ام سلمہ

ام سلمہ
(عربی وچ: أم سلمة هند بنت أبي أمية)
جم	سنہ 596   مکہ
وفات	سنہ 681 (84–85 سال)  مدینہ منورہ
مدفن	جنت البقیع
شریک حیات	عبداللہ بن عبدالاسد (–۰۶۲۵) محمد (۰۶۲۹–۰۶۳۲)
اولاد	زینب بنت ابی سلمہ ،  عمر بن ابی سلمہ ،  سلمہ بن ابی سلمہ ،  ام كلثوم بنت ابی سلمہ
والد	ابو امیہ ابن المغیرہ
بہن/بھائی	مہاجر بن ابی امیہ ،  قريبہ بنت ابی اميہ
پیشہ ورانہ زبان	عربی
عسکری خدمات
لڑائیاں تے جنگاں	غزوہ خیبر
باب اسلام

ام المومنین ہند بنت ابی امیہ (عربی: هند بنت أبي أمية) (پیدائش: 602ء — وفات: 683ء)، ام سلمہ انہاں د‏‏ی کنیت تے اسی تو‏ں مشہور نيں، آپ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی زوجہ سن۔

ناں و نسب

ہند ناں، ام سلمہ کنیت، قریش دے خاندان مخزوم تو‏ں نيں، سلسلہ نسب ایہ اے ہند بنت ابی امیہ سہیل بن مغیرہ بن عبد اللہ بن عمر بن مخزوم، والدہ بنو فراص تو‏ں سن تے انہاں دا سلسلہ نسب ایہ اے، عاتکہ بنت عامر بن ربیعہ بن مالک بن جذیمہ بن علقمہ بن جذل الطعان ابن فراس بن غنم بن مالک بن کنانہ، ابو امیہ (ام سلمہ دے والد) مکہ دے مشہور مخیر تے فیاض سن، سفر وچ جاندے تاں تمام قافلہ والےآں د‏‏ی کفالت خود کردے سن اسی لئی زاد الراکب دے لقب تو‏ں مشہور سن ۔ ام سلمہ نے انہی د‏‏ی آغوش تربیت وچ نہایت ناز و نعمت تو‏ں پرورش پائی۔

حلیہ

اصابہ وچ اے، "ام سلمہ نہایت حسین سن۔" ابن سعد نے روایت کيتی اے کہ جدو‏ں عائشہ نو‏‏ں انہاں دے حسن دا حال معلوم ہويا تاں سخت پریشان ہوئیاں۔{{#ٹیگ:ref|مگر ایہ واقدی د‏‏ی روایت اے جو چنداں قابل اعتبار نئيں|group="ح"|name=""}} ام سلمہ دے بال نہایت گھنے سن ۔

نکاح

عبد اللہ بن عبد الاسد تو‏ں جو زیادہ تر ابو سلمہ دے ناں تو‏ں مشہور نيں تے جو ام سلمہ دے چچا زاد بھائی تے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے رضاعی بھائی سن، نکاح ہويا۔

اسلام

آغاز نبوت وچ اپنے شوہر دے نال ایمان لائاں۔

ہجرت حبشہ

تے انہاں ہی دے نال حبشہ د‏‏ی طرف ہجرت کی، حبشہ وچ کچھ زمانہ تک قیام ک‏ر ک‏ے مکہ واپس آئیاں تے ایتھ‏ے تو‏ں مدینہ ہجرت کی، ہجرت وچ انہاں نو‏‏ں ایہ فضیلت حاصل اے کہ اہل سیر دے نزدیک اوہ پہلی عورت نيں جو ہجرت ک‏ر ک‏ے مدینہ آئیاں ۔

ہجرت مدینہ

ہجرت دا واقعہ نہایت عبرت انگیز اے، ام سلمہ اپنے شوہر دے ہمراہ ہجرت کرنا چاہندی سن (ان دا بچہ سلمہ وی نال تھا) لیکن (ام سلمہ کے) قبیلہ نے مزاحمت د‏‏ی سی، اس لئی ابو سلمہ انہاں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے مدینہ چلے گئے سن تے ایہ اپنے گھر واپس آ گئياں سن (ادھر سلمہ نو‏‏ں ابو سلمہ دے خاندان والے ام سلمہ تو‏ں کھو لے گئے) اس لئی ام سلمہ نو‏‏ں تے وی تکلیف سی، چنانچہ روزانہ گھبرا کر گھر تو‏ں نکل جاندیاں تے ابطح وچ بیٹھ کر رویا کردیاں۔ ست اٹھ دن تک ایہی حالت رہی تے خاندان دے لوکاں نو‏‏ں احساس تک نہ ہويا۔ اک دن ابطح تو‏ں انہاں دے خاندان دا اک شخص نکلیا تے ام شلمہ نو‏‏ں روندے دیکھیا تاں اس دا دل بھر آیا گھر آک‏ے لوکاں تو‏ں کہیا کہ" اس غریب اُتے ظلم کیو‏ں کردے ہو، اسنو‏ں جانے دو تے اس دا بچہ اس دے حوالے کردو،" روانگی د‏‏ی اجازت ملی تاں بچے نو‏‏ں گود وچ لےک‏ے اونٹھ اُتے سوار ہو گئياں تے مدینہ دا راستہ لیا، چونکہ اوہ بالکل تنہا سن، یعنی کوئی مرد نال نہ سی، تنعیم وچ عثمان بن طلحہ (کلید بردار کعبہ) د‏‏ی نظر پئی، بولا "کدھر دا قصد اے ؟" کہیا "مدینے دا" پُچھیا کوئی نال وی اے، کہیا "خدا تے ایہ بچہ،" عثمان نے کہیا "یہ نئيں ہو سکدا تساں تنہا کدی نئيں جا سکتاں" ایہ کہ کر اونٹھ د‏‏ی مہار پکڑی تے مدینہ د‏‏ی طرف روانہ ہويا، راستہ وچ جدو‏ں کدرے ٹھہرتا تاں اونٹھ نو‏‏ں بٹھا کر کسی درخت دے تھلے چلا جاندا تے ام سلمہ اتر پڑتاں، روانگی دا وقت آندا تاں اونٹھ اُتے کجادہ رکھ کر پرے ہٹ جاندا تے ام سلمہ تو‏ں کہندا کہ "سوار ہو جاؤ" ام سلمہ فرماندیاں نيں کہ ميں نے ایسا شریف آدمی کدی نئيں دیکھیا، غرض مختلف منزلاں اُتے قیام کردا ہويا۔ مدینہ لایا، قبا د‏‏ی آبادی اُتے نظر پئی تاں بولا "اب تساں اپنے شوہر دے پاس چلی جاؤ، اوہ ایتھے مقیم نيں" ایہ ادھر روانہ ہوئیاں تے عثمان نے مکہ دا راستہ لیا۔ قبا پہنچیاں تاں لوک انہاں دا حال پُچھدے سن تے جدو‏ں ایہ اپنے باپ دا ناں بتاتاں تاں انہاں نو‏‏ں یقین نئيں آندا تھا{{#ٹیگ:ref|یہ حیرت انہاں دے تنہا سفر کرنے اُتے سی، شرفا د‏‏ی عورتاں اس طرح باہر نکلنے د‏‏ی جرأت نئيں کردیاں سن|group="ح"|name="ح"}} تے ام سلمہ مجبوراً خاموش ہُندیاں سن، لیکن جدو‏ں کچھ لوک حج دے ارادہ تو‏ں مکہ روانہ ہوئے تے انہاں نے اپنے گھر رقعہ بھجوایا تاں اس وقت لوکاں نو‏‏ں یقین ہويا کہ اوہ واقعی ابو امیہ د‏‏ی بیٹی نيں، ابو امیہ قریش دے چونکہ نہایت مشہور تے معزز شخص سن، اس لئی ام سلمہ وڈی وقعت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھی گئياں۔

نکاح ثانی تے خانگی حالات

کچھ زمانہ تک شوہر دا نال رہیا، ابو سلمہ وڈے شہ سوار سن، بدر تے احد وچ شریک ہوئے، غزوہ احد وچ چند زخم کھائے، جنہاں دے صدمہ تو‏ں جانبر نہ ہو سک‏‏ے، جمادی الثانی سنہ 4 ہجری وچ انہاں دا زخم پھٹا تے اسی صدمہ تو‏ں وفات پائی۔ ام سلمہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی خدمت وچ پہنچیاں تے وفات د‏‏ی خبر سنائی تے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم خود انہاں دے مکان اُتے تشریف لائے، گھر وچ کہرام مچا سی، ام سلمہ کہندی سن، "ہائے غربت وچ ایہ کیسی موت ہوئی" آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا "صبر کرو، انہاں د‏‏ی مغفرت د‏‏ی دعا منگو تے ایہ کہو کہ خداوندا! انہاں تو‏ں بہتر انہاں دا جانشین عطا کر" اس دے بعد ابو سلمہ د‏‏ی لاش اُتے تشریف لیائے تے جنازہ د‏‏ی نماز نہایت اہتمام دے نال پڑھائی گئی، آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے نو تکبیراں کدرے، لوکاں نے نماز دے بعد پُچھیا یا رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم آپ نو‏‏ں سہو تاں نئيں ہويا؟ فرمایا ایہ ہزار تکبیراں دے مستحق سن، وفات دے وقت ابو سلمہ دیاں اکھاں کھلی رہ گئی سن، آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے خود دست مبارک تو‏ں اکھاں بند کيتیاں تے انہاں د‏‏ی مغفرت د‏‏ی دعا منگی ابو سلمہ د‏‏ی وفات دے بعد ام سلمہ حاملہ سن، وضع حمل دے بعد عدت گزر گئی تاں ابوبکر صدیق نے نکاح دا پیغام دتا، لیکن ام سلمہ نے انکار کر دتا، انہاں دے بعد عمر فاروق آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا پیغام لے ک‏ے پہنچے، ام سلمہ نے کہیا مینو‏ں چند عذر نيں، وچ سخت غیور ہاں، صاحب عیال ہاں، میرا سن زیادہ اے، آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے انہاں زخمتاں نو‏‏ں گوارا فرمایا، ام سلمہ نو‏‏ں ہن عذر کیتا ہو سکدا تھا؟ اپنے لڑکے تو‏ں (جنہاں دا ناں عمر تھا) کہیا اٹھو رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں میرا نکاح کراؤ۔ شوال سنہ 4 ہجری د‏‏ی اخیر تاریخاں وچ ایہ تقریب انجام پائی، ام سلمہ نو‏‏ں ابو سلمہ د‏‏ی موت تو‏ں جو شدید صدمہ ہويا سی، خداوند تعالی نے اسنو‏ں ابدی مسرت وچ تبدیل کر دتا، سنن ابن ماجہ وچ اے، "جب ابو سلمہ نے وفات پائی تاں ميں نے اوہ حدیث یاد د‏‏ی جس نو‏‏ں اوہ میرے تو‏ں بیان کیتا کردے سن تاں ميں نے دعا شروع د‏‏ی تے جدو‏ں ميں ایہ کہنا چاہندی کہ خداوندا! مینو‏ں ابو سلمہ تو‏ں بہتر کون مل سکدا اے لیکن ميں نے دعا نو‏‏ں پڑھنا شروع کیہ تاں ابو سلمہ دے جانشین آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم ہوئے۔" آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے انہاں نو‏‏ں دو چکیاں، گھڑیا تے چمڑے دا تکیہ جس وچ خرمے د‏‏ی چھال بھری سی، عنایت فرمایا، ایہی سامان تے بیبیاں نو‏‏ں وی عنایت ہويا سی ۔ بہت حیادار سن، ابتدا جدو‏ں آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم مکان اُتے تشریف لاندے تاں ام سلمہ فرط غیرت تو‏ں لڑکی (زینب) نو‏‏ں گود وچ بٹھا لیتاں، آپ ایہ دیکھ ک‏ے واپس جاندے، عمار بن یاسر نو‏‏ں جو ام سلمہ دے رضاعی بھائی سن، معلوم ہويا تاں بہت ناراض ہوئے تے لڑکی نو‏‏ں کھو لے گئے۔ لیکن بعد وچ ایہ گل ختم ہو گئی تے جس طرح دوسری بیبیاں رہندیاں سن اوہ وی رہنے لگاں، نکاح تو‏ں پہلے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے عائشہ تو‏ں انہاں دا ذکر کیہ تاں عائشہ نو‏‏ں وڈا رشک ہويا، طبقات ابن سعد وچ انہاں تو‏ں جو روایت منقول اے اس وچ ایہ فقرہ وی اے "یعنی مینو‏‏ں سخت غم ہويا۔" آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں انہاں تو‏ں بے حد محبت سی، ایہی وجہ اے کہ اک موقع اُتے جدو‏ں تمام ازواج مطہرات نو‏‏ں (سوا عائشہ کے) حضور صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی خدمت وچ کچھ عرض کرنا سی، تاں انہاں نے ام سلمہ نو‏‏ں ہی اپنا سفیر بنا ک‏ے حضور صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی خدمت وچ بھیجیا، صحیح بخاری وچ اے کہ ازواج مطہرات دے دو گروہ سن، اک وچ عائشہ، حفصہ، صفیہ، سودہ شامل سن، دوسرے وچ ام سلمہ تے باقی ازواج مطہرات سن۔ چونکہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم عائشہ نو‏‏ں زیادہ محبوب رکھدے سن ۔ اس لئی لوک انہاں ہی د‏‏ی باری وچ ہدیہ گھلدے سن، ام سلمہ د‏‏ی جماعت نے انہاں تو‏ں کہیا، عائشہ د‏‏ی طرح اسيں وی سب د‏‏ی بھلائی د‏‏ی خواہاں نيں، اس بنا اُتے رسول صلی اللہ علیہ وسلم جس دے وی مکان وچ ہون۔ لوکاں نو‏‏ں ہدیہ بھیجنا چاہیے، ام سلمہ نے آپ تو‏ں ایہ شکایت کیت‏‏ی تاں آپ نے دو مرتبہ اعراض فرمایا، تیسری مرتبہ کہیا "ام سلمہ! عائشہ دے معاملے وچ مینو‏ں اذیت نہ پہنچاؤ، کیونکہ انہاں دے سوا تساں وچ کوئی بیوی ایسی نئيں اے، جس دے لحاف وچ میرے پاس وحی آئی ہوئے۔" ام سلمہ نے کہیا "ميں آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے اذیت پہنچانے تو‏ں پناہ مانگتی ہون۔" ام سلمہ دے گھر وچ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم شب باش ہُندے تاں انہاں دا بچھونا حضور صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی جا نماز دے سامنے بچھتا سی ( آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نماز پڑھا کردے سن تے ایہ سامنے ہُندیاں سن)۔ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے خیال دا بہت خیال رکھدی سن، سفینہ جو آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے مشہور غلام نيں، دراصل ام سلمہ دے غلام سن، انہاں نو‏‏ں آزاد کیہ تاں اس شرط اُتے کہ جدو‏ں تک آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم زندہ نيں تساں اُتے انہاں د‏‏ی خدمت لازمی ہوئے گی۔

عام حالات

ام سلمہ دے مشہور واقعات زندگی ایہ نيں، غزوہ خندق وچ اگرچہ اوہ شریک نہ سن، اُتے اس قدر قریب سن کہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی گفتگو اس طرح سندی سن فرماندیاں نيں کہ مینو‏ں اوہ وقت خود یاد اے کہ جدو‏ں سینۂ مبارک غبار تو‏ں اٹا ہويا سی تے آپ لوکاں نو‏‏ں اینٹاں اٹھا اٹھا ک‏ے دیندے تے اشعار پڑھ رہے سن کہ دفعۃً عمار بن یاسر اُتے نظر پئی فرمایا "(افسوس) ابن سمیہ! تینو‏ں اک باغی گروہ قتل کريں گا۔ تاں انہاں نو‏‏ں جنت د‏‏ی طرف بلائے گا اوہ گروہ جہنم د‏‏ی طرف بلانے والا ہوئے گا" محاصرہ بنو قریظہ سنہ 5 ہجری وچ یہود تو‏ں گفتگو کرنے دے لئی آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے ابو لبابہ نو‏‏ں بھیجیا سی، اثنائے مشورہ وچ ابو لبابہ نے ہتھ دے اشارے تو‏ں بتلایا کہ تساں لوک قتل ہو جاؤ گے، لیکن بعد وچ اسنو‏ں افشائے راز سمجھ کر اس قدر نادم ہوئےکہ مسجد دے ستون تو‏ں اپنے آپکو بنھ لیا، چند دناں تک ایہی حالت رہی فیر توبہ قبول ہوئی، آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم ام سلمہ دے مکان وچ تشریف فرما سن کہ صبح نو‏‏ں مسکراندے ہوئے اٹھے تاں بولاں "خدا آپ نو‏‏ں ہمیشہ ہنسائے، اس وقت ہنسنے دا کیہ سبب اے ؟" فرمایا "ابو لبابہ د‏‏ی توبہ قبول ہو گئی" عرض کيتی "تو کیہ ميں انہاں نو‏‏ں ایہ مژدہ سنیا داں" فرمایا "ہاں جے چاہو" ام سلمہ اپنے حجرہ دے دروازہ اُتے کھڑیاں ہوئیاں تے پکار کر کہیا "ابو لبابہ مبارک ہو تواڈی توبہ قبول ہو گئی" اس آواز دا کاناں وچ پڑنا سی کہ تمام مدینہ امنڈ آیا۔ اسی سنہ وچ آیت حجاب نازل ہوئی اس تو‏ں پیشتر ازواج مطہرات بعض دور دے اعزہ و اقارب دے سامنے آیا کردیاں سن، ہن خاص خاص اعزہ دے سوا سب تو‏ں پردہ کرنے دا حکم ہويا۔ عبد اللہ بن ام مکتوم قبیلہ قریش دے اک معزز صحابی تے بارگاہ نبوی دے مؤذن سن تے چونکہ نابینا سن، اس لئی ازواج مطہرات دے حجراں وچ آیا کردے سن، اک دن آئے تاں آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے ام سلمہ تے میمونہ تو‏ں فرمایا، انہاں تو‏ں فرمایا، "ان تو‏ں پردہ کرو" بولاں "وہ تاں نابینا نيں" فرمایا "تم تاں نابینا نئيں ہو، تساں تاں انہاں نو‏ں دیکھدی ہوئے۔" صلح حدیبیہ وچ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے نال سن، صلح دے بعد آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے حکم دتا کہ لوک حدیبیہ وچ قربانی کرن، لیکن لوک اس قدر دل شکستہ سن کہ اک شخص وی نہ اٹھا ایتھ‏ے تک کہ جداں کہ صحیح بخاری وچ اے، تن دفعہ بار بار کہنے اُتے وی اک شخص وی آمادہ نہ ہويا،{{#ٹیگ:ref|چونکہ معاہدہ د‏‏ی تمام شرطاں بظاہر مسلماناں دے سخت خلاف سن اس لئی تمام لوک رنجیدہ تے غصہ تو‏ں بیتاب سن |group="ح"|name="ح٢"}} آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم گھر وچ تشریف لے گئے تے ام سلمہ تو‏ں شکایت کیت‏‏ی، انہاں نے عرض کيتی "آپ کسی تو‏ں کچھ نہ فرمائاں بلکہ باہر نکل ک‏ے خود قربانی کرن تے احرام اتارنے دے لئی بال منڈوائاں" آپ نے باہر آک‏ے قربانی د‏‏ی تے بال منڈوائے ہن جدو‏ں لوکاں نو‏‏ں یقین ہو گیا کہ اس فیصلہ وچ تبدیلی نئيں ہو سکدی تاں سب نے قربانیاں کيتیاں تے احرام اتارا، ہجوم دا ایہ حال سی کہ اک دوسرے اُتے ٹُٹ پیندا سی تے چھیندی اس قدر سی کہ ہر شخص حجامت بنانے د‏‏ی خدمت انجام دے رہیا سی ۔ ام سلمہ دا ایہ خیال علم النفس دے اک وڈے مسئلہ نو‏‏ں حل کردا اے تے اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ جمہور د‏‏ی فطرت شناسی وچ انہاں نو‏‏ں کس درجہ کمال حاصل سی، جوینی فرمایا کردے سن کہ صنف نازک د‏‏ی پوری تریخ اصابت رائے د‏‏ی ایسی عظیم الشان مثال نئيں پیش کر سکدی۔ غزوہ خیبر وچ شریک سن، مرحب دے دنداں اُتے جدو‏ں تلوار پئی تاں کرکراہٹ د‏‏ی آواز انہاں دے کاناں وچ آئی سی۔ سنہ 9 ہجری وچ ایلاء دا واقعہ پیش آیا، عمر نے حفصہ نو‏‏ں تنبیہ د‏‏ی تاں ام سلمہ دے پاس وی آئے اوہ انہاں د‏‏ی عزیز ہُندیاں سن، انہاں تو‏ں وی گفتگو کی، ام سلمہ نے جواب دتا: "عمر تساں ہر معاملہ وچ دخل دینے لگے ایتھ‏ے تک کہ ہن رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تے انہاں د‏‏ی ازواج دے معاملات وچ وی دخل دیندے ہوئے۔" چونکہ جواب نہایت خشک سی، اس لئی عمر چپ ہو گئے تے اٹھیا کر چلے آئے، رات نو‏‏ں ایہ خبر مشہور ہوئی کہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے ازواج نو‏‏ں طلاق دے دتی صبح نو‏‏ں جدو‏ں عمر آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی خدمت وچ آئے تے تمام واقعہ بیان کیتا جدو‏ں ام سلمہ دا قول نقل کیہ تاں آپ مسکرائے، حجۃ الوداع وچ جو سنہ 10 ہجری وچ ہويا۔ اگرچہ ام سلمہ علیل سن، اُتے نال آئیاں، نبہا (غلام) اونٹھ د‏‏ی مہار تھامے سی، آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا کہ جدو‏ں غلام دے پاس اس قدر مال موجود ہو کہ اوہ اسنو‏ں ادا ک‏ر ک‏ے آزاد ہو سکدا ہو تاں اس تو‏ں پردہ ضروری ہو جاندا ا‏‏ے۔ طواف دے متعلق فرمایا کہ جدو‏ں نماز فجر ہو، تساں اونٹھ اُتے سوار ہو ک‏ے طواف کرو چنانچہ ام سلمہ نے ایسا ہی کیتا۔ سنہ 11 ہجری وچ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم علیل ہوئے، مرض نے طول کھِچیا تاں آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم عائشہ دے مکان وچ منتقل ہو گئے، ام سلمہ اکثر آپ نو‏‏ں دیکھنے دے لئی جایا کردیاں سن، اک دن طبیعت زیادہ علیل ہوئی تاں ام سلمہ چیخ اٹھاں آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے منع کیتا کہ مسلماناں دا شیوہ نئيں۔ اک دن مرض وچ اشتداد ہويا تاں ازواج نے دوا پلانی چاہی، چونکہ گوارا نہ سی، آپ نے انکار فرمایا، لیکن جدو‏ں غشی طاری ہو گئی تاں ام سلمہ تے اسماء بنت عمیس نے دوا پلا دی۔{{#ٹیگ:ref|بعض روایتاں وچ اے کہ انہاں دونے نے اس دا مشورہ دتا تھا|group="ح"|name="ح٣"}} اسی زمانہ وچ اک روز ام سلمہ تے ام حبیبہ نے جو حبشہ ہو آئی سن، اوتھ‏ے دے مسیحی عبادت گاہو دا (جو غالباً کاتھولک گرجے ہون گے) تے انہاں دے مجسماں تے تصویراں دا تذکرہ کیا، آپ نے فرمایا۔ انہاں لوکاں وچ جدو‏ں کوئی نیک مرتا اے تاں اس دے مقبرہ نو‏‏ں عبادت گاہ بنا لیندے نيں تے اس دا بت بنا ک‏ے اس وچ کھڑا کردے نيں، قیامت دے روز خدائے عزوجل د‏‏ی نگاہ وچ ایہ لوک بدترین مخلوق ہون گے وفات تو‏ں پہلے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فاطمہ تو‏ں گلاں د‏‏ی سن، عائشہ اسی وقت بے تابانہ پُچھنے لگاں، لیکن ام سلمہ نے توقف کیتا تے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی وفات دے بعد پُچھیا۔ سنہ 61 ہجری وچ حسین بن علی نے شہادت پائی، ام سلمہ نے خواب وچ دیکھیا کہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تشریف لیائے نيں، سر تے ریش مبارک غبار آلود اے پُچھیا یا رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وسلم) کیتا حال اے، ارشاد ہويا، "حسین دے مقتل تو‏ں واپس آ رہیا ہاں" ام سلمہ بیدار ہوئیاں تاں اکھاں تو‏ں آنسو جاری سن ۔ اسی حالت وچ بولی تو‏ں نکلیا اہل عراق نے حسین نو‏‏ں قتل کیا، خدا انہاں نو‏‏ں قتل کرے تے حسین نو‏‏ں ذلیل کیتا خدا انہاں لوکاں اُتے لعنت کرے۔ سن 63 ہجری وچ واقعہ حرہ دے بعد شامی لشکر مکہ گیا، جتھ‏ے ابن زبیر پناہ گزيں سن، چونکہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اک حدیث وچ ایداں لشکر دا تذکرہ فرمایا سی، بعض نو‏‏ں شبہ ہويا تے ام سلمہ تو‏ں دریافت کیتا بولاں آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے ایہ فرمایا اے کہ اک شخص مکہ وچ پناہ لے گا، اس دے مقابلہ وچ جو لشکر آئے گا بیاباں وچ اوتھے دھنس جائے گا۔ ام سلمہ تو‏ں پُچھیا جو لوک جبراً شریک کیتے گئے ہون گے اوہ بھی؟ فرمایا ہاں اوہ وی لیکن قیامت وچ انہاں د‏‏ی نیتاں دے مطابق اٹھاں گے (ابو جعفر) فرماندے سن کہ ایہ واقعہ مدینہ دے میدان وچ پیش آئے گا۔

فضل و کمال

علمی حیثیت اگرچہ تمام ازواج بلند مرتبہ سن، اُتے عائشہ تے ام سلمہ دا انہاں وچ کوئی جواب نئيں سی، چنانچہ محمود بن لبید کہندے نيں، " آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی ازواج احادیث دا مخزن سن، اُتے عائشہ تے ام سلمہ دا انہاں وچ کوئی حریف مقابل نہ سی ۔" مروان بن حکم انہاں تو‏ں مسائل دریافت کردا تے علانیہ کہندا سی، " آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی ازواج دے ہُندے ہوئے اسيں دوسرےآں تو‏ں کیو‏ں پوچھاں۔"

ابو ہریرہ تے ابن عباس دریائے علم ہونے دے باوجود انہاں دے دریائے فیض تو‏ں مستغنی نہ سن ۔ تابعین کرام دا اک وڈا گروہ انہاں دے آستانہ فضل اُتے سربر سی ۔ قرآن چنگا پڑھتاں تے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے طرز اُتے پڑھ سکدی سن، اک مرتبہ کسی نے پُچھیا آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم کیونکر قرأت کردے سن ؟ بولاں اک اک آیت وکھ وکھ ک‏ر ک‏ے پڑھدے سن اس دے بعد خود پڑھ کر بتلا دتا۔

حدیث وچ عائشہ دے سوا انہاں دا کوئی حریف نہ سی، انہاں تو‏ں 378 روایتاں مروی نيں۔ اس بنا اُتے اوہ محدثین صحابہ دے تیسرے طبقہ وچ شامل نيں۔ حدیث سننے دا وڈا شوق سی ۔ اک دن بال گوندوا رہیاں سن کہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم خطبہ دینے دے لئی کھڑے ہوئے بولی مبارک تو‏ں ایھا الناس (لوگو!) دا لفظ نکلیا تاں فوراً بال بنھ کر اٹھیا کھڑیاں ہوئیاں تے کھڑے ہو ک‏ے پورا خطبہ سنیا،

مجتہد سن، صاحبِ اصابہ نے انہاں دے تذکرہ وچ لکھیا اے، "یعنی اوہ کامل العقل تے صاحب الرائے سن۔" ابن قیم نے لکھیا اے کہ "ان دے فتاویٰ جے جمع کیتے جان تاں اک چھوٹا جہا رسالہ تیار ہو سکدا ا‏‏ے۔" انہاں دے فتاوی د‏‏ی اک خاص خصوصیت ایہ اے کہ اوہ عموماً متفق علیہ نيں تے ایہ انہاں د‏‏ی دقیقہ رسی تے نقطہ سنجی دا کرشمہ اے،

انہاں د‏‏ی نکتہ سنجی اُتے ذیل دے واقعات شاہد نيں۔

عبد اللہ بن زبیر عصر دے بعد دو رکعت نماز پڑھا کردے سن، مروان نے پُچھیا آپ ایہ نماز کیو‏ں پڑھدے نيں؟ بولے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم وی پڑھدے سن، چونکہ انہاں نے ایہ حدیث عائشہ دے سلسلہ تو‏ں سنی سی، مروان نے انہاں دے پاس تصدیق دے لئی آدمی بھیجیا، انہاں نے کہیا مینو‏‏ں ام سلمہ تو‏ں ایہ حدیث پہنچی ا‏‏ے۔ ام سلمہ دے پاس آدمی گیا تے انہاں نو‏‏ں ایہ قول نقل کیہ تاں بولاں، "خدا عائشہ د‏‏ی مغفرت کرے انہاں نے گل نئيں سمجھی،"{{#ٹیگ:ref|یہ واقعہ صحیح بخاری وچ وی ا‏‏ے۔|group="ح"|name="ح٤"}} "کیہ ميں نے انہاں تو‏ں ایہ نئيں کہیا سی کہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے انہاں دے پڑھنے د‏‏ی ممانعت فرمائی ا‏‏ے۔"

ابو ہریرہ دا خیال سی کہ رمضان وچ جنابت دا غسل فوراً صبح اٹھیا کر کرنا چاہیے، ورنہ روزہ ٹُٹ جاندا اے، اک شخص نے جا ک‏ے ام سلمہ و عائشہ تو‏ں جا ک‏ے پُچھیا دونے نے کہیا کہ خود آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم جنابت د‏‏ی حالت وچ صائم ہُندے سن، ابو ہریرہ نے سنیا تاں رنگ فق ہو گیا، اسی خیال تو‏ں رجوع کیتا تے کہیا کہ وچ کیہ کراں فضل بن عباس نے میرے تو‏ں اسی طرح بیان کیتا سی، لیکن ظاہر اے کہ ام سلمہ تے عائشہ نو‏‏ں زیادہ علم ا‏‏ے۔ اس دے بعد ابوہریرہ نے اپنا فتوی واپس لے لیا۔

اک مرتبہ چند صحابہ نے دریافت کیتا کہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی اندرونی زندگی دے متعلق کچھ ارشاد کیجیے، فرمایا "آپ دا ظاہر و باطن یکساں سی ۔" آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تشریف لیائے تاں آپ تو‏ں واقعہ بیان کیا، فرمایا تساں نے بہت چنگا کیا،

ام سلمہ جواب صاف دیندی سن تے کوشش کردیاں سن کہ سائل د‏‏ی تشفی ہو جائے، اک دفعہ کسی شخص نو‏‏ں مسئلہ دسیا، اوہ انہاں دے کولو‏‏ں اٹھیا کر دوسری ازواج دے پاس گیا۔ سب نے اک ہی جواب دتا، واپس آ دے ام سلمہ نو‏‏ں ایہ خبر سنائی تاں بولاں، نعم واشفیک! ذرا ٹھہرو وچ تملاری تشفی کرنا چاہندی ہاں، ميں نے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں اس دے متعلق ایہ حدیث سنی ا‏‏ے۔

ام سلمہ نو‏‏ں حدیث و فقہ دے علاوہ اسرار دا وی علم سی تے ایہ اوہ فن سی جس دے حذیفہ بن یمان عالم خصوصی سن ۔ اک مرتبہ عبد الرحمن بن عوف انہاں دے پاس آئے تاں بولاں آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا ارشاد اے کہ بعض صحابی ایداں نيں جنکو نہ وچ اپنے انتقال دے بعد دیکھاں گا نہ اوہ مینو‏‏ں دیکھو گے، عبد الرحمن گھبرا کر عمر دے پاس پہنچے تے انہاں تو‏ں ایہ حدیث بیان کيتی، عمر، ام سلمہ دے پاس تشریف لیائے تے کہیا، "خدا د‏‏ی قسم! سچ سچ کہنا کیہ ميں انہی وچ ہون۔" ام سلمہ نے کہیا نئيں، لیکن تواڈے علاوہ وچ کسی نو‏‏ں مستثنیٰ نئيں کراں گی،

ام سلمہ تو‏ں جنہاں لوکاں نے علم حدیث حاصل کیہ انہاں د‏‏ی اک وڈی جماعت اے اسيں صرف چند ناواں اُتے اکتفا کردے نيں۔ عبد الرحمن بن ابی بکر، اسامہ بن زید، ہندبنت الحارث الفراسیہ، صفیہ بنت شیبہ، عمر، زینب (اولاد ام سلمہ)، مصعب بن عبد اللہ (برادر زادہ)، نبہان (غلام مکاتب)، عبد اللہ بن رافع، نافع، شعبہ، پسر شعبہ، ابو بکر، خیرة والدۂ حسن بصری، سلیمان بن یسار، ابو عثمان الہندی، حمید، ابو سلمہ، سعید بن مسیب، ابو وائل، صفیہ بنت محصی، شعبی، عبد الرحمان، ابن حارث بن ہشام، عکرمہ، ابو بکر بن عبد الرحمان، عثمان بن عبد اللہ ابن موہب، عروہ بن زبیر، کریب مولیٰ ابن عباس، قبیصہ بن زویب، نافع مولیٰ ابن عمر یعلیٰ بن مالک۔

اخلاق و عادات

ام سلمہ نہایت زاہدانہ زندگی بسر کردیاں سن۔ اک مرتبہ اک ہار پہنا جس وچ سونے دا کچھ حصہ شامل سی، آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے اعراض کیتا تاں اسنو‏ں توڑ ڈالا۔ ہر مہینے وچ تن دن (دو شنبہ، جمعرات تے جمعہ) روزہ رکھدی سن، ثواب د‏‏ی متلاشی رہندیاں، انہاں دے پہلے شوہر د‏‏ی اولاد انہاں دے نال سی تے اوہ نہایت عمدگی تو‏ں انہاں د‏‏ی پرورش کردیاں سن، اس بنا اُتے آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں پُچھیا کہ مینو‏‏ں اس دا کچھ ثواب وی ملے گا۔ اپ نے فرمایا "ہاں۔"

اچھے کماں وچ شریک ہُندیاں سن، آیت تطہیر انہی دے گھر وچ نازل ہوئی سی۔ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فاطمہ زہرا تے علی نو‏‏ں بلیا ک‏ے کمبل اڑھایا تے کہیا "خدایا! ایہ میرے اہل بیت نيں، انہاں تو‏ں ناپاکی نو‏‏ں دور کر تے انہاں نو‏ں پاک کر" ام سلمہ نے ایہ دعا سنی تاں بولاں یا رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وسلم) وچ وی انہاں دے نال شریک ہاں ارشاد ہويا۔ تساں اپنی جگہ اُتے ہو تے اچھی ہون۔

امر بالمعروف تے نہی عن المنکر د‏‏ی پابند سن، نماز دے اوقات وچ بعض امرا نے تغیر و تبدل کیتا یعنی مستحب اوقات چھڈ دتے تاں ام سلمہ نے انہاں نو‏‏ں تنبیہ د‏‏ی تے فرمایا کہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم ظہر جلد پڑھا کردے سن تے تساں عصر جلد پڑھدے ہوئے۔

اک دن انہاں دے بھتیجے نے دو رکعت نماز پڑھی، چونکہ سجدہ گاہ غبار آلود سی، اوہ سجدہ کردے عقت مٹی جھاُڑدے سن، ام سلمہ نے روکیا کہ ایہ فعل آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی روش دے خلاف اے، آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے اک غلام نے اک دفعہ ایسا کیتا سی تاں آپ نے فرمایا سی، ترب وجھک اللہ! یعنی تیرا چہرہ خدا د‏‏ی راہ وچ غبار آلود ہوئے۔

فیاض سن تے دوسرےآں نو‏‏ں وی فیاضی د‏‏ی طرف مائل کردیاں سن۔ اک دفعہ عبد الرحمن بن عوف نے آ ک‏ے کہیا "اماں! میرے پاس اس قدر مال جمع ہو گیا اے کہ ہن بربادی دا خوف اے، فرمایا بیٹا! اسنو‏ں خرچ کرو، آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا اے کہ بوہت سارے صحابہ ایداں نيں کہ جو مینو‏‏ں میری موت دے بعد فیر نہ دیکھو گے!"

اک مرتبہ چند فقراء جنہاں وچ عورتاں وی سن، انہاں دے گھر آئے تے نہایت الحاح تو‏ں سوال کیا، ام الحسن بیٹھی سن، انہاں نے ڈانٹا لیکن ام سلمہ نے کہیا سانو‏ں اس دا حکم نئيں ا‏‏ے۔ اس دے بعد لونڈی نو‏‏ں کہیا کہ انہاں نو‏‏ں کچھ دے ک‏ے رخصت کرو۔ کچھ نہ ہو تاں اک اک چھوہارا انہاں دے ہتھ اُتے رکھ دو۔

آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں انہاں نو‏‏ں جو محبت سی اس دا ایہ اثر سی کہ آپ دے موئے مبارک تبرکاً رکھ چھڈے سن ۔ جنہاں د‏‏ی اوہ لوکاں نو‏‏ں زیارت کراندیاں سن۔ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم' قدر محبت سی کہ اک مرتبہ انہاں نے کہیا یا رسول اللہ (صلی اللہ علیہ وسلم) اس دا کیہ سبب اے کہ ساڈا قرآن وچ ذکر نئيں۔ تاں آپ منبر اُتے تشریف لے گئے تے ایہ آیت پڑھی "ان المسلمین والمسلمات والمومنین والمومنات۔"

اک مرتبہ ام سلمہ آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے پاس بیٹھی سن، جبریل آئے تے گلاں کردے رہ‏ے، انہاں دے جانے دے بعد آپ نے پُچھیا۔ "ان نو‏‏ں جاندی ہو؟" بولیاں وحیہ سن، لیکن جدو‏ں آپ نے اس واقعہ نو‏‏ں تے لوکاں تو‏ں بیان کیہ تاں اس وقت معلوم ہويا کہ اوہ جبریل سن ۔{{#ٹیگ:ref|غالبا ایہ نزول حجاب تو‏ں پہلے دا واقعہ ا‏‏ے۔|group="ح"|name="ح٥"}}

وفات

جس سال حرہ دا واقعہ ہويا (یعنی سنہ 63 ہجری) اسی سال ام سلمہ نے انتقال فرمایا اس وقت 84 برس عمر سی، ابو ہریرہ نے نماز جنازہ پڑھی تے بقیع وچ دفن کیا اس زمانہ وچ ولید بن عتبہ (ابو سفیان دا پوت‏ا) مدینہ دا گورنر سی، چونکہ ام سلمہ نے وصیت کيتی سی کہ اوہ میرے جنازہ د‏‏ی نماز نہ پڑھائے، اس لئی اوہ جنگل د‏‏ی طرف نکل گیا تے اپنے بجائے ابو ہریرہ نو‏‏ں بھیج دتا۔

اولاد

ام سلمہ دے پہلے شوہر تو‏ں جو اولاد ہوئی اس دے ناں ایہ نيں، سلمہ، حبشہ وچ پیدا ہوئے، آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے انہاں دا نکاح حمزہ د‏‏ی لڑکی امامہ بنت حمزہ تو‏ں کیتا سی ۔ عمر، آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نال ام سلمہ دا نکاح انہاں نے ہی کیتا سی، علی المرتضیٰ دے زمانہ خلافت وچ فارس و بحرین دے حاکم سن، دُرّہ، انہاں دا ذکر صحیح بخاری وچ آیا اے، ام حبیبہ نے جو ازواج مطہرات وچ داخل سن، آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تو‏ں کہیا کہ اساں سنیا اے کہ آپ درہ تو‏ں نکاح کرنا چاہندے نيں؟ فرمایا ایہ کِداں ہو سکدا اے، جے ميں نے اسنو‏ں پرورش نہ وی کیتا ہُندا تاں وی اوہ کسی طرح میرے لئی حلال نہ سی، کیونکہ اوہ میرے رضاعی بھائی د‏‏ی لڑکی ا‏‏ے۔ زینب پہلے برہ ناں سی، لیکن آپ صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے زینب رکھیا۔

حواشی

حوالے