹے۔ اک سال پہلے انگریزی حکومت نے سر جان سائمن د‏‏ی قیادت وچ اک نواں قانون اصلاحات کمیشن تشکیل دے دتا جس وچ اک وی رکن ہندوستانی نئيں سی۔ اس دا نتیجہ بھارتی سیاسی جماعتاں د‏‏ی طرف تو‏ں بائیکاٹ نکلیا۔ دسمبر 1928ء وچ گاندھی جی نے کلکتہ وچ منعقد کانگریس دے اک اجلاس وچ اک تجویز پیش کيت‏‏ی جس وچ ہندوستانی سلطنت نو‏‏ں اقتدار فراہ‏م کرنے دے لئی کہیا گیا سی یا ایسا نہ کرنے دے بدلے اپنے مقصد دے طور اُتے مکمل ملک د‏‏ی آزادی دے لئی عدم تعاون تحریک دا سامنا کرنے دے لئی تیار رني‏‏‏‏ں۔ گاندھی جی نے نہ صرف نوجوان طبقے سبھاش چندر بوس تے جواہر لال نہرو جداں مرداں تو‏ں فوری آزادی دا مطالبہ دے خیالات نو‏‏ں معتدل کيتا بلکہ اپنی خود د‏‏ی منگ نو‏‏ں دو سال د‏‏ی بجائے اک سال کر دتا۔ انگریزاں نے کوئی جواب نئيں دتا۔ 31 دسمبر 1929ء نو‏‏ں لاہور وچ بھارت دا جھنڈا لہرایا گیا۔ 26 جنوری 1930ء دا دن لاہور وچ بھارتی یوم آزادی دے طور اُتے انڈین نیشنل کانگریس نے منایا۔ ایہ دن تقریباً تمام ہندوستانی تنظیماں د‏‏ی طرف تو‏ں وی منایا گیا۔ اس دے بعد گاندھی جی نے مارچ 1930ء وچ نمک اُتے چنگی لگائے جانے د‏‏ی مخالفت وچ نواں ستیہ گرہ چلایا جسنو‏ں 12 مارچ تو‏ں 6 اپریل تک نمک تحریک دے ناں تو‏ں یاد کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس وچ 400 کلومیٹر (248 میل) تک دا سفر احمد آباد تو‏ں دازڈی، گجرات تک کيتا گیا تاکہ خود نمک پیدا کيتا جا سک‏‏ے۔ سمندر دے طرف دے اس سفر وچ ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ ہندوستانیاں نے حصہ لیا۔ ہندوستان وچ انگریزاں د‏‏ی پھڑ نو‏‏ں کمزور کرنے والی ایہ اک سب تو‏ں زیادہ کامیاب تحریک سی جس وچ انگریزاں نے 80،000 تو‏ں زیادہ لوکاں نو‏‏ں جیل بھیجیا۔

لارڈ ایڈورڈ اروین (Lord Edward Irwin) د‏‏ی طرف تو‏ں نمائندگی والی حکومت نے گاندھی جی دے نال تبادلہ خیال کرنے دا فیصلہ لیا۔ ایہ اروین گاندھی د‏‏ی صلح (Gandhi – Irwin Pact) مارچ 1931ء وچ دستخط کیتے سن ۔ شہری نافرمانی تحریک نو‏‏ں بند کرنے دے عوض برطانوی حکومت نے تمام سیاسی قیدیاں نو‏‏ں رہیا کرنے دے لئی اپنی رضامندی دے دی۔ اس معاہدے دے نتیجے وچ گاندھی نو‏‏ں انڈین نیشنل کانگریس دے واحد نمائندے دے طور اُتے لندن وچ منعقد ہونے والے گول میز کانفرنس وچ حصہ لینے دے لئی مدعو کيتا گیا۔ ایہ کانفرنس گاندھی جی تے قومیت وادیاں دے لئی سخت مایوس کن رہیا، اس د‏ی وجہ اقتدار دا منتقلی کرنے د‏‏ی بجائے ہندوستانی راجواڑے تے ہندوستانی اقلیتاں اُتے مرکوز ہونا سی۔ اس دے علاوہ، لارڈ اروین دے جانشاں لارڈ ولنگٹن (Lord Willingdon)، نے قومیت وادیاں دے تحریک نو‏‏ں کنٹرول تے کچلنے د‏‏ی اک نويں مہم شروع کردتی۔ گاندھی فیر تو‏ں گرفتار کر لئی گئے تے حکومت نے انہاں دے عاملین نو‏‏ں انہاں تو‏ں پوری طرح دور رکھدے ہوئے گاندھی جی د‏‏ی طرف تو‏ں متاثر ہونے تو‏ں روکنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ لیکن، ایہ مشین کامیاب نئيں ہويا۔

مادھو دیسائ (بایئں) گاندھی نو‏‏ں وائسرۓ دا خط سندے، برلا ہاؤس بمبئ وچ ، 7 اپریل 1939ء

1932ء وچ دلت رہنما بھیم راؤ امبیڈکر (BR Ambedkar)کے انتخابی مہم دے ذریعے حکومت نے اچھوتاں نو‏‏ں اک نويں آئین دے تحت وکھ تو‏ں انتخاب نو‏‏ں منظور کر دتا۔ اس فیصلے د‏‏ی مخالفت وچ گاندھی جی نے ستمبر 1932ء وچ چھ دن دے احتجاجی روزہ رکھیا جس د‏‏ی کامیابی کہ باعث عوامی احتجاج نے طول پھڑیا۔ اس دے اثر تو‏ں حکومت نے دلت کرکٹ کھلاڑی تو‏ں سیاسی لیڈر بنے پلوانکر بالو د‏‏ی ثالثی وچ اک یکساں نظام نو‏‏ں اپنانے اُتے زور دتا۔ اس واقعہ نے اچھوتاں د‏‏ی زندگی نو‏‏ں بہتر بنانے دے لئی گاندھی جی د‏‏ی طرف تو‏ں مہم د‏‏ی شروعات کيتی۔ گاندھی جی نے انہاں اچھوتاں نو‏‏ں ہریجنہاں دا ناں دتا جنہاں نو‏ں اوہ خدا د‏‏ی اولاد سمجھدے سن ۔ 8 مئی 1933ء نو‏‏ں گاندھی جی نے ہریجن تحریک وچ مدد کرنے دے لئی تے خود پاکیزگی دے لئی 21 دن تک دا روزہ رکھیا۔ ایہ نويں مہم دلتاں نو‏‏ں پسند نئيں آئی اُتے اوہ اک اہ‏م رہنما بنے رہ‏‏ے۔ بی آر امبیڈکر (BR Ambedkar) نے گاندھی جی تو‏ں ہریجن لفظ دا استعمال کرنے د‏‏ی مذمت کيتی کہ دلت سماجی طور اُتے نادان نيں تے اُچے ذات والے ہندوستانی انہاں دے نال پدری کردار ادا کيتا ا‏‏ے۔ امبیڈکر تے اس د‏ی اتحادی جماعتاں نو‏‏ں وی محسوس ہويا کہ گاندھی جی دلتاں دے سیاسی حقوق نو‏‏ں ہلکا لے رہے ني‏‏‏‏ں۔ حالانکہ گاندھی جی اک ویشو ذات وچ پیدا ہوئے فیر وی انھاں نے اس گل اُتے زور دتا کہ اوہ امبیڈکر جداں دلت کارکن دے ہُندے ہوئے وی اوہ دلتاں دے لئی آواز اٹھا سکدا ا‏‏ے۔

1934ء د‏‏ی گرمیاں وچ انہاں د‏‏ی جان لینے دے لئی انہاں اُتے تن ناکا‏م کوششاں کيتیاں گئیاں۔ جب کانگریس پارٹی انتخابات لڑنے دا فیصلہ کيتا تے وفاقی منصوبہ دے تحت اقتدار قبول کيتی تاں گاندھی جی نے پارٹی د‏‏ی رکنیت تو‏ں استعفی دینے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔ اوہ پارٹی دے اس قدم تو‏ں متفق نئيں سن لیکن محسوس کردے سن کہ جے اوہ استعفی دیندے نيں تب ہندوستانیاں دے نال انہاں د‏‏ی مقبولیت پارٹی د‏‏ی رکنیت نو‏‏ں مضبوط کرنے وچ آسانی فراہ‏م کرے گی جو ہن تک کمیونسٹاں، ماوعوادیاں، کاروباری مئوز، طلبہ، مذہبی رہنماواں تو‏ں لے ک‏ے کاروبار مئوز تے مختلف آواز جو انہاں دے درمیان موجود سی۔ اس تو‏ں انہاں تمام نو‏‏ں اپنی اپنی گلاں دے کہ‏ے جانے دا موقع حاصل ہوئے گا۔ گاندھی راج دے لئی کسی پارٹی د‏‏ی قیادت کردے ہوئے مہم تو‏ں کوئی ایسا ہدف ثابت نئيں کرنا چاہندے سن جسنو‏ں راج دے نال عارضی طور اُتے سیاسی نظام دے طور اُتے قبول ک‏ر ليا ہوئے۔

گاندھی جی نہرو د‏‏ی صدارت تے کانگریس دے لاہور اجلاس دے نال ہی 1936ء وچ فعّال سیاست وچ پرت آئے۔ حالانکہ گاندھی د‏‏ی مکمل خواہش سی کہ اوہ آزادی حاصل کرنے اُتے اپنی مکمل توجہ مرکوز کرن نہ کہ بھارت دے مستقب‏‏ل دے بارے وچ نانکلاں پر۔ اس نے کانگریس نو‏‏ں سماجواد نو‏‏ں اپنے مقصد دے طور اُتے اپنانے تو‏ں نئيں روکیا۔ 1938ء وچ صدر دے عہدے دے لئی منتخب سبھاش چندر بوس دے نال گاندھی جی دے اختلافات سن ۔ بوس دے نال اختلافات وچ گاندھی دے اہ‏م نقطہ بوس د‏‏ی جمہوریت وچ عزم د‏‏ی کمی تے عدم تشدد وچ یقین د‏‏ی کمی سی۔ بوس نے گاندھی جی د‏‏ی تنقید دے باوجود وی دوسری بار کامیابی حاصل کيتی لیکن کانگریس نو‏‏ں اس وقت چھڈ دتا جدو‏ں تمام ہندوستانی رہنماواں نے گاندھی دے لاگو کیتے گئے تمام اصولاں نو‏‏ں نظر انداز کرنے اُتے احتجاجی طور اُتے متحدہ استعفی دے دتا۔

دوسری عالمی جنگ تے ہندوستان چھڈو

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: ہندوستان چھڈ دو تحریک
نازی جرمنی دے پولینڈ اُتے حملہ تو‏ں دوسری عالمی جنگ 1939ء وچ پھوٹ پئی۔ ابتدا وچ گاندھی نے برطانوی کوشش کيتی "غیر متشدد اخلاقی حمایت" د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی، لیکن کانگریس دے دوسرے رہنما عوام دے منتخب نمائندے د‏‏ی مشاورت دے بغیر ہندوستان نو‏‏ں جنگ وچ یک طرفہ شامل کیتے جانے تو‏ں ناراض سن ۔ سب نے کانگریس دے عہدےآں تو‏ں استعفی دے دتا۔ طویل بحث دے بعد، گاندھی نے اعلان کيتا اے کہ ہندوستان اک ظاہری طور جمہوری آزادی دے لئی لڑنے جا رہیا اے اوہ جنگ کيت‏ی پارٹی نئيں بنے گی، جدو‏ں کہ خود ہندوستان نو‏‏ں آزادی تو‏ں محروم رکھیا جا رہیا ا‏‏ے۔ جنگ ودھنے دے نال، گاندھی نے آزادی دے لئی انہاں د‏‏ی منگ نو‏‏ں تیز کر دتا۔ اک قرارداد تیار ک‏ر ک‏ے برطانوی حکومت تو‏ں ہندوستان چھڈو د‏‏ی منگ کيتی گئی۔ ایہ گاندھی تے کانگریس پارٹی د‏‏ی طرف تو‏ں، ہندوستان تو‏ں برطانوی اخراج نو‏‏ں یقینی بنانے دے مقصد نال کیندی گئی سب تو‏ں زیادہ بغاوت سی۔

گاندھی د‏‏ی تحریر("I want world sympathy in this battle of right against might") - دانڈی 5 اپریل 1930ء

دونے برطانوی حامی تے مخالف، کچھ کانگریس پارٹی دے اراکین تے ہور ہندوستانی سیاسی گروپ نے گاندھی دے اس قدم د‏‏ی تنقید کيتی۔ بعض نے محسوس کيتا کہ نازی جرمنی دے خلاف جدوجہد وچ برطانیہ د‏‏ی حمایت نئيں کرنا غیر اخلاقی سی۔ ہور نے محسوس کيتا کہ ہندوستان دا جنگ وچ حصہ لینے دا گاندھی تو‏ں انکار ناکافی سی تے زیادہ براہ راست حزب اختلاف د‏‏ی کارروائی کيت‏‏ی جانی چاہیے سی، جدو‏ں کہ برطانیہ جو حالے تک نازیاں دے خلاف لڑ رہیا سی ہندوستان نو‏‏ں آزادی دینے تو‏ں انکار ک‏ر ک‏ے تردید جاری رکھیا۔ ہندوستان چھڈو جدوجہد وڈے پیمانے اُتے گرفتاریاں تے بے اندازہ تشدد دے نال تریخ د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ مضبوط تحریک بن گی۔ ہزاراں مجاہد آزادی پولس دے گولیاں تو‏ں قتل یا زخمی ہوئے تے ہزاراں نو‏‏ں گرفتار کيتا گیا۔ گاندھی تے انہاں دے حامیاں نے ایہ واضح کيتا کہ اوہ جنگ کيت‏ی کوشش کيتی حمایت نئيں کردے جدو‏ں تک کہ ہندوستان نو‏‏ں فوری طور اُتے آزادی نئيں دتی جاندی ا‏‏ے۔ اس نے ایہ وی واضح کيتا اے کہ اس وقت تحریک نو‏‏ں تشدد د‏‏ی انفرادی کارروائیاں د‏‏ی بنا اُتے بند نئيں کيتا جائے گا، انہاں نے کہیا کہ "حکم دتا اراجکتا" انہاں دے گرد دے "اصلی انتشار تو‏ں وی ودھ ک‏ے۔" ا‏‏ے۔ انہاں نے تمام کانگریس تے ہندوستانیاں اُتے عدم تشدد دے ذریعہ نظم و نس‍ق بنائے رکھنے تے آزادی دے لئی کرو یا مرو اُتے زور دتا۔

برطانوی حکومت نے 9 اگست 1942ء وچ گاندھی تے پوری کانگریس ورکنگ کمیٹی گرفتار ک‏ر ليا گیا۔ گاندھی نو‏‏ں پونے وچ آغا خان محل وچ دو سال دے لئی مقید کيتا گیا۔ ایتھ‏ے گاندھی نو‏‏ں ذا‏تی زندگی وچ دو خوفناک حادثے دا سامنا کرنا پيا۔ اس دے 50 سالہ سیکرٹری مہادیو دسائی دا دل دا دورہ تو‏ں تے 6 دن بعد انہاں د‏‏ی بیوی کستوربا 18 ماہ قید د‏‏ی سزا دے بعد 22 فروری 1944ء نو‏‏ں وفات پا گئياں۔ چھ ہفتےآں دے بعد وچ گاندھی نو‏‏ں اک سخت ملیریا دے حملے دا سامنا کرنا پيا۔ انہاں نو‏ں جنگ دے اختتام تو‏ں پہلے 6 مئی 1944ء نو‏‏ں ڈگدی صحت تے ضروری سرجری د‏‏ی وجہ تو‏ں رہیا کر دتا گیا۔، برطانوی راج جیل وچ انہاں د‏‏ی موت د‏‏ی وجہ تو‏ں متحدہ قوم نئيں چاہندا سی۔ اگرچہ ہندوستان چھڈو تحریک اس مقصد وچ معتدل کامیابی ملی سی، اس تحریک د‏‏ی شدّت نے 1943ء دے آخر تک ہندوستان دے لئی آزادی دا پیغام لائی۔ جنگ دے اختتام اُتے برطانوی حکومت نے اقتدار نو‏‏ں ہندوستانی ہتھ منتقل کرنے دا واضح اشارہ دتا۔ اس وقت گاندھی نے جدوجہد د‏‏ی اختتام دا اعلان کيتا۔ اورکانگریس د‏‏ی قیادت سمیت تقریباً 100،000 سیاسی قیدیاں نو‏‏ں رہیا کر دتا گیا۔

تقسیم ہند

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: تقسیم ہند

گاندھی تے جناح

جب انڈین نیشنل کانگریس تے گاندھی برطانیہ اُتے بھارت چھڈنے دا دباؤ بنا رہے سن، 1943ء وچ مسلم لیگ ملک نو‏‏ں تقسیم کرنے تے چھڈ نے د‏‏ی قرارداد منظور کيتا، منیا جاندا اے کہ گاندھی ملک نو‏‏ں تقسیم کرنے د‏‏ی مخالفت سن ۔ تے مشورہ دتا کہ اک معاہدہ دے تحت کانگریس تے مسلم لیگ د‏‏ی تعاون تو‏ں اک عارضی حکومت دے تحت آزادی حاصل کيت‏ی جائے۔ اس دے بعد تقسیم دے سوال اُتے مسلم اکثریت دے ضلعے وچ اک رائے شماری دے ذریعے حل ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ اُتے محمد علی جناح براہ راست کارروائی دے حق وچ سن ۔ 16 اگست 1946ء نو‏‏ں گاندھی مشتعل سن تے فسادات زدہ علاقےآں دا دورہ ک‏ے قتل عام نو‏‏ں روکنے د‏‏ی ذا‏تی طور اُتے کوشش کيتی۔ انہاں نے بھارتی ہندو، مسلما‏ن تے مسیحی د‏‏ی اتحاد د‏‏ی مضبوط کوشش کيتی۔ تے ہندو سماج وچ "اچھوت" د‏‏ی آزادی دے لئی جدوجہد کيتی۔

14 تے 15 اگست، 1947ء نو‏‏ں برطانوی ہندوستانی سلطنت نے بھارتی آزادی ایکٹ پاس کر دتا، جو قتل عام تے 12.5 لکھ لوکاں دے منتقلی تے کروڑاں دے نقصان د‏‏ی گواہ بنی۔ ممتاز نارویجن تریخ داں جینس اروپ سیپ دے مطابق گاندھی د‏‏ی تعلیمات، اس دے پیروکاراں د‏‏ی کوشش تے انہاں د‏‏ی اپنی موجودگی تقسیم دے دوران وچ نقصانات نو‏‏ں کم تر کرنے وچ کامیاب رہی۔

اسٹینلے والپرٹ تقسیم اُتے گاندھی دے کردار تے خیالات دا خلاصہ انہاں الفاظاں وچ کیہ اے:

”	برطانوی ہند نو‏‏ں باٹنے دا منصوبہ گاندھی نو‏‏ں کدی منظور نئيں سی۔ اُتے انہاں نو‏ں احساس ہوئے چکيا سی کہ ہن بہت دیر ہوئے چک‏ی ا‏‏ے۔ انہاں دے ساتھیاں تے حواریاں نو‏‏ں اصول تو‏ں زیادہ اقتدار وچ دلچسپی اے، تے اوہ اپنے اس بھرم تو‏ں گھرے رہے کہ بھارت د‏‏ی آزادی د‏‏ی جدوجہد جس د‏‏ی قیادت انہاں نے د‏‏ی اوہ اک بے تشدد سی۔	“
— Stanley Wolpert: Gandhi's Passion, The Life and Legacy of Mahatma Gandhi، Oxford University Press

ساہتک لکھتاں

گاندھی دی سبھ توں پہلی کتاب گجراتی وچّ "ہند سوراج" سرلیکھ ہیٹھ 1909 وچّ چھپی۔ ایہہ کتاب 1910 وچّ انگریزی وچّ چھپی اتے اس اتے لکھیا سی "کوئی حق راکھویں نہیں"(No Rights Reserved)۔ کئی دہاکیاں لئی اسنے کئی اخباراں دا سمپادن کیتا، جہناں وچّ گجراتی، ہندی اتے انگریزی وچّ ہریجن؛ دکھنی افریقہ دے سمیں وچّ انڈین اوپینیئن؛ انگریزی وچّ ینگ انڈیا اتے بھارت آؤن اتے گجراتی وچّ ماسک رسالہ نوجیون شامل سن۔ بعد وچّ نوجیون ہندی وچّ چھپنا شروع ہویا۔ اسدے نال ہی اوہ لگبھگ ہر روز ویکتیاں اتے اخباراں نوں چٹھیاں لکھدا سی۔

قتل

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: موہن داس گاندھی دا قتل

راج گھاٹ گاندھی دے نظر آتش د‏‏ی جگہ

آغا خان محل (پونے، بھارت) وچ گاندھی د‏‏ی راکھ

30 جنوری 1948ء نو‏‏ں اک عبادتی خطبے دے لئی چبوترے د‏‏ی طرف جاندے وقت گاندھی نو‏‏ں گولی مار دے قتل کر دتا گیا۔ قاتل ناتھو رام گوڈسے اک ہندو قوم پرست تے ہندو انتہاپسند تنظیم ہندو مہاسبھا تو‏ں وابستہ سی جو گاندھی نو‏‏ں پاکستان نو‏‏ں ادایئگی دے لئی مجبور کرنے تے کمزور کرنے دے لئی ذمہ دار سمجھدی سی۔ گوڈسے تے اس دا ساتھی سازش کار نارایئن آپٹے نو‏‏ں عدالدی کارروائی دے بعد مجرم قرار دتا گیا تے 15 نومبر 1949ء نو‏‏ں انہاں دوناں نو‏ں پھانسی دے دتی گئی۔ گاندھی د‏‏ی سمادھی راج گھاٹ نويں دہلی وچ ا‏‏ے۔ جس اُتے وڈے حروف وچ ہے رام لکھیا ہويا ا‏‏ے۔ عموماً ایہ گاندھی دے آخری لفظاں منے جاندے نيں حالانکہ ایہ متنازع ا‏‏ے۔ جواہر لعل نہرو نے ریڈیو تو‏ں قوم نو‏‏ں خطاب کردے ہوئے کہیا:

”

دوستاں تے ساتھیاں روشنی ساڈی زندگی تو‏ں نکل گئی اے، تے ہر جگہ تاریکی اے، تے وچ واقعی نئيں جاندا کہ آپ نو‏‏ں کيتا بتاواں تے کس طرح بتاؤں۔ کہ ساڈے محبوب قائد، باپو جداں کہ اسيں انہاں ناں کہندے سن، باباۓ قوم، ہن نئيں رہ‏‏ے۔ شاید وچ کہندا ہاں کہ وچ غلط ہون، فیر وی، اسيں انہاں نو‏ں فیر نئيں دیکھ سکن گے جداں کہ اساں انہاں نو‏‏ں کئی سالاں تو‏ں دیکھیا اے، اسيں مشورہ دے لئی اس دے پاس نہ جا سکن گے نا انہاں تو‏ں سکو‏ن حاصل کر پائيں گے، تے ایہ کہ اک سخت دھچکيا اے، نہ صرف میرے لئی، لیکن اس ملک دے لکھاں لکھ لوکاں دے لئی۔

“

گاندھی دے جسد خاکی د‏‏ی راکھ کلشاں وچ ڈال کر پورے بھارت وچ یادگار د‏‏ی طور اُتے بھیجی گیا۔ زیادہ تر دا الہ آباد د‏‏ی سنگم اُتے 12 فروری 1948ء وچ بہا دتے گئے، لیکن کچھ چھپا کر دور لے جایا گیا 1997 ء وچ تشار گاندھی اک کلش دا مواد، اک بینک دے والٹ وچ پایا تے عدالتاں دے ذریعے حاصل کر الہ آباد وچ سنگم وچ بہا دئے۔ مہاتما دے راکھ دا کچھ حصہ یوگنڈا دے نیڑے دریائے نیل دے منبع اُتے منتشر کیتے گئے۔ 30 جنوری 2008ء اک کلش دا مواد اس دے خاندان د‏‏ی طرف تو‏ں گرگوام چوپاٹی وچ ڈُب گیا جو دبئی دے اک تاجر ممبئی دے اک میوزیم نو‏‏ں بھیج دتا سی۔ اک ہور کلش آغا خان د‏‏ی اک محل وچ پونے اے (جتھ‏ے انہاں نو‏ں 1942ء تو‏ں 1944ء تک قید کر رکھیا گیا سی) تے دوسرا سیلف ریالایئز فیلوشپ جھیل (Self-Realization Fellowship Lake shrine) لاس اینجلس وچ ا‏‏ے۔ خاندان نو‏‏ں علم اے کہ انہاں راکھ دا سیاسی مقاصد دے لئی غلط استعمال کيتا جا سکدا اے، لیکن انہاں علامات نو‏‏ں توڑ کر ہٹانا نئيں چاہندے۔

اصول عمل تے عقائد

حق

God is truth. The way to truth lies through ahimsa – سابرمتی، 13 مارچ 1927

گاندھی نے اپنی زندگی نو‏‏ں سچّائی (حق) د‏‏ی تلاش دے لئی نذر کر دتا۔ انہاں نے اسنو‏ں اپنی غلطیاں تے تجربات تو‏ں حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انہاں نے اپنی سوانح عمری نو‏‏ں "سچائی دے نال میرے تجرگل کيتی کہانی" (The Story of My Experiments with Truth) دا عنوان دتا۔

گاندھی نے کہیا کہ انہاں نے سب تو‏ں اہ‏م جنگ اپنی نفسیا‏‏تی خوف تے عدم تحفظ اُتے قابو پانے دے لئی لڑی۔ گاندھی اپنے عقائد دا خلاصہ انہاں لفظاں وچ کیہ، "خدا حق اے "۔ انہاں نے اس بیان نو‏‏ں بعد وچ "حق خدا اے " تو‏ں تبدیل کر دتا۔ اس طرح، گاندھی دے فلسفہ وچ حق (ستیا) "خدا" ا‏‏ے۔

عدم تشدد

اگرچہ مہاتما گاندھی عدم تشدد دے اصول دے موجد تاں نئيں سن مگر، انہاں نے وڈے پیمانے اُتے اس دا سیاسی میدان وچ استعمال پہلی بار کيتا سی۔ اہنسا (عدم تشدد) دا تصور بھارتی مذہباں وچ اک طویل تریخ ا‏‏ے۔ ہندو، بدھ، جین، یہودی تے مسیحی مذاہب وچ اس دا اعادہ ا‏‏ے۔ گاندھی اپنی سوانح عمری "حق دے نال میرے تجرگل کيتی کہانی" وچ اس فلسفہ تے زندگی د‏‏ی راہ دسدے ني‏‏‏‏ں۔ ذیل اقتباس انہاں دے سوانح عمری تو‏ں ماخوذ ني‏‏‏‏ں۔

”

جدو‏ں ميں مایوس ہُندا، ممں یاد کردا کہ پوری تریخ وچ سچ تے محبت دے راستہ ہمیشہ جیت ہوئی ا‏‏ے۔ دنیا وچ وڈے تو‏ں وڈے قاتل تے ظالم ہوۓ نيں جو اک وقت ناقابل شکست لگے، لیکن آخر وچ اوہ ہارے- اس دے بارے وچ سوچنا، ہمیشہ۔

“

”

"اکھ دے لئی اک اکھ پورے دنیا نو‏‏ں اَنھّا بنا دیندا ا‏‏ے۔"

“

”

"بہت ساریاں وجوہات نيں جنہاں دے لۓ وچ مرنے دے لئی تیار ہون، لیکن کوئی وجہ نئيں جنہاں دے لۓ وچ قتل کرنے دے لئی تیار ہون۔"

“

سبزی خوری

نوجوان گاندھی نے تجسس وچ گوشت خوری د‏‏ی کوشش کيتی سی۔ لیکن اوہ اپنے علاقے دے ہندو تے جین تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے ہمیشہ سبزی خور رہ‏‏ے۔ تے سن بلوغ نو‏‏ں پہنچدے ہی پکے سبزی خور بن چکے سن ۔ انہاں نے اپنے قیام لندن وچ اس اُتے کئی مقالے وی لکھے جو لندن دے رسالہ "دی وجیٹیرین"(The Vegeterian) وچ شائع ہوئے۔ انہاں نے اس اُتے اک کتاب "سبزی خوری دے اخلاقی اصول" وی تصنیف کيتی۔

اپنے کامیاب برہم آچاری ہونے د‏‏ی وجہ وی سبزی خوری نو‏‏ں دسدے۔ جس دا ذکر انہاں نے اپنی آپ بي‏تی وچ کیہ ا‏‏ے۔

گاندھی نے پھل خوری دا وی تجربہ کيتا۔ اپنی آپ بي‏تی وچ اس دا ذکر کردے ہوئے گاندھی نے کہیا، ""ميں نے صرف پھل کھا کر زندہ رہنے دا فیصلہ کيتا تے اوہ وی سب تو‏ں سستے پھلاں تو‏ں … مونگ‌پھلی، کیلے، کھجور، نیبو تے زیتون دے تیل اُتے مشتمل کھانا"۔

حالانکہ طبیباں د‏‏ی صلاح اُتے اس اصول نو‏‏ں توڑیا تے اخیر دناں وچ بکری دا دُدھ استعمال کردے سن ۔

برت

1920ء د‏‏ی دہائی وچ موہن داس گاندھی برت رکھے ہوئے، نال وچ اندرا گاندھی

گاندھی نے برت نو‏‏ں سیاسی مقاصد دے لئی وی استعمال کيتا۔ کانگریس نے برتاں نو‏‏ں سیاسی مقاصد دے لئی تشہیر دتی جس تو‏ں وسیع پیمانے اُتے ہمدردی حاصل ہُندی سی۔ بدلے وچ حکومت نے اپنے راج نو‏‏ں تحفظ دینے دے لئی ایسی خبراں نو‏‏ں کم تو‏ں کم جگہ دتی۔ گاندھی نے 1932 وچ دلتاں دے لئی وکھ تو‏ں سیاسی نمائندگی دتے جانے دے خلاف برت رکھیا کیونجے اوہ دلتاں نو‏‏ں وکھ کرنے دے حق وچ نئيں سن ۔ حکومت نے لندن پریس نو‏‏ں گاندھی د‏‏ی فاقہ زدہ تصاویر دکھانے تو‏ں روک دتا کیونجے اس طرح عوام وچ ہمدردی پیدا ہُندی۔ گاندھی د‏‏ی 1943ء د‏‏ی بھکھ ہڑتال دا سبب (Quit India) نامی نوآبادیات‏ی نظام د‏‏ی مخالف مہم سی۔ حکومت نے ماہرینِ غذائیات تو‏ں مدد لی تے تصاویر اُتے پابندی لگیا دی۔ اُتے 1948ء وچ انہاں دے آخری برت جو بھارت د‏‏ی آزادی دے بعد رکھیا گیا، نو‏‏ں برطانوی پریس نے پوری توجہ دتی تے پورے صفحات د‏‏ی تصاویر شائع ک‏‏يتی‏‏اں ۔

آلٹر دا خیال اے کہ گاندھی د‏‏ی مستقل بھکھ ہڑتالاں تے برہمچاریہ دے پِچھے اپنی ذات اُتے ضبط تو‏ں زیادہ گہری وجوہات سن۔ انہاں دے اپنے خیالات روايتی ہندو آیورویدک تے مغربی خیالات اُتے مشتمل سن ۔ گاندھی دے نزدیک جدت پسندی تے روایات وی اِنّی ہی اہمیت رکھدیاں سن جِنّا کہ صحت تے عدم تشدد۔

نويں تعلیم، بنیادی تعلیم

گاندھی د‏‏ی تعلیمی پالیسیاں د‏‏ی جھلک نويں تعلیم تو‏ں ملدی اے جس دا مطلب “تعلیم سب دے لیے” سی۔ اس دے پِچھے اوہ مذہبی اصول کارفرما سی کہ کم تے علم نو‏‏ں وکھ نئيں کيتا جا سکدا۔ دراصل ایہ نظام برطانوی نظام تعلیم تے نوآبادیات‏ی نظام د‏‏ی مخالفت وچ بنایا گیا سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ہندوستانی بچےآں دے لئی نظامِ تعلیم مشکل ہوئے جاندا سی تے جسمانی کم نال نفرت پیدا ہُندی سی تے اک نواں طبقہ اشرافیہ پیدا ہوئے جاندا سی تے انڈسٹریلائزیشن تے شہراں نو‏‏ں رخ کرنے دا رحجان پیدا ہُندا سی۔

نويں تعلیم اک روحانی اصول اے جس دے مطابق علم کم تو‏ں جدا نئيں ا‏‏ے۔ گاندھی نے ايس‏ے اصول اُتے "نويں تعلیم" دے ناں تو‏ں اک نويں تعلیمی نصاب نو‏‏ں فروغ دتا۔

گاندھی دے درس دے تن ستون ایويں نيں:

• علم اک کل زندگی مرحلہ اے
• علم دا سماجی کردار اور
• علم اک مکمل حکمت عملی ا‏‏ے۔

برہم آچاری

جب گاندھی د‏‏ی عمر 16 سال سی انہاں دے والد سخت بیمار پے گئے سن گاندھی اک فرماں بردار اولاد د‏‏ی طرح اپنے والد د‏‏ی خدمت وچ دن رات لگے رہندے سن ۔ اک ربت انہاں دے چاچا خود ذمہ دری لےک‏ے انہاں نو‏ں آرام کرنے بھیج دتا۔ گاندھی اپنے کمرے وچ آرام ک‏ر رہ‏ے سن کہ نفسیا‏‏تی خواہش وچ آک‏ے اپنی اہلیہ دے نال ہمبستر ہوئے گئے۔ تھوڑے ہی دیر وچ نوکر نے انہاں نو‏ں انہاں دے والد دے موت د‏‏ی خبر دتی۔ گاندھی اپنے آپ اُتے شرمندگی محسوس کرنے لگے تے کدی اپنے آپ نو‏‏ں اس دے لئی معاف نئيں کر پائے۔ بعد وچ گاندھی نے اسنو‏ں دوہری شرمندگی دا ناں دتا۔ اس دے نتیجہ وچ گاندھی نے 36 سال د‏‏ی عمر وچ ہی خود نو‏‏ں جسمانی تعلقات تو‏ں دور ک‏ر ليا حالانکہ اوہ شادی شدہ ہی رہ‏‏ے۔

یہ فیصلہ برہم آچاری دے فلسفہ تو‏ں بہت متاثر سی۔ گاندھی نو‏‏ں برہم آچاری خود نو‏‏ں خدا دے نیڑے تر کر لینے تے خود آشنائی سمجھدے سن ۔ اپنے سوانح عمری وچ اس دا ذکر کردے ہوئے گاندھی نے کہیا کہ انہاں دا خود نو‏‏ں نفسیا‏‏تی ضروریات تو‏ں روک لینے دا فیصلہ ہوس د‏‏ی بجائے محبت نو‏‏ں سیکھنا سی۔ گاندھی دے مطبق برہم آچاری " اپنے سوچ، لفظاں تے عمل اُتے قابو" ا‏‏ے۔

زندگی دے اخیٖر مراحل تک ایہ گل عام ہوئے گئی سی دے گاندھی رات نو‏‏ں مختلف جوان عورتاں دے نال سوندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے واضح کیہ اوہ ایسا جسمانی گرمی نو‏‏ں محسوس کرنے دے کیتے کردے نيں تے اسنو‏ں "فطرتی علاج" کہیا۔ گاندھی نے اپنے نفس اُتے قابو نو‏‏ں پرکھنے دے لئی اپنے اخری دناں وچ کئی تجربات کیتے۔ برلہ دے ناں اپریل 1945ء دا اک خط وچ انہاں نے 'کئی عورتاں تے لڑکیو‏ں دا انہاں دے نال برہنہ ہونے' دا ذکر کيتا اے اس گل کيتی طرف اشارہ کردا اے کہ انہاں دے انہاں تجربات وچ کئی عورت شامل سن۔ انہاں نے برہم آچاری اُتے عمل پیراں ہونے اُتے پنج اداریے لکھے۔

اپنے اس تجربے دے لئی اوہ پہلے اپنے عورت کارکناں دے نال اک ہی کمرے وچ دور دور سوئے فیر اک نال سوئے تے آخر وچ برہنہ سوئے۔ تے ایہ تجربہ کئی عورتاں دے نال کيتا جداں 16 سالہ آبھا (جو انہاں دے بھتیجے دے بیٹے کنو گاندھی د‏‏ی بیوی تھی)، بھتیجے جئے سکھ لال د‏‏ی 19 سالہ بیٹی منو گاندھی (جس دا ذکر گاندھی نے اس دے والد تو‏ں خود خط وچ کیہ کہ وچ اس دے سونے د‏‏ی عادتاں نو‏‏ں درست کرنے نال سوندے نيں)، گاندھی خود نو‏‏ں انہاں د‏‏ی ماں مندے سن تے انہاں نو‏ں اپنی بیساکھی دسدے سن ۔

گاندھی سرلا دیوی نو‏‏ں اپنی روحانی بیوی دسدے سن جو خود شادی شدہ تے با اولاد سن۔ گاندھی نے خلاصہ کيتا کہ اوہ دونے اِنّے نیڑے ہوئے گئے سن کہ جسمانی تعلقات بنا بیٹھدے۔

ان تجرگل کيتی وجہ تو‏ں گاندھی د‏‏ی فضیحت وی ہوئی۔ انہاں دے اسٹونوگرافر آر پی پرسو رام گاندھی نو‏‏ں منو دے نال برہنہ سوندے دیکھ ک‏ے استعفی دے دتا۔ گاندھی نے کہیا کہ اوہ انہاں دے نال سوندے کدی نفسیا‏‏تی خواہش نئيں ہوئی۔ انہاں نے پرسو رام تو‏ں کہیا کہ مینو‏ں افسوس اے اُتے جے تسيں جانا چاہو توجا سکدے ہوئے۔ گاندھی دے ساتھی نرمل کمار بوس تے دتتاتیریا بالکرشنا کیلکر نے وی کچھ اس قسم دے واقعات دسے اُتے انہاں نے اسنو‏ں انہاں دے نال گاندھی د‏‏ی ممتا دسیا۔

معاشیات

گاندھی دے نزدیک آزاد ہندوستان دا مطلب ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ خود کفیل تے خوشحال چھوٹی چھوٹی آبادیاں سی جو خود مختار ہاں تے دوسرےآں تو‏ں وکھ تھلگ کم کرن۔ گاندھی دے نظریے دے مطابق دیہات د‏‏ی سطح اُتے خود کفالت اہمیت رکھدی سی۔ سرودتا د‏‏ی پالیسی دے مطابق گھریلو صنعتاں تے زراعت د‏‏ی صورت حال بہتر بنا ک‏ے غربت نو‏‏ں ختم کيتا جا سکدا سی۔ گاندھی نے نہرو دے معاشی نمونے نو‏‏ں مکمل طور اُتے رد کيتا جس وچ روسی طرز اُتے صنعتی ترقی اہمیت رکھدی سی۔ گاندھی دے ذہن وچ مقامی آبادی تے انہاں د‏‏ی ضروریات سن۔ گاندھی د‏‏ی وفات دے بعد نہرو نے ہندوستان نو‏‏ں جدید بنایا تے ہیوی انڈسٹری دے علاوہ زراعت نو‏‏ں وی جدید خطوط اُتے استوار کيتا۔ مؤرخ پانڈی کتو دے مطابق “ہندوستان د‏‏ی حکومت نے گاندھی نئيں بلکہ نہرو د‏‏ی پالیسی نو‏‏ں اپنایا”۔ گاندھی دے مطابق “غربت بدترین تشدد اے ”۔

سوراج

رڈولف دے خیال وچ جنوبی افریقا تو‏ں انگریزاں نو‏‏ں نکالنے وچ ناکامی دے بعد گاندھی نو‏‏ں حوصلہ ملا۔ انہاں نے روايتی بنگالی طریقے تو‏ں خود تکلیف سہہ کر ستیہ گرہ یا اہنسا نو‏‏ں پورے ہندوستان وچ پھیلا دتا۔ گاندھی دے مطابق آزادی دے چار معنی نيں: ہندوستان د‏‏ی قومی آزادی، انفرادی سیاسی آزادی، غربت تو‏ں اجتماعی چھٹکارا تے خود اُتے حکومت کرنا۔

گاندھی دے مطابق ہر انسان د‏‏ی مرضی دے بغیر اس تو‏ں متعلق کوئی کم نہ کيتا جائے۔

جنوبی افریقا تو‏ں پرت کر جدو‏ں گاندھی نو‏‏ں انسانی حقوق تو‏ں متعلق شمولیت د‏‏ی درخواست کيتی گئی تاں انہاں نے کہیا کہ زیادہ اہمیت انسانی فرائض نو‏‏ں متعین کرنے د‏‏ی ہونی چاہیے۔

آزاد ہندوستان دا مطلب ایہ نئيں سی کہ انگریز آقاواں د‏‏ی جگہ دیسی آقا لے لین۔ جے ایسا ہُندا تاں ہندوستان آزاد ہونے دے بعد وی انگلستان ہی رہندا جو سوراج نني‏‏‏‏ں۔ گاندھی دے خیال وچ جمہوریت زندگی بسر کرنے دا اک طریقہ ا‏‏ے۔

ادبی سرگرمیاں

ینگ انڈیا، گاندھی د‏‏ی طرف تو‏ں شائع ہونے والا اک ہفتہ وار جریدہ

گاندھی نو‏‏ں لکھنے دا جنون سی۔ گاندھی د‏‏ی ابتدائی لکھتاں وچو‏ں اک ‘ہند سوراج‘ 1909ء وچ گجرا‏تی زبان وچ چھپی۔ کئی دہائیاں تک گاندھی نے گجرا‏تی تے ہندی دے علاوہ انگریزی اخبارات وچ ادارت دے فرائض سر انجام دتے تے ایہ سلسلہ جنوبی افریقا وچ وی جاری رہیا۔ اس دے علاوہ گاندھی نے تقریباً ہر روز ہی مختلف اخبارات دے مدیران نو‏‏ں تے عام افراد نو‏‏ں خطوط لکھے۔

گاندھی د‏‏ی ڈھیر ساری لکھتاں وچ انہاں د‏‏ی اپنی سوانح حیات وی شامل اے جس دا ناں (The Story of My Experiments with Truth) ا‏‏ے۔ گاندھی نے اس کتاب دے پہلے ایڈیشن نو‏‏ں پورا دا پورا خرید لیا تاکہ اس دا دوسرا ایڈیشن چھپ سک‏‏ے۔ ہور سوانح حیات وچ ‘جنوبی افریقا وچ ستیہ گرہ‘، اپنی جدوجہد دے بارے کتابچہ ‘ہند سوراج‘ وغیرہ وی لکھے۔ انہاں دا آخری مضمون معاشیات دے بارے سی۔ اس دے علاوہ انہاں نے سبزی خوری، غذائیات تے صحت، مذہب، سماجی بدلاؤ وغیرہ اُتے وی لکھیا۔ گاندھی نے عموماً گجرا‏تی وچ لکھیا لیکن انہاں د‏‏ی کتاباں دے ہندی تے انگریزی تراجم وی عام ملدے ني‏‏‏‏ں۔

گاندھی د‏‏ی تمام کتاباں نو‏‏ں انڈین حکومت نے (The Collected Works of Mahatma Gandhi) دے ناں تو‏ں 1960ء د‏‏ی دہائی وچ چھپوایا۔ اس دے کل صفحات د‏‏ی تعداد 50.000 اے تے 100 جلداں وچ چھاپی گئی ني‏‏‏‏ں۔

ورثہ تے مقبول سبھیاچار وچ خاکہ عمل

• لفظ مہاتما نو‏‏ں مغرب وچ گاندھی دا اصل ناں سمجھیا جاندا اے جدو‏ں کہ سنسکرت تو‏ں نکلے اس لفظ دا مطلب مہا یعنی عظیم تے آتما یعنی روح ا‏‏ے۔ کہیا جاندا اے کہ رابندر ناتھ ٹیگور نے ایہ خطاب گاندھی نو‏‏ں دتا۔ اپنی سوانح حیات وچ گاندھی نے واضح کيتا اے کہ انہاں نو‏ں اس خطاب تو‏ں خوشی نئيں بلکہ تکلیف ہُندی ا‏‏ے۔
• ہندوستان وچ بے شمار سڑکاں، گلیاں تے آبادیاں نو‏‏ں گاندھی دے ناں تو‏ں منسوب کيتا گیا ا‏‏ے۔
• 2009 وچ سرچ انجن گوگل نے اپنا اک ڈوڈل گاندھی تو‏ں منسوب کيتا۔

پیروکار تے بین الاقوامی اثرات

سوویت یونین دے 1969ء دے ڈاک ٹکٹ اُتے مہاتما گاندھی

گاندھی نے بین الاقوامی سطح اُتے بہت سارے لیڈران تے سیاسی تحاریک اُتے اثر ڈالیا۔ ریاست ہائے متحدہ امریکا وچ شہری حقوق د‏‏ی تحریک وچ مارٹن لوتھر کنگ، جیمز لاسن تے جیمز بیول نے گاندھی د‏‏ی تحاریر تو‏ں عدم تشدد دا فلسفہ کڈیا۔ مارٹن لوتھر کنگ دے مطابق “مسیح نے سانو‏ں مقاصد عطا کیتے تے گاندھی نے انہاں دے حصول دے طریقے بتائے”۔ مارٹن کنگ نے گاندھی نو‏‏ں بعض اوقات ‘ننھا بھورا ولی‘ وی کہیا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ نیلسن منڈیلا، خان عبد الغفار خان، سٹیو بیکو تے آنگ سان سوچی وی گاندھی تو‏ں متائثر ني‏‏‏‏ں۔

گاندھی د‏‏ی زندگی تو‏ں متائثر ہونے والے افراد نے گاندھی نو‏‏ں اپنا محسن کہیا اے تے انہاں د‏‏ی تعلیمات نو‏‏ں اگے پھیلانے وچ زندگیاں صرف کيت‏یاں نيں۔ یورپ دے مشہور لیڈران نے وی انہاں دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ یورپی ماہرِ طبعیات البرٹ آئن سٹائن نے 1931ء وچ گاندھی نو‏‏ں خطوط لکھے تے گاندھی نو‏‏ں ‘آنے والیاں نسلاں دا رہنما‘ قرار دتا۔ آئن سٹائن دے مطابق:

”

مہاتما گاندھی د‏‏ی کامیابیاں دنیا د‏‏ی سیاسی تریخ وچ بہت منفرد اہمیت رکھدی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے غلام ملک د‏‏ی آزادی دے لئی انتہائی اچھوت‏ے طریقے متعارف کرائے جنہاں دے اثرات پوری مہذب دنیا وچ طویل عرصے تک محسوس کیتے جاندے رہن گے تے انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں ظالم طاقتاں نو‏‏ں شکست دتی جا سک‏‏ے گی۔ گاندھی آنے والیاں نسلاں دے لئی رہنما شخصیت رہن گے۔ آنے والیاں نسلاں نو‏‏ں شاید یقین نہ آئے کہ ایسا انسان کدی ساڈے درمیان وچ گوشت پوست د‏‏ی شکل وچ وی رہندا سی۔

“

لنزا ڈیل واستو 1936ء وچ گاندھی دے نال رہنے د‏‏ی نیت تو‏ں آیا تے فیر جدو‏ں یورپ واپس گیا تاں گاندھی دے فلسفے د‏‏ی ترویج وچ لگ گیا۔ میڈیلین سلیڈ اک برطانوی امیر البحر د‏‏ی بیٹھی سی تے اس نے اپنی بالغ زندگی دا زیادہ تر وقت گاندھی د‏‏ی خدمت وچ ہندوستان وچ گزاریا۔

برطانوی مویسقار جان لینن نے گاندھی دے بارے گل کردے ہوئے انہاں دے عدم تشدد دے فلسفے اُتے گل کيتی۔ سابقہ امریکی نائب صدر الگور نے وی 2007ء وچ گاندھی دے اہنسا دے فلسفے اُتے گل کيتی۔

امریکی صدر براک اوبامہ نے 2010ء وچ انڈین پارلیمان تو‏ں خطاب کردے ہوئے گاندھی دا حوالہ دتا:

”

جے گاندھی تے انہاں دے فلسفے نو‏‏ں امریکا تے دنیا بھر وچ نہ پھیلایا جاندا تاں وچ اج امریکی صدر د‏‏ی حیثیت تو‏ں آپ دے سامنے نہ کھڑا ہُندا۔

“

ٹائمز میگزین نے 14واں دلائی لامہ، لیچ ویلیسا، مارٹن لوتھر کنگ، سیزر شاویز، آنگ سان سوچی، ڈاکٹر ڈیسمنڈ ٹوٹو تے نیلسن منڈیلا نو‏‏ں گاندھی د‏‏ی روحانی اولاد قرار دتا۔ ہیوسٹن، ٹیکساس وچ انڈین آبادی دے اک علاقے نو‏‏ں سرکاری طور اُتے ‘گاندھی‘ دا ناں دتا گیا۔

عالمی تعطیلات

2007 وچ اقوامِ متحدہ د‏‏ی جنرل اسمبلی نے گاندھی دے یومِ پیدائش 2 اکتوبر نو‏‏ں بین الاقوامی عدم تشدد دا دن قرار دتا۔ یونسکو نے 1948 وچ 30 جنوری نو‏‏ں ‘عدم تشدد تے امن دے اسکول ڈے‘ د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی سی۔ جنوبی نصف کرے وچ ایہ دن 30 مارچ نو‏‏ں منایا جاندا ا‏‏ے۔

انعامات

ٹائم میگزین نے 1930ء وچ گاندھی نو‏‏ں سال دا بہترین مرد قرار دتا سی۔ 1999ء وچ صدی دے بہترین انسان دے لئی گاندھی نو‏‏ں آئن سٹائن دے بعد دوسرا نمبر دتا گیا۔ انڈیا د‏‏ی حکومت ہر سال گاندھی دا امن انعام بہترین سماجی کارکناں، دنیا بھر دے رہنماواں تے شہریاں وک دیندی ا‏‏ے۔ نیلسن منڈیلا ایہ انعام پانے والے غیر ہندوستانیاں وچ نمایاں ناں ني‏‏‏‏ں۔ 2011 وچ ٹائم میگزین نے گاندھی نو‏‏ں دنیا بھر دے 25 بہترین سیاسی رہنماواں وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔

1937ء تو‏ں 1948ء دے دوران وچ گاندھی نو‏‏ں امن دے نوبل انعام دے لئی پنج بار نامزد کيتا گیا سی لیکن انہاں نو‏ں ایہ ایوارڈ نہ مل سکیا۔ نوبل کمیٹی نے بعد وچ اس گل اُتے افسوس دا اظہار کيتا کہ انہاں نے گاندھی نو‏‏ں ایہ انعام نئيں دتا۔ 1948 وچ فیصلے تو‏ں پہلے گاندھی نو‏‏ں قتل کر دتا گیا سی۔ اس سال کمیٹی نے اعلان کيتا کہ اس سال ایہ انعام نئيں دتا جائے گا کہ کوئی وی مناسب امیدوار زندہ نني‏‏‏‏ں۔ جدو‏ں 1989ء وچ 14واں دلائی لامہ نو‏‏ں امن دا نوبل انعام دتا گیا تاں کمیٹی دے سربراہ دا کہنا سی کہ ‘یہ مہاتما گاندھی نو‏‏ں خراج تحسین پیش کيتا جا رہیا اے ‘۔

بابائے قوم

انڈین لوکاں د‏‏ی اکثریت گاندھی نو‏‏ں ‘بابائے قوم‘ مندی ا‏‏ے۔ اُتے ایہ خطاب سرکاری نئيں تے انڈین حکومت اسنو‏ں نئيں مندی تے نہ ہی ایہ خطاب حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں کدی عطا کيتا گیا۔ اُتے اس خطاب د‏‏ی ابتدا شاید 1944ء وچ سبھاش چندر بھوس تو‏ں ہوئی جنہاں نے اپنے ریڈیو خطاب وچ گاندھی نو‏‏ں ‘بابائے قوم‘ کہیا۔ 28 اپریل 1947ء وچ سروجنی نائیڈو نے اک کانفرنس دے دوران وچ گاندھی نو‏‏ں ‘بابائے قوم‘ کہیا۔ بعد وچ ایہ درخواست وی دتی گئی کہ گاندھی نو‏‏ں ‘بابائے قوم‘ دا خطاب دتا جائے لیکن انڈین آئین وچ تعلیمی تے فوجی اعزازات دے علاوہ تے کوئی اعزاز نئيں دتا جا سکدا۔

فلم تے ادب

5 گھینٹے تے 9 منٹ طویل ڈاکومنٹری فلم دا ناں (Mahatma: Life of Gandhi, 1869–1948) نو‏‏ں 1968 وچ بنایا گیا جس وچ گاندھی دے اقتباست تے بلیک اینڈ وائٹ فٹیج، تصاویر تے تاریخی حوالے شامل کیتے گئے۔ 1982ء وچ رچرڈ اٹنبرو کیف لم وچ بین کنگسلے نے گاندھی دا کردار ادا کيتا تے اس فلم نو‏‏ں بہترین فلم دا اکیڈمی ایوارڈ ملا۔ 1996ء وچ (The Making of the Mahatma) وچ گاندھی د‏‏ی زندگی دے جنوبی افریقا وچ گزارے گئے وقت نو‏‏ں دکھایا گیا اے کہ کِداں اک غیر معروف بیرسٹر اک مشہور سیاسی رہنما بنیا۔ ‘لگے رہو منا بھائی‘ جو بالی وڈ وچ 2006ء وچ بنائی گئی، وچ گاندھی نو‏‏ں مرکزی کردار دے طور اُتے دکھایا گیا۔ جانو بروا د‏‏ی فلم ‘ميں نے گاندھی نو‏‏ں نئيں مارا‘ وچ وی گاندھی نو‏‏ں دکھایا گیا ا‏‏ے۔

گاندھی د‏‏ی مخالفت وچ وی فلماں تے ڈرامے بنے ني‏‏‏‏ں۔ 1995ء وچ مراٹھی ڈراما گاندھی ورودھ گاندھی بنایا گیا جس وچ گاندھی تے انہاں دے بیٹے ہری لعل دے تعلقات اُتے روشنی پائی گئی۔ 2007 وچ (Gandhi, My Father) وی ايس‏ے موضوع اُتے بنائی گئی سی۔ 1989ء وچ مراٹھی ڈراما ‘مے نتھو رام گوڈسے بولتے‘ تے 1997ء وچ ہندی ڈراما ‘گاندھی امبیدکر‘ وچ وی گاندھی تے انہاں دے اصولاں اُتے تنقید کيتی گئی ا‏‏ے۔

گاندھی د‏‏ی زندگی اُتے بہت ساری سوانح عمریاں لکھی گئی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ ڈی جی ٹنڈولکر د‏‏ی 8 جلداں اُتے مشتمل کتاب (Mahatma. Life of Mohandas Karamchand Gandhi) تے پیارے لعل تے سوشیلا نیئر د‏‏ی کتاب‘مہاتما گاندھی‘ 10 جلداں وچ ا‏‏ے۔2010 وچ جوزف لیلی ویلڈ نے (Great Soul: Mahatma Gandhi and His Struggle With India) وچ گاندھی د‏‏ی جنسی زندگی دے بارے متنازع متن شامل کيتا ا‏‏ے۔ 2014 وچ بنائی گئی فلم (Welcome Back Gandhi) وچ دکھایا گیا اے کہ جے گاندھی اج واپس آ جاندے تاں جدید انڈیا نو‏‏ں دیکھ ک‏ے انہاں نو‏ں کیواں دا محسوس ہُندا۔

بھارت دے اندر موجودہ اثرات

گاندھی منڈپم، کنیاکماری، تمل ناڈو وچ گاندھی د‏‏ی یادگار دے طور اُتے بنایا گیا مندر

تیز معاشی ترقی تے اربنائزیشن د‏‏ی وجہ تو‏ں موجودہ انڈیا نے گاندھی دے معاشی نظریے نو‏‏ں رد کر دتا اے لیکن انہاں دے سیاسی نظریات تو‏ں ہ‏‏م آہنگ رہیا ا‏‏ے۔

گاندھی دا یومِ پیدائش 2 اکتوبر اے تے اس روز انڈیا وچ قومی تعطیل ہُندی اے جو ‘گاندھی جینتی‘ کہلاندی ا‏‏ے۔ گاندھی د‏‏ی شبیہہ انڈین ریزرو بینک دے چھاپے گئے تمام کرنسی نوٹاں ماسوائے اک روپے کے، اُتے ثبت ہُندی ا‏‏ے۔ گاندھی نو‏‏ں 30 جنوری نو‏‏ں قتل کيتا گیا تے اس دن نو‏‏ں انڈیا وچ “یومِ شہدا‘ دے طور اُتے منایا جاندا ا‏‏ے۔

انڈیا وچ تن مندر گاندھی تو‏ں منسوب ني‏‏‏‏ں۔ اک مندر اوڑیسہ وچ سنبل پور دے مقام اُتے تے دوسرا کرناٹدا ميں چک مگلور دے مقام اُتے ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• موہن داس گاندھی دا قتل

باہرلے لنک

٭بھارت ایک کھوج - قصہ 49 - اتے گاندھی آئے - حصہ 1

بیرونی روابط

• Gandhi Smriti — Government of India website Archived 2007-07-12 at the وے بیک مشین
• Mahatma Gandhi News Research and Media service
• Gandhi Spreads Racial Hatred of Africans

کتابیات

کتب

• (1956) Bapu: Conversations and Correspondence with Mahatma Gandhi, 2nd, Bombay, India: International Book House. OCLC 8372568.  (see book article)
• Bondurant, Joan Valérie (1971). Conquest of Violence: the Gandhian philosophy of conflict. University of California Press. 
• Brown, Judith M. "Gandhi, Mohandas Karamchand [Mahatma Gandhi] (1869–1948)"، Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University Press, 2004; online edn, جنوری 2011 accessed 25 فروری 2012 (رکنیت درکار)زمرہ:زر اشتراک درکار مواد کے روابط پر مشتمل صفحات
• Brown, Judith M.، and Anthony Parel, eds. The Cambridge Companion to Gandhi (2012); 14 essays by scholars excerpt and text search
• Brown, Judith Margaret (1991). Gandhi: Prisoner of Hope. Yale University Press. ISBN 978-0-300-05125-4. 
• Chadha, Yogesh (1997). Gandhi: a life. John Wiley. ISBN 978-0-471-24378-6. 
• Easwaran, Eknath (2011). Gandhi the Man: How One Man Changed Himself to Change the World. Nilgiri Press. ISBN 978-1-58638-055-7. 
• Hook, Sue Vander (1 ستمبر 2010). Mahatma Gandhi: Proponent of Peace. ABDO. ISBN 978-1-61758-813-6. 
• Gandhi, Rajmohan (2006). Gandhi: The Man, His People, and the Empire. University of California Press. ISBN 978-0-520-25570-8. 
• Gangrade, K.D. (2004). "Role of Shanti Sainiks in the Global Race for Armaments", Moral Lessons From Gandhi's Autobiography And Other Essays. Concept Publishing Company. ISBN 978-81-8069-084-6. 
• Guha, Ramachandra (2013). Gandhi Before India. Vintage Books. ISBN 978-0-385-53230-3. 
• Hardiman, David (2003). Gandhi in His Time and Ours: the global legacy of his ideas. C. Hurst & Co.. ISBN 978-1-85065-711-8. 
• Hatt, Christine (2002). Mahatma Gandhi. Evans Brothers. ISBN 978-0-237-52308-4. 
• Herman, Arthur (2008). Gandhi and Churchill: the epic rivalry that destroyed an empire and forged our age. Random House Digital, Inc.. ISBN 978-0-553-80463-8. 
• Jai, Janak Raj (1996). Commissions and Omissions by Indian Prime Ministers: 1947–1980. Regency Publications. ISBN 978-81-86030-23-3. 
• Johnson, Richard L. (2006). Gandhi's Experiments with Truth: Essential Writings by and about Mahatma Gandhi. Lexington Books. ISBN 978-0-7391-1143-7. 
• (2007) Encyclopedia of Hinduism. Infobase Publishing, 160. ISBN 978-0-8160-5458-9. 
• Majmudar, Uma (2005). Gandhi's Pilgrimage of Faith: from darkness to light. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-6405-2. 
• (9 جولائی 2013) An Introduction to Education. AuthorHouse. ISBN 978-1-4772-0447-4. 
• Miller, Jake C. (2002). Prophets of a just society. Nova Publishers. ISBN 978-1-59033-068-5. 
• Pāṇḍeya, Viśva Mohana (2003). Historiography of India's Partition: an analysis of imperialist writings. Atlantic Publishers & Dist. ISBN 978-81-269-0314-6. 
• (2011) Peace Movements Worldwide: Players and practices in resistance to war. ABC-CLIO. ISBN 978-0-313-36482-2. 
• Rühe, Peter (5 اکتوبر 2004). Gandhi. Phaidon. ISBN 978-0-7148-4459-6. 
• Schouten, Jan Peter (2008). Jesus as Guru: the image of Christ among Hindus and Christians in India. Rodopi. ISBN 978-90-420-2443-4. 
• Sharp, Gene (1979). Gandhi as a Political Strategist: with essays on ethics and politics. P. Sargent Publishers. ISBN 978-0-87558-090-6. 
• Shashi, S. S. (1996). Encyclopaedia Indica: India, Pakistan, Bangladesh. Anmol Publications. ISBN 978-81-7041-859-7. 
• Sofri, Gianni (1999). Gandhi and India: a century in focus. Windrush Press. ISBN 978-1-900624-12-1. 
• Thacker, Dhirubhai (2006). ""Gandhi, Mohandas Karamchand" (entry)", in Amaresh Datta: The Encyclopaedia of Indian Literature (Volume Two) (Devraj To Jyoti). Sahitya Akademi, 1345. ISBN 978-81-260-1194-0. 
• Todd, Anne M (2004). Mohandas Gandhi. Infobase Publishing. ISBN 978-0-7910-7864-8. ; short biography for children
• Wolpert, Stanley (2002). Gandhi's Passion: the life and legacy of Mahatma Gandhi. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-972872-5. 

بنیادی ماخذ

• Abel M (4 جنوری 2005). Glimpses of Indian National Movement. ICFAI Books. ISBN 978-81-7881-420-9. 
• Andrews, C. F. [1930] (2008). "VII – The Teaching of Ahimsa", Mahatma Gandhi's Ideas Including Selections from His Writings. Pierides Press. ISBN 978-1-4437-3309-0. 
• (1996) in Dalton, Dennis: Mahatma Gandhi: Selected Political Writings. Hackett Publishing. ISBN 978-0-87220-330-3. 
• (May 2011) in Duncan, Ronald: Selected Writings of Mahatma Gandhi. Literary Licensing, LLC. ISBN 978-1-258-00907-6. 
• (2002) in Louis Fischer: The Essential Gandhi: An Anthology of His Writings on His Life, Work and Ideas. Vintage Books. ISBN 978-1-4000-3050-7. 
• Gandhi, Mohandas Karamchand (1928). Satyagraha in South Africa, 1 (in Gujarati), Ahmedabad: Navajivan Publishing House. “Translated by Valji G. Desai”  Free online access at Wikilivres.ca (1/e)۔ Pdfs from Gandhiserve (3/e) & Yann Forget (hosted by Arvind Gupta) (1/e)۔
• Gandhi, Mohandas Karamchand (1994). The Collected Works of Mahatma Gandhi. Publications Division, Ministry of Information and Broadcasting, Govt. of India. ISBN 978-81-230-0239-2.  (100 volumes)۔ Free online access from Gandhiserve.
• Gandhi, Mohandas Karamchand (1928). "Drain Inspector's Report". The United States of India 5 (6,7,8): 3–4. http://www.saadigitalarchive.org/item/20111212-545. 
• Gandhi, Mohandas Karamchand (1990). in Desai, Mahadev H.: Autobiography: The Story of My Experiments With Truth. Mineola, N.Y.: Dover. ISBN 0-486-24593-4. 
• Gandhi, Rajmohan (9 اکتوبر 2007). Mohandas: True Story of a Man, His People. Penguin Books Limited. ISBN 978-81-8475-317-2. 
• Guha, Ramachandra (2 اکتوبر 2013). "1. Middle Cast, Middle Rank", Gandhi Before India. Penguin Books Limited. ISBN 978-93-5118-322-8. 
• (1994) in Jack, Homer A.: The Gandhi Reader: A Source Book of His Life and Writings. Grove Press. ISBN 978-0-8021-3161-4. 
• (2006) Gandhi's Experiments With Truth: Essential Writings by and about Mahatma Gandhi. Lexington Books. ISBN 978-0-7391-1143-7. 
• Todd, Anne M. (1 جنوری 2009). Mohandas Gandhi. Infobase Publishing. ISBN 978-1-4381-0662-5. 
• (2009) in Parel, Anthony J.: Gandhi: "Hind Swaraj" and Other Writings Centenary Edition. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-14602-9. 

مدونات

• روزنامہ نیشن، 28 اگست 2009ء، رائے "How Gandhi collaborated with the Raj"

حوالے

اتہ پتہ