مہدویت
مہدویت امام زمانہ(عج) دے ظہور اُتے یقین و اعتقاد دا ناں اے جو پیغمبرؐ دے خاندان توں نيں۔ نجات دہندہ دا عقیدہ ـ جو قسط و عدل نوں دنیا وچ ظلم و جور دی جگہ قائم کرن گے ـ مذہب شیعہ دی ضروریات وچ (اور لازمی عقائد) تے تمام مسلماناں دے اعتقادات وچوں اے۔ شیعہ امامیہ دی تعلیمات وچ مُنجی موعود (= نجات دہندہ جس دا وعدہ دتا گیا اے ) نوں قائم آل محمد(عج) ورگے اسماء و القاب وی دتے گئے نيں۔[۱]
مآخذ حدیث دے مطابق، رسول اللہؐ نے وعدہ دتا اے کہ اک مرد آپؐ دے خاندان توں ظہور کريں گا جس دا ناں "مہدی" اے تے اوہ زمین نوں عدل و قسط توں مالامال کرن گے جس طرح کہ ایہ ظلم و ستم توں مالامال ہوچکی ہوئے گی۔[۲] ايسے بنا اُتے مسلمان رسول اللہؐ دے وصال دے بعد ہر وقت مہدی(عج) دے ظہور دا انتظار کردے آئے نيں۔
تمام الہی تے غیر الہی ادیان دا عقیدہ اے کہ آخر کار اک مرد ظہور کريں گا جو اک الہی رسالت (= مشن) لے کے انسان نوں ظلم، گمراہیاں تے جرم و گناہ دے اندھیراں توں نجات دلائے گا تے زمین تے اہل زمین دے لئی خوشبختی تے خیر و برکت لیائے گا۔
جانے پہچانے مُنجی
[سودھو]شیعہ مذہب وچ مُنجی جانے پہچانے نيں؛ اوہ رسول اللہؐ دی نسل توں تے آپؐ دے اسيں ناں تے بارہويں امامؑ نيں۔ انہاں دے القاب "قائم، صالح، منتظَر، صاحب الامر، صاحب الزمان، ولی عصر، امام زمانہ، تے بقیۃ اللہ" نيں؛ تے انہاں دا مشہور ترین لقب مہدی اے۔ شیعہ عقائد تے تاریخی حقائق دے مطابق حضرت مہدی علیہ السلام سنہ 255 ہجری وچ پیدا ہوئے نيں، اللہ دے اذن توں پردہ غیبت وچ چلے گئے ہيں تے اس وقت زندہ تے ساڈی نظراں توں اوجھل نيں۔
بشری مکاتب وچ منجی دا وجود
[سودھو]تمام آسمانی ادیان حتی کہ بشری تے انسانی مکاتب ـ منجملہ ہندو مت، بدھ مت وغیرہ وچ منجی دی موجودگی دا تذکرہ صراحت یا کنایت دے نال ہويا اے۔[۳]۔[۴]۔[۵] وجود او در معارف و تعالیم ادیان، نویدی است از اینکه سرانجام، جهان روی به خوشبختی و بهروزی و آسایش مینهد.
مُنجی دا تذکرہ قرآن وچ
[سودھو]بعض قرآنی آیات دنیا دے مستقبل دے بارے وچ نازل ہوئیاں نيں منجملہ اوہ آیات جنہاں وچ حق و حقیقت دی آخری فتح، زمین اُتے صالحین دی عالمی حکومت، مستضعفین دی ورثہ داری، کلمۃ اللہ دی سربلندی وغیرہ دے بارے وچ نازل ہوئیاں نيں۔ انہاں آیات وچ کدی صراحت تے کدی کنایت دے نال امام زمانہ(عج) دے ظہور تے قیام و عدل تے عالمی اسلامی تے انسانی حکومت کیتی تشکیل دی طرف اشارے ہوئے نيں۔ بعض آیات کریمہ وچ امام(عج) دی ولایت باطنیہ تے ولایت تکوینیہ اُتے تصریح ہوئی اے:
- "هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ"۔
ترجمہ: اوہ وہ اے جس نے اپنے پیغمبر نوں ہدایت تے سچے دین دے نال بھیجیا تاکہ اسنوں ہر دین دے مقابلے وچ غالب کرکے رہے۔[۶]۔[۷]
خداوند متعال اپنا نور کمال تک پہنچا کر ہی رہے گا
[سودھو]- "يُرِيدُونَ أَن يُطْفِؤُواْ نُورَ اللّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَيَأْبَى اللّهُ إِلاَّ أَن يُتِمَّ نُورَهُ"۔
ترجمہ: اوہ چاہندے نيں کہ اللہ دے نور نوں اپنے منہ توں بجھا داں تے اللہ انکاری اے کِسے گل توں سوا اس دے کہ اوہ اپنے نور نوں کمال تک پہنچائے۔[۸]۔[۹]
باطل مٹ کر رہے گا
[سودھو]- "إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقاً"۔
ترجمہ: یقیناً باطل تاں مٹنے والا ہی اے۔[۱۰]
اللہ دے صالح بندے زمین دے ورثہ دار ہونگے
[سودھو]- "وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ"۔
ترجمہ: تے بے شک اساں توریت دے بعد زبور وچ وی ایہ لکھ دتا اے کہ زمین دے ورثہ دار میرے نیک بندے ہون گے۔[۱۱]
امام محمد باقر علیہ السلام توں منقول اے کہ ایہ صالح تے لائق بندے آخر الزمان وچ امام مہدی علیہ السلام دے اصحاب نيں۔[۱۲]
مستضعفین امام تے مستضعفین وارث زمین ہونگے
[سودھو]- "وَنُرِيدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ"۔
ترجمہ: تے ساڈا مقصود ایہ اے کہ احسان کرن انہاں اُتے جنہاں نوں دنیا وچ دبایا یا پیسا (= مستضعف بنایا) گیا سی تے انہاں ہی نوں پیشوا قرار داں، انہاں ہی نوں آخر وچ قابض و متصرف بناواں۔[۱۳]
ائمۂ معصومین علیہم السلام نے امام مہدی علیہ السلام دی عالمی حکومت دے قیام نوں اس آیت دا مقصود قرار دتا اے۔[۱۴]
مؤمنین جانشین ہونگے
[سودھو]- "وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاً وَمَن كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ"۔
ترجمہ: اللہ دا وعدہ اے تسيں وچ انہاں افراد توں جو باایمان نيں تے نیک اعمال کردے رہے نيں کہ اوہ انہاں نوں روئے زمین اُتے خلیفہ قرار دے گا جس طرح انہاں نوں خلیفہ بنایا سی جو انہاں دے پہلے سن تے ضرور اقتدار عطا کريں گا انہاں دے اس دین نوں جو اس نے انہاں دے لئی پسند کيتا اے تے ضرور بدل دے گا انہاں نوں انہاں دے ہر خوف نوں امن و اطمینان وچ ؛ اوہ میری عبادت کرن گے اس طرح کہ میرے نال کسی نوں شریک نہ کرن گے تے جو اس دے بعد کفر اختیار کرے تاں ایہی فاسق لوک ہون گے۔[۱۵]
ائمۂ معصومین علیہم السلام نے فرمایا اے کہ ایہ آیت کریمہ وی امام مہدی علیہ السلام دی حکومت کیتی طرف اشارہ کردی اے۔
مروی اے کہ امام زین العابدین علیہ السلام نے اس آیت دی تلاوت دی تے فرمایا: "خدا دی قسم ایہ ساڈے شیعہ نيں۔ خداوند متعال انہاں نوں دتے ہوئے وعدے نوں ساڈے اک مرد دے ہتھوں عملی جامہ پہنائے گا، اوہ مرد اس امت دے مہدی نيں"۔ ایہی مضمون امام باقر تے امام صادق علیہما السلام توں وی نقل ہويا اے۔[۱۶]
عنقریب اللہ دے دوستاں دی حکمرانی ہوئے گی
[سودھو]- "يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ مَن يَرْتَدَّ مِنكُمْ عَن دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَلاَ يَخَافُونَ لَوْمَةَ لآئِمٍ ذَلِكَ فَضْلُ اللّهِ يُؤْتِيهِ مَن يَشَاء وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ"۔
ترجمہ: اے ایمان لیانے والو ! جو تسيں وچوں انہاں اپنے دین توں پلٹ جائے تاں کوئی گل نئيں بہت جلد اللہ اک جماعت نوں لیائے گا جنہاں نوں اوہ دوست رکھدا ہوئے گا تے اوہ اسنوں دوست رکھدے ہون گے، اوہ ایمان والےآں دے سامنے نرم ہون گے تے کافراں دے مقابلہ وچ سخت ، اوہ اللہ دی راہ وچ جہاد کرن گے تے کسی ملامت کرنے والے دی ملامت کيتی پروانہ کرن گے ایہ اللہ دا فضل و کرم اے جسنوں چاہندا اے، اوہ عطا کردا اے تے اللہ وڈی سمائی والا اے، وڈا جاننے والا۔۔[۱۷]
مروی اے کہ امام جعفر صادق علیہ السلام نے فرمایا کہ اس آیت کریمہ توں مراد امام مہدی علیہ السلام دے اصحاب نيں۔[۱۸] بعض ہور روایات وچ منقول اے کہ ایہ آیت حضرت قائم(عج) تے آپ(عج) دے اصحاب دی شان وچ نازل ہوئی جو اللہ دی راہ وچ لڑدے نيں تے کسی چیز توں خوفزدہ نئيں ہُندے۔[۱۹]
بقیۃ اللہ تواڈے لئے بہتر اے
[سودھو]- "بَقِيَّةُ اللّهِ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ"۔
ترجمہ: جو کچھ ذخیرہ خدا دی طرف دا باقی اے اوہ تواڈے حق وچ بہتر اے۔[۲۰]
بعض روایات توں معلوم ہُندا اے کہ بَقِيَّةُ اللّهِ توں مراد حضرت مہدی علیہ السلام نيں۔ مروی اے کہ کسی نے امام جعفر صادق علیہ السلام توں پُچھیا: "جب اسيں حضرت قائم(عج) نوں سلام دینا چاہن تاں کیہ تسيں(عج) نوں امیرالمؤمنین کہہ کے پکار سکدے نيں؟ امامؑ نے فرمایا: نئيں! امیر المؤمنین دا لقب خداوند متعال نے صرف علی بن ابی طالب علیہ السلام نوں عطا کيتا اے ؛ پُچھیا تاں فیر آپ(عج) نوں کس عنوان توں سلام کرن؟ فرمایا کہہ دو:السَّلامُ عَلَیکَ یَا بَقیَّۃَ اللہِ! تے فیر اس آیت کریمہ دی تلاوت فرمائی: بقیّة اللهِ خَیرٌ لکم...۔[۲۱]
[ان ساری آیات کریمہ دے پیش نظر] شیعیان اہل بیت دا مستقبل دے سلسلے حُسنِ ظنّ ظہور مہدی(عج) دے عقیدے اُتے استواری تے ایمان دا نتیجہ اے تے فیر رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ نے فرمایا: حتی جے زمین دی عمر وچ صرف اک ہی دن وی باقی ہوئے خداوند متعال اسنوں اس قدر طویل کريں گا کہ مہدی(عج) ظہور کرن تے دنیا نوں عدل و انصاف توں بھر داں جس طرح کہ ایہ ظلم و جور توں بھر چکی ہوئے گی۔[۲۲]
امام مہدی تے شب قدر
[سودھو]قرآن کریم نے دو بار "شب قدر" دا تذکرہ کيتا اے: 1) سورہ قدر وچ 29) سورہ دخان وچ ۔ سورہ قدر دی آیات توں ظاہر ہُندا اے کہ ہر سال دی اک رات ہزار مہینےآں توں بہتر اے۔ اس رات نوں فرشتے اپنے سربراہ "روح" دے ہمراہ زمین اُتے اتر آندے نيں تے اگلے سال دے لئی اللہ دا فرمان تے اس دی تقدیر لے کے آندے نيں۔
سورہ قدر تے سورہ دخان دی تفسیر وچ واردہ روایات و احادیث توں معلوم ہُندا اے کہ فرشتے شب قدر اک سال دی تقدیر نوں زمانے دے ولی مطلق دے پاس لے کے آندے نيں تے انہاں نوں پیش کردے نيں۔ ایہ سلسلہ ہمیشہ توں جاری سی تے ہمیشہ دے لئی جاری رہے گا۔
رسول اللہؐ دے دور وچ فرشتے آپؐ اُتے نازل ہُندے سن تے آنحضور دے بعد ہر زمانے وچ موجود اللہ دی حجت تے ولی مطلق دے پاس حاضر ہُندے نيں۔ اوہ شب قدر دے مالک نيں۔ شب قدر تے فرشتےآں دا نزول تمام مسلماناں دے ہاں امر مسلّم اے ؛ ايسے بنا اُتے ائمۂ معصومین علیہم السلام نے شیعیان آل رسول نوں ہدایت فرمائی اے کہ ائمہ دی امامت دے اثبات دے لئی انہاں آیات توں استناد کرن۔ کیونجے ہر سال شب قدر دے ناں توں اک رات ہُندی اے چنانچہ ہمیشہ دے لئی روئے زمین اُتے اک ولی تے حجت دی موجودگی ضروری اے۔[۲۳] ایہ آیات کریمہ امام زمانہ(عج) دے وجود تے آپ(عج) دی ولایت باطنیہ دا اثبات کردیاں نيں۔
آیات مہدویت شیعہ تفسیری منابع وچ
[سودھو]کہیا جاسکدا اے کہ تمام شیعہ تفسیری منابع وچ آیات کریمہ دے ذیل وچ حضرت مہدی(عج) دا تذکرہ ہويا اے۔
آیات مہدویت اُتے مشتمل کتاب دا تعارف
[سودھو]حضرت مہدی(عج) دے بارے وچ متعدد کتاباں تالیف ہوئیاں نيں جو آپ(عج) دی شان وچ نازلہ آیات کریمہ اُتے مشتمل نيں۔ جداں: المحجّة فیما نزل فی القائم الحجّة تالیف سید ہاشم بحرانی۔
اس کتاب دا فارسی ترجمہ سیمای حضرت مہدی در قرآن دے عنوان توں شائع ہويا اے تے مترجم "مہدی حائری قزوینی" نيں۔ المہدی فی القرآن وی سید صادق شیرازی دی کاوش اے۔
اہل سنت دی معتبر تفاسیر نے وی لکھیا اے کہ قرآن دی بعض آیات کریمہ حضرت مہدی علیہ السلام دی شان وچ نازل ہوئیاں نيں جداں: "نظام نیشابوری" دی کتاب غرائب القرآن، "جار اللہ زمخشری" دی کتاب الکشاف، "شہاب الدین آلوسی بغدادی" دی کتاب روح المعانی، "شیخ محمد عبدہ مصری" دی کتاب المنار وغیرہ۔[۲۴]
حضرت مہدی(عج) روایات و احادیث وچ
[سودھو]حضرت مہدی(عج) دی شان وچ وارد ہونے والی احادیث اس قدر واضح تے فراواں نيں کہ مسلماناں دے لئی اس حقیقت وچ شک و شبہے دی گنجائش باقی نئيں رہندی۔[۲۵]
اوہ غیبت وچ وی امام نيں
[سودھو]شیعہ عقائد دے مطابق حضرت مہدی(عج) غیبت دے زمانے وچ منصب امامت دے حامل نيں تے بادلاں دے پردے وچ نہاں سورج دی مانند اس عالم نوں اپنی روشنی تے حرارت توں بہرہ ور کردے نيں تے ہدایت باطنیہ دے ذریعے کائنات دی ہدایت و راہنمائی کررہے نيں۔[۲۶]
مسلماناں دا اختلاف
[سودھو]مسلمانان عالم حضرت مہدی(عج) دے تے آسمانی مُنجی دے وجود دے سلسلے وچ کوئی اخلاف نئيں رکھدے تے انہاں دا اختلاف اس گل اُتے اے کہ مہدی موعود علیہ السلام نيں کون؟ اہل سنت دا خیال اے کہ اوہ پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ دی نسل نيں لیکن حالے تک انہاں دی ولادت نئيں ہوئی اے۔[۲۷]
مہدویت دے دعویدار
[سودھو]اس دوران بعض لوکاں نے مہدویت دا دعوی کيتا اے ؛ لیکن ویلہ لنگھن دے نال یا ہور اسباب و موجبات دی بنا پر، انہاں دے دعؤیاں دا کھوکھلا پن ظاہر ہويا اے۔ مہدویت دی دعویداری دا آغاز محمد بن حنفیہ دی وفات توں ہويا جدوں انہاں دے بعض پیروکاراں نے گمان کيتا کہ گویا اوہ رسول اللہؐ دے موعود مہدی نيں۔ بعض دوسرےآں نے گمان کيتا کہ مختار بن ابی عبیدہ ثقفی مہدی نيں کیونجے اوہ "یا لثارات الحسین" دے نعرے دے نال امام حسین علیہ السلام دے قاتلاں دے خلاف میدان جنگ وچ اترے تے انہاں توں انتقام لیا۔ روایات وچ منقول اے کہ ایہ نعرہ حضرت مہدی(عج) دا نعرہ اے۔ زید بن علی بن الحسین دے پیروکاراں نے وی انہاں نوں مہدی سمجھیا۔
[مہدویت دے دعوے مختلف ملکاں دے بعض باشندےآں نے کيتے جنہاں وچ مہدی سوڈانی وغیرہ خاص طور اُتے قابل ذکر نيں۔] ایران وچ علی محمد باب شیرازی نے مہدویت دا جھوٹھا دعوی کيتا تے اک جماعت نوں گمراہ کيتا تے بہائی فرقے دی بنیاد رکھی۔[۲۸]
متعلقہ مآخذ
[سودھو]حوالے
[سودھو]- ↑ صدر، سيد محمد، تریخ الغیبة، ج3، ص135۔
- ↑ الصدوق، كمال الدين و تمام النعمة ،ج1، ص287۔
- ↑ نصر، معارف اسلامی در جهان معاصر، ص245۔
- ↑ مصلح جهانی، ص53۔
- ↑ امامت و مهدویّت، ج2، ص129۔
- ↑ سوره توبه آیه33۔
- ↑ سوره فتح، آیه28۔
- ↑ سوره توبه، آیه32۔
- ↑ سوره صف، آیه8۔
- ↑ سوره اسراء، آیه81۔
- ↑ /سوره انبیاء، آیه105۔
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ج7، ص120۔
- ↑ سوره قصص، آیه5۔
- ↑ العروسى الحويزى، نور الثّقلین، ج4، ص110۔
- ↑ سوره نور، آیه55۔
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ج7، ص262۔
- ↑ سوره مائدہ، آیه54۔
- ↑ بحرانی، سیمای حضرت مهدی در قرآن،، سیمای حضرت مهدی در قرآن،(عربی وچ : المحجّة فیما نزل فی القائم الحجّة) مترجم: حائری قزوینی، ص118۔
- ↑ القمی، تفسیر القمی، ج1، ص170۔
- ↑ سوره هود، آیه86۔
- ↑ نور الثّقلین، ج2، ص390۔
- ↑ صافی گلپایگانی، امامت و مهدویّت، ج2، ص129۔
- ↑ کلینی، اصول کافی ج1، ص251۔
- ↑ حکیمی، خورشید مغرب، ص122-123۔
- ↑ حکیمی، خورشید مغرب، ص59۔
- ↑ صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، ص271-272۔
- ↑ تیجانی سماوی، همراه با راستگویان، ص414۔
- ↑ شهید مطهّری، مجموعه آثار، ج18، ص171۔
مآخذ
[سودھو]- قرآن کریم ۔ ترجمہ اردو سید علی نقی لکھنوی (نقن)۔
- بحرانی، ہاشم بن سلیمان، سیمای حضرت مہدی در قرآن،(عربی وچ : المحجّة فیما نزل فی القائم الحجّة) مترجم (فارسی): حائری قزوینی، مہدی ۔ نشر آفاق ۔ تہران ۔ 1384ہجری۔
- جبارى، محمدرضا سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمة علیہم السلام، قم، مؤسسہ آموزش پژوہشى امام خمینى، 1382 ش
- حکیمی، محمد رضا، خورشید مغرب (غیبت، انتظار، تکلیف)، ناشر: دلیل ما ۔ قم ۔ 1388ہجری شمسی۔
- خاکپور، ابراہیم و صالحی، سید محمد، مصلح جہانی از نظر توں تحقق، (الحسنی، سید نذیر یحیی، المصلح العالمی، من النظریة الی التطبیق 2004عیسوی = 1382ہجری شمسی) تہران، شرکت انتشارات علمی و فرہنگی، 1389ہجری شمسی۔
- سماوی، محمد تیجانی، ہمراہ با راستگویان، (لِاَکُونَ مَعَ الصّادِقِین) مترجم: مہری، محمد جواد۔ ناشر: بنیاد معارف اسلامی ۔ قم ۔ 1375ہجری شمسی۔
- صدوق؛ کمال الدین وتمام النعمہ، ترجمہ منصور پہلوان، قم، دار الحدیث، 1380 ش.
- الصدوق، أبى جعفر محمد بن على بن الحسين بن بابويہ القمى، كمال الدين وتمام النعمة۔ تصحیح: عليہ على اكبر الغفاري ۔ مؤسسة النشر الاسلامي (التابعة) لجامعة المدرسين بقم المشرفة (ايران) ۔ 1405 / 1363.
- صافی گلپایگانی، آیت اللہ شیخ لطف اللّہ، منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر علیہ السلام، مؤسسة الوفاء ۔ بیروت ۔ لبنان ۔ الطبعة الثانیة ۔ 1403ہجری قمری / 1983عیسوی۔
- صافی گلپایگانی، آیت اللہ شیخ لطف اللّہ، سلسلہ مباحث امامت و مہدویت، دفتر آیت اللہ لطف اللہ صافی گلپایگانی، قم ۔ طبع پنجم۔ 1391ہجری شمسی۔
- صدر، سید محمد؛ تریخ الغیبہ، بیروت، دار التعارف، 1412ق
- الطبرسي، الفضل بن الحسن، مجمع البيان في تفسير القران، تحقیق: لجنة من العلماء... مقدمہ: السيد محسن الامين العاملي، مؤسسة الاعلمي للمطبوعات بيروت - لبنان 1415ہجری قمری / 1995عیسوی۔
- العروسى الحويزى، الشيخ عبد على بن جمعہ، تفسير نور الثقلين، مؤسسہ اسماعيليان ۔ قم ۔ الطبعة الرابعة ۔ 1412ہجري قمرى / 1370 ہجري شمسي۔
- القمي، علي بن ابراہيم، تفسير القمي، تصحیح: السيد طيب الموسوي الجزائري ۔ مؤسسة دار الكتاب للطباعة والنشر قم - 1404ہجری قمری۔
- الكليني الرازي، محمد بن يعقوب بن اسحاق القمي، الاصول من الكافي ۔ تصحيح: على اكبر الغفاري ۔ دار الكتب الاسلامية ۔ تہران ۔ الطبعة الثالثة 1388ہجری قمری۔
- مطہری، مرتضی، مجموعہ آثار، ج 18، (كتاب سیری در سیرہ ائمہ اطہار علیہم السلام ، بحث عدل كلّی)۔
- نصر، سید حسین، معارف اسلامی در جہان معاصر، نشر: علمی و فرہنگی۔ 1388ہجری شمسی۔
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
