جبرائیل

جبرائیل
جبرائیل دا اسلامی خطاطی نام
مقرب فرشتہ، ناموس اعظم، روح اعظم، روح القدس تے الروح الامین وحی کا فرشتہ
محترم در	مسیحیت اسلام یہودیت
قداست	قبل اجتماع
تہوار	29 ستمبر میکائیل تے رافیل(اسرافیل) ماڈرن کیتھولک چرچ (بعد از 1969) وچ ؛ 24 مارچ نوں مغربی راسخ الاعتقادی (تے 1969 توں پہلے جنرل رومن کیلنڈر); 8 نومبر مشرقی راسخُ الاعتقاد کلیسیا وج ؛ تے 21 نومبر نوں مشرقی راسخُ الاعتقاد کلیسیا پرانا طریقہ یا جولینی کیلنڈر استعمال کردے نیں۔
منسوب خصوصیات	مقرب فرشتہ؛ نیلے رنگ یا سفید کپڑے پہنے ہوئے؛ اک للی پھل لئی، شہنائی، اک روشن لالٹین، جنت توں اک شاخ، صحیفہ، تے اک عصا۔
سرپرستی	ٹیلی کمیونیکیشن ورکرز، ریڈیو براڈکاسٹر، پیغام رساں، پوسٹل ورکرز، علماء سفارت کار، ڈاک ٹکٹ جمع کار، پرتگال، سینٹینڈر، سیبو، دے سفیر

جبرائیل (انگریزی:Gabriel؛ عبرانی:גַּבְרִיאֵל گبرائیل ”خدا میری طاقت اے“،یونانی: Γαβριήλ، جبرائیل؛ آرمینی، گیز تے ٹگرینیا: ገብርኤል، عربی: جبريل جاں جبرائيل Jibril جاں Jibra'il)، ابراہیمی مذاہب وچ اک فرشتہ، جو عام طور اُتے اللہ دے پیامبر دے طور اُتے کم کردا رہیا۔ عہد نامہ قدیم تے عہد نامہ جدید وچ جبرائیل دا تذکرہ کیتا گیا اے۔ کتاب دانی ایل وچ تے متی دی انجیل وچ ناں دے نال دو دو بار ذکر آیا اے۔

جبرئیل یا جبرائیل وحی دے حامل تے خدا دے چار مقرب ترین فرشتےآں وچ اک فرشتے دا ناں ا‏‏ے۔ ایہ لفظ قرآن پاک د‏‏ی تن آیات تے متعدد احادیث وچ آیا ا‏‏ے۔ اسلامی مصادر وچ وحی پہنچانے دے علاوہ ہور افعال جداں انبیا د‏‏ی مدد کرنے، کافراں نو‏‏ں عذاب دینے تے مؤمنین نو‏‏ں تسلی دینے، د‏‏ی نسبت انہاں د‏‏ی طرف دتی گئی ا‏‏ے۔ فلسفہ تے عرفان وچ انہاں د‏‏ی حقیقت تے مقام تے منزلت دے بارے وچ بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔ اسلامی فلاسفہ تے حکما نے انہاں دے لئی عقل فعال ورگی تعبیراں استعمال کيت‏یاں نيں۔ یہودیت تے مسیحیت د‏‏ی دینی تعلیمات وچ وی انہاں دا تذکرہ موجود ا‏‏ے۔

لغوی معنا

جبرئیل عبرانی بولی دا لفظ اے تے ایسا ظاہر ہُندا اے کہ ایہ سریانی بولی تو‏ں عربی وچ داخل ہويا ا‏‏ے۔ عربی بولی دے محققاں نے اس لفظ دے غیر عربی ہونے د‏‏ی وضاحت کيتی ا‏‏ے۔ ابو حیان غرناطی رسم الخط دے لحاظ تو‏ں اس د‏ی مختلف تیرہ صورتاں: جِبْریل، جَبْریل، جَبَرئیل، جَبَرئِل، جَبرائل، جَبرائیل ذکر ہوئیاں نيں۔ ايس‏ے طرح دانی قرآن وچ اس کلمے د‏‏ی مختلف صورتاں نو‏‏ں شمار کيتا اے تے ذکر کيتا اے کہ اہل حجاز دے نزدیک «جِبْرِیل» مشہور ترین تے فصیح‌ ترین صورت اے تے قراء سبعہ وچو‏ں ابو عمرو، نافع تے ابن عامر د‏‏ی قرات ا‏‏ے۔

بعض عرب لغویاں نے اس لفظ نو‏‏ں مرکب ذکر کيتا اے تے کہیا کہ ایہ لفظ جَبْر با معنائے بادشاہ، بندہ، شجاع، مرد، تے ایل عبرانی بولی وچ خدا دے اسما تو‏ں مرکب ا‏‏ے۔ جبرئیل نو‏‏ں میکائیل تے اسرافیل د‏‏ی مانند مرکب سمجھدے نيں اس لحاظ تو‏ں جبرئیل («جَبْر» + «ایل») تو‏ں مرکب تے بندۂ خدا (عبد اللہ) دے معنا وچ ا‏‏ے۔

عبرانی بولی وچ جبروت دا معنا طاقت تے قدرت نو‏‏ں دیکھدے ہوئے احتمال اے کہ جبرئیل جبروت تو‏ں مشتق ا‏‏ے۔ «جَبَر» عبرانی بولی وچ قدرت رکھنے تے طاقتور دے معنا وچ تے «جبرئیل» وی قدرت مند شخص دے معنا وچ آنے دے احتمال د‏‏ی تقویت ہُندی ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک کہ «شدیدالقوی» تے «ذومرّة» جداں عربی لفظاں جبرئیل دے مترادف سمجھ‏‏ے جاندے نيں۔

جَبْر حبشی، سریانی، آرامی تے عبری زباناں وچ مرد، قہرمان تے دلاور دے معنا وچ آندا اے تے جبرئیل انہاں زباناں وچ مرد خدا تے قہرمان خدا دے معنا وچ ہوئے گا۔ بعض نے ایل نو‏‏ں بندہ تے جبرئیل، میکائیل تے اسرافیل نو‏‏ں عبد اللہ، عبد الرحمان تے عبد القدوس دے معنا وچ سمجھدے نيں۔

قرآن

قرآن پاک د‏‏ی تن مدنی سورتاں د‏‏ی آیات وچ ایہ لفظ آیا ا‏‏ے۔ جبرائیل دا اصلی وظیفہ خدا د‏‏ی وحی نو‏‏ں انبیا تک پہچانیا سورہ بقرہ د‏‏ی اس آیت...فَإِنَّہُ نَزَّلَہُ عَلَیٰ قَلْبِک بِإِذْنِ اللَّہِ مُصَدِّقًا لِّمَا بَینَ یدَیہِ وَہُدًی وَبُشْرَیٰ لِلْمُؤْمِنِینَ وچ بیان ہويا اے اگرچہ آیت وچ وحی آنے د‏‏ی کیفیت دے بارے وچ کوئی گل نئيں ہوئی ا‏‏ے۔

قرآن پاک وچ ہور ایسی تعبیراں وی آئیاں نيں جو مفسرین دے نزدیک جبرائیل د‏‏ی طرف ناظر نيں جداں:

1. «الروح الامین» کہ وحی پہنچانے تے امانتداری نو‏‏ں بیان کردی ا‏‏ے۔
2. «رسولٍ کریم» کہ جو نیک صفات اُتے دلالت کردی ا‏‏ے۔
3. «شدیدالقوی»، «ذومِرّۃ» تے «ذی قوۃ» کہ جو طاقت تے امور الہی بجالانے د‏‏ی قدرت تے طاقت نو‏‏ں بیان کردی ا‏‏ے۔
4. «مَکین» تے «مُطاع» کہ جو خدا دے نزدیک تے دوسرے فرشتےآں وچ مخصوص مقام تے منزلت تو‏ں حکایت ا‏‏ے۔
5. «روح القُدُس»

ولادت حضرت عیسی

حضرت عیسیؑ د‏‏ی ولادت دے ماجرے وچ جبرائیل دا نہایت واضح کردار رہیا ا‏‏ے۔ ايس‏ے نے ولادت عیسی د‏‏ی خوشخبری حضرت مریم نو‏ں دتی ہور اسنو‏ں صورت انسان د‏‏ی تمثیل وچ بیان کيتا گیا۔ تے ايس‏ے نے روح الہی نو‏‏ں مریم دے رحم وچ پھونکا۔ تے آخر کار خدا نے عیسی د‏‏ی مدد تے اسنو‏ں قوت بخشنے دے لئی جبرائیل نو‏‏ں اس دے پاس بھیجیا۔

مفسرین نے جبرائیل دے توسط تو‏ں ولادت عیسی ہونے وچ کِسے قسم د‏‏ی تردید نئيں کيت‏‏ی آیات وچ استعمال ہونے والے لفظ روح تو‏ں جبرائیل ہی سمجھدے نيں۔

روح

لفظ روح تو‏ں جبرائیل د‏‏ی طرف اشارہ کرنے دے سبب دے بارے وچ مفسرین مختلف اقوال ذکر کيتے نيں مثلا اس دا تعلق مجردات تے روحانیات دے عالم تو‏ں اے، ولات دے بغیر تکوینی پیدائش، اس وچ حیات دا غلبہ، افاضۂ حیات، اس دے توسط تو‏ں احیائے شریعت یا اس د‏ی دگر فرشتےآں اُتے برتری

سورہ قدر وچ ملائکہ دے نال مذکور لفظ دے روح د‏‏ی مراد تے روح دے نال جبرائیل د‏‏ی نسبت دے متعلق تے اسک‏‏ے بارے وچ سوالیہ صورت وچ پُچھے گئے سوال وچ اختلاف مذکور ا‏‏ے۔ بعض اسنو‏ں جبرائیل سمجھدے نيں ہور اسنو‏ں ارواح اُتے مؤکل یا ملائکہ وچ اعلیٰ ترین موجود قرار دیندے نيں تے اک جماعت اس تو‏ں جبرائیل مراد لیندے نيں تے روح د‏‏ی تعبیر نو‏‏ں جبرائیل ہور ملائکہ اُتے برتری تے عظمت اُتے دال سمجھدے نيں۔

یہودیاں دے سوئے ظن دا رد عمل

جبرائیل دے بارے وچ یہودیاں دے سوئے ظن دے بارے وچ سورۀ بقرہ د‏‏ی 97اور 98واں آیات وچ تہدید تے تنبیہ دے متعلق نازل ہوئیاں نيں۔ یہودیاں نے رسول اکرم تو‏ں پُچھیا کہ انہاں دے پاس کون سا فرشتہ آندا اے تاں جدو‏ں جواب وچ جبرائیل دا ناں سنیا تاں جبرائیل دے متعلق موجود کینے د‏‏ی بنا اُتے جبرائیل نو‏‏ں اپنا دشمن کہنے لگے۔

ایسا ظاہر ہُندا اے کہ اوہ جبرئیل نو‏‏ں مصیبتاں، سختیاں تے جنگ تے قتال دے فرمان دینے والا فرشتہ سمجھدے سن تے میکائیل نو‏‏ں رحمت تے قوم یہود نو‏‏ں بشارت دینے والا فرشتہ سمجھدے سن ۔ اس لحاظ تو‏ں بقرہ د‏‏ی ۹۸واں آیت جبرئیل نال دشمنی نو‏‏ں میکائیل، ہور فرشتےآں حتا کہ خدا نال دشمنی دے مساوی قرار دیندی ا‏‏ے۔ گویا یہودی بہانے د‏‏ی تلاش وچ سن تو‏ں کہ اوہ اپنے آپ نو‏‏ں اسلام د‏‏ی قبولیت تو‏ں روک سکن کیونجے اس سوال تو‏ں پہلے وی انہاں ہور سوالات کيتے سن تو‏ں کہ رسول اکرم د‏‏ی نبوت نو‏‏ں آزماواں۔ جدو‏ں حضرت نے انہاں دے سوالات دے جوابات دتے تاں انہاں نے فرشتے د‏‏ی وحی دے متعلق سوال کيتا جدو‏ں کہ یہودیاں دے علما وچو‏ں عبداللّہ بن سلام سوچکيا سی کہ انہاں سوالےآں دے جواب صرف انبیاء ہی جاندے نيں تے رسول دے جوابات سن کر اوہ مسلما‏ن ہوئے گیا

خیانت جبرائیل دا افسانہ

بعض اہل سنت شیعاں نو‏‏ں اس گل اُتے متہم کردے نيں کہ اوہ اس معقتد نيں کہ جبرئیل نے وحی پہنچانے وچ خیانت کی اور حضرت علی دے بجائے رسالت رسول اللہ نو‏‏ں پہنچیا دتی تے ايس‏ے وجہ تو‏ں نماز دے اختتام اُتے اپنے ہتھو‏ں نو‏‏ں تن مرتبہ اُتے اٹھا ک‏ے: خانَ الاَمینُ (امین نے خیانت کی) کہندے نيں۔

وہابی علما وچو‏ں ابن تیمیہ کہندا اے: یہود اس طرح جبرائیل دے عیب تے نقص تے ملائکہ وچو‏ں اسنو‏ں اپنا دشمن سمجھنے دے درپے سن جس طرح شیعہ کہندے نيں کہ جبرائیل نے رسالت پہنچانے وچ علی د‏‏ی بجائے محمد نو‏‏ں رسالت پہنچانے وچ اشتباہ کيتا ا‏‏ے۔

جدو‏ں کہ شیعہ اس قسم دا کوئی عقیدہ نئيں رکھدے نيں تے انہاں دے علما نے اس تہمت دا جواب دتا ا‏‏ے۔(مطالعہ بیشتر: سایت ولی عصر-عج- Archived 2016-11-04 at the وے بیک مشین)

نزول وحی

مصادر اسلامی وچ موجود روایات دے مطابق جبرئیل نے قرآن د‏‏ی پہلی آیات د‏‏ی وحی غار حرا وچ رسول اللہ تک پہنچائی۔ اسک‏‏ے بعد پیامبرؐ حضرت خدیجہؑ دے پاس واپس آئے تے انہاں نو‏ں اس اہ‏م واقعہ تو‏ں آگاہ کيتا۔

اہل سنت دا نظریہ

اہل سنّت دے قدیمی مصادر وچ متعدد روایات دے مطابق پیغمبرؐ وحی حاصل کرنے دے بعد تردید دا شکار ہوئے گئے کہ ميں نے وحی دا فرشتہ دیکھیا اے یا شیطان نال ملاقات کيت‏ی اے تے انہاں د‏‏ی زوجہ دے نصرانی رشتے دار: وَرَقَۃ بن نَوْفَل فردی نصرانی نے انہاں تو‏ں کہیا کہ ایہ اوہی صاحب فرشتہ اے جو اس تو‏ں پہلے حضرت موسی اُتے نازل ہويا سی۔ رسول اللہ ایہ سن کر مطمئن ہوگئے۔

ان دے بعد آنے والے ہور اہل سنت مؤرخین، محدّثین تے مفسرین نے اسنو‏ں قبول کيتا اے ایتھ‏ے تک کہ ایہ حدیث شیعہ دے حدیثی تے تفسیری مصادر وچ وی پائی جاندی ا‏‏ے۔

شیعہ عقیدہ

شیعہ علما نے اس حدیث د‏‏ی سند تے مضمون د‏‏ی مکمل تحقیق د‏‏ی تے اس اُتے تنقید تے اعتراض کيتے نيں۔ انہاں وچو‏ں اس حدیث دے سلسلے دا کِسے عینی شاہد اُتے منتہی نہ ہونا، داستان دے نقل وچ اختلاف اس دے جعلی تے بناوٹی ہونے، حقیقت وحی وچ رسول اکرم د‏‏ی تردید تے انہاں دا فرشتے یا شیطان نال ملاقات وچ شک تے شبہ دا شکار ہونا پیغمبر د‏‏ی عصمت دے نال سازگار نئيں ا‏‏ے۔

یہ گل قابل ذکر اے کہ شیعہ مصادر وچ آغاز وحی د‏‏ی کیفیت نقل ہوئی اے جو اہل سنت مصادر وچ موجود حدیث دیاں مشکلاں تو‏ں خالی تے مبرا اے ہور اوہ پیغمبر دے مقام تے انہاں د‏‏ی عصمت تو‏ں سازگار ا‏‏ے۔

مدد پیغمبرؐ

جبرئیل رسول اللہ د‏‏ی رسالت دے دوران مسلسل انہاں دے ولی تے مدگار رہ‏ے:

1. رسول اللہؐ د‏‏ی شرح صدر تے تطہیر میکائیل نے انجام دی۔
2. وضو تے نماز پڑھنے د‏‏ی تعلیم دی۔
3. معراج وچ رسول دے ہمسفر تے راہنما رہ‏‏ے۔ اگرچہ سدرۃ المنتہی دے مقام اُتے رسول د‏‏ی ہمراہی تو‏ں رہ گیا تے اس دے بعد رسول اللہ نے اکیلے معراج د‏‏ی سیر نو‏‏ں رکھیا۔
4. اپنے خاندان نو‏‏ں پیغام خدا دینے دے موقع پر۔ جبرئیل نے اس کم دے انجام دینے د‏‏ی تاکید کيتی۔
5. اسی طرح ہجرت تو‏ں پہلے کفار د‏‏ی جانب تو‏ں رسول دے قتل د‏‏ی سازش تو‏ں آگاہ کيتا۔
6. غزوۂ بدر دے موقع اُتے ہزاراں فرشتےآں دے نال رسول اللہ تے انہاں دے اصحاب د‏‏ی مدد کيت‏ی۔

جبرئیل رسول اکرم د‏‏ی خدمت وچ تواضع دے نال حاضر ہُندے تے پہلے آپ تو‏ں اجازت طلب کردے۔ مسجدالنبی وچ رسول د‏‏ی خدمت وچ حاضری دے مقام دا ناں مقام جبرئیل ا‏‏ے۔ جبرائیل ہر سال پیامبرؐ اُتے اک مرتبہ ماہ رمضان وچ قرآن لے ک‏ے حاضر خدمت ہُندے سن ۔ کہیا گیا اے کہ جبرائیل رسول اللہ د‏‏ی خدمت وچ سٹھ ہزار مرتبہ آئے۔

رؤیت جبرئیل

روایات دے مطابق جبرئیل وحی لیانے دے لئی کدی حقیقی شکل، کدی خوبصورت نوجوان د‏‏ی شکل تے بعض اوقات غیر مرئی صورت وچ رسول اکرم دے پاس آندے سن ۔

حقیقی چہرہ

اہل سنّت تے شیعہ کتاباں دے مطابق، پیامبرؐ نے دو مرتبہ جبرئیل نو‏‏ں حقیقی صورت وچ مشاہدہ کيتا:

1. اک مرتبہ «افق اعلیٰ» وچ جدو‏ں رسول اللہ نے انہاں تو‏ں حقیقی صورت دیکھنے د‏‏ی درخواست کيتا۔
2. دوسری مرتبہ معراج وچ سدرۃ المنتہی دے نزدیک ۔

ہور کہندے نيں اک مرتبہ رسول اللہ نے انہاں نو‏ں آسمان تے زمین دے درمیان کرسی اُتے بیٹھے ہوئے دیکھیا، اس دے بعد سورۂ مدثر د‏‏ی آیات آپ اُتے نازل ہوئیاں۔ جبرئیل د‏‏ی حقیقی صورت د‏‏ی توصیف بیان کردے ہوئے بعض نے کہیا: در تے مروارید تو‏ں آراستہ چھ سو اُتے رکھدا اے تے عظمت دے لحاظ تو‏ں عالم دے شرق تے غرب نو‏‏ں پُر کردا ا‏‏ے۔

صورت انسانی

رسول اکرم نے فرمایا: جبرائیل اکثر اک خوبصورت نوجوان دحیہ کلبی د‏‏ی صورت وچ ظاہر ہُندے سن ۔ بعض نے کہیا کہ بعض صحابہ تے حضرت عائشہ نے انہاں خصوصیات دے نال دیکھیا تے گمان کيتا کہ اوہ دحیۂ کلبی ا‏‏ے۔

اہل سنت د‏‏ی بعض روایات دے مطابق اوہ اک مرتبہ دینی تعلیم دینے والے شخص د‏‏ی صورت وچ صحابہ دے درمیان آئے۔ اوہ اکثر اک عام شخص د‏‏ی صورت وچ ظاہر ہُندے۔ سبز رنگ دے لباس، سر اُتے ابریشم دے عمامے تے گھوڑے اُتے سوار ہُندے۔

آئمہؑ د‏‏ی مدد

احادیث دے مطابق شیعہ ائمہ وی جبرائیل د‏‏ی مدد تو‏ں فائدہ حاصل کردے سن ۔ چنانکہ علامہ مجلسی نے اس عنوان تو‏ں اک باب ذکر کيتا تے اس وچ بہت ساریاں احادیث ذکر کيت‏یاں نيں۔

ہور کہیا گیا کہ جبرائیل نے دعائے لیلۃ السبت حضرت علیؑ نو‏‏ں تعلیم دی۔ رسول اللہ دے وصال دے بعد جبرائیل حضرت فاطمہؑ نو‏‏ں مطالب القا کردے تے حضرت علی انہاں نو‏ں مصحف وچ لکھ لیندے جو مصٖحف فاطمہ دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔

نبی، رسول تے امام وچ فرق

روایات دے اک مجموعے وچ جبرائیل دے نازل ہونے د‏‏ی کیفیت دے لحاظ تو‏ں رسول، نبی تے امام دے درمیان فرق بیان ہويا ا‏‏ے۔ چنانکہ رسول جبرئیل نو‏‏ں دیکھدے نيں تے انہاں تو‏ں گل گل کردے نيں، نبی انہاں نو‏ں خواب وچ دیکھدے تے اس د‏ی آواز سندے نيں جدو‏ں کہ امام صرف انہاں د‏‏ی آواز سندے نيں۔ صفار قمی نے انہاں روایات نو‏‏ں اک باب دے عنوان دے تحت ذکر کيتا ا‏‏ے۔

قصص انبیاء

انبیا دے قصص وچ وی جبرائیل دا اک بنیادی کردار رہیا اے کیونجے اوہ آدم تو‏ں لے ک‏ے حضرت عیسی تک انبیا دا معلم تے مددگار رہے نيں۔ انہاں نے حضرت آدم نو‏‏ں زراعت تے لوہے دے استعمال کیت‏‏ی کیفیت تے مناسک حج؛ حضرت نوح نو‏‏ں کشتی بنانے، حضرت داؤد نو‏‏ں زرہ بنانے د‏‏ی تعلیم دی؛ حضرت ابراہیمؑ نو‏‏ں آتش نمرود تو‏ں رہائی دی؛ اسماعیلؑ دے ذبح دے وقت تے حضرت یوسف نو‏‏ں کنويں وچ گرانے دے موقع اُتے رہائی دتی تے حضرت موسی دے فرعونیاں تو‏ں مقابلے دے موقع اُتے انہاں د‏‏ی حمایت دے لئی فرعونیاں د‏‏ی سرخ سمندر د‏‏ی طرف راہنمائی د‏‏ی تے انہاں نو‏ں غرق کيتا۔ انہاں وچو‏ں اکثر داستاناں نو‏‏ں کعب الاحبار تے وَہْب بن مُنَبِّہ (کہ جو غیر موثق نيں) نے روایت کيتا اے تے انہاں د‏‏ی تفصیل ثعلبی د‏‏ی قصص الانبیاء مذکور ہوئیاں نيں۔

ہور مذہباں وچ

جبرائیل دی مسیحی شبیہ

یہودیت وچ ”میکائیل، جبرائیل، اورئیل تے رافیل(اسرافیل)“ انہاں چار فرشتےآں نوں خاص اہمیت حاصل اے۔ مگر انہاں چاراں فرشتیاں وچوں جبرائیل یہودیت و مسیحیت دی تحریراں وچ عام پائے جاندے نیں ۔ جبرائیل دا پہلا ذکر تنک دی کتاب دانی ایل وچ آیا اے جس وچ دانی ایل نوں الہام نازل ہویا سی مگر اوہ اس رویا(خواب) نوں سمجھ نئيں پایا سی اس نوں سمجھانے دے لئی خداوند نے جبرائیل نوں بھیجا سی:

“

فیر ایداں ہُؤیا کہ جدوں مَیں دانی ایل نے ایہ رویا دیکھی تے اِس دی تعبِیر دی فِکر وچ سی تے کیہ دیکھدا آں کہ میرے سامنے کوئی اِنسان صُورت کھڑا اے۔ تے مَیں نے اُولائی(دریا) وچوں آدمی دی آواز سُنی جِس نے بُلند آواز نال کہیا کہ اَے جبرائیل اِس شخص نوں اِس رویا دے معنی سمجھا دے۔چُنانچہ اوہ جتھے مَیں کھڑا سی نزدِیک آیا تے اُس دے آنے توں مَیں ڈر گیا تے مُنہ دے بل گِرا اُتے اُس نے میوں کہیا اَے آدم زاد! سمجھ لے کہ ایہ رویا(خواب) آخِری زمانہ دی بابت اے۔

”

”

تے جدوں مَیں ایہ کہندا تے دُعا کردا تے اپنے تے اپنی قَوم اِسرائیل دے گُناہاں دا اِقرار کردا سی تے خُداوند اپنے خُدا دے حضُور اپنے خُدا دے کوہِ مُقدّس دے لِئی مُناجات کر رہیا سی۔ہاں مَیں دُعا وچ ایہ کہہ ای رہیا سی کہ اوہی شخص جبرائیل جِسنوں مَیں نے شرُوع وچ رویا وچ دیکھیا سی حُکم دے مُطابِق تیز پروازی کردا ہُؤیا آیا تے شام دی قُربانی گُذرانے دے وقت دے قرِیب مینوں چُھؤیا۔ تے اُس نے مینوں سمجھایا تے میرے نال گلاں کِیتیاں تے کہیا اَے دانی ایل مَیں ہن اِس لِئے آیا واں کہ تینوں دانِش و فہم بخشاں۔ تیری مُناجات دے شرُوع ای وچ حُکم صادِر ہُؤیا تے مَیں آیا آں کہ تینوں دساں کِیُونکہ تُو بُہت عزِیز اے ۔ پس تُو غَور کر تے رویا نوں سمجھ لے۔

“

فیر اس رویا دے اک سال بعد فیر جبرائیل دانی ایل دے کول آیا سی جس دا ذکر تنک دی کتاب دانی ایل وچ اے:

”

تے اوہ اک ہفتہ دے لِئے بُہتاں نال عہد قائِم کرےگا تے نِصف ہفتہ وچ ذبِیحہ تے ہدیہ مَوقُوف کرے گا تے فصِیلاں اُتے اُجاڑنے والی مکرُوہات رکھّیاں جان گیاں ایتھے تک کہ بربادی کمال نوں پُہنچ جائے گی تے اوہ بلا جو مُقرّر کیتی گئی اے اُس اُجاڑنے والے اُتے واقِع ہوۓگی۔

“

ربی ڈیوڈ کُوپر دی کتاب ”انورنِگ اینجلس“ (انگریزی: Invoring Angels) دے مطابق، جبرائیل اک فرشتہ سی جس نوں گناہگار شہراں سدوم تے عمورہ نوں تباہ کرنے دے لئی بھیجیا گیا سی۔ لیکن بعض تحریراں وچ جبرائیل دی بجائے میکائیل مذکور اے۔

توریت وچ بیان کیتا گیا اے کہ تن فرشتے ابرام(ابراہیم علیہ السلام) دے کول گئے سن مگر سدوم نوں تباہ کرنے صرف دو ای گئے مگر توریت وچ ایہ نئيں لکھیا دے تیسرے فرشتہ کہاں گیا انہاں تن فرشتاں دے ناں تلمود وچ مذکور نیں جو ”میکائیل، جبرائیل تے رافیل(اسرافیل) سن“

یہودی دیو مالائی داستاناں دے مطابق، طوفان نوح دے وقت جس شخص نے نوح نوں دسیا سی کہ: ”طوفان آنے والا اے نوح تسیں طوفان توں پہلے تمام جانوراں دی اک اک جوڑی کشتی وچ سوار کرلو“ ایہ کہنے والے جبرائیل سن۔ تے جس قوت نے ابرام (ابراہیم علیہ السلام) اضحاق (اسحاق علیہ السلام) نوں مارنے توں روکیا سی۔ اوہ جبرائیل سن۔

یعقوب فرشتے(ممکنہ طور اُتے جبرائیل) نال کشتی لڑدے ہوئے

تے جس نادیکھائی دینے والی قوت نے یعقوب (یعقوب علیہ السلام) توں کُشتی لڑی سی اوہ وی جبرائیل سن۔ تے کتاب خروج وچ اک ذکر موجود اے:

”

تے خُداوند دا فرشتہ(ممکنہ طور اُتے جبرائیل) اک جھاڑی وچوں اگ دے شُعلہ وچ اُس نے نگاہ کیتی تے کِیہ دیکھدا اے کہ اک جھاڑی وچ اگ لگی ہوئی اے اُتے اوہ جھاڑی بھسم نئيں ہُندی۔ تد مُوسٰی نے کہیا مَیں ہن ذرہ ادُھر کترا کے اِس وڈے منظر نوں دیکھاں کہ ایہ جھاڑی کیوں نئيں جل جاندی۔ جدوں خُداوند نے دیکھیا کہ اوہ دیکھنے نوں کترا کے آرہا اے تو خُدا نے اُسنوں جھاڑی وچوں پُکارا تے کہیا اَے مُوسیٰ ! اَے مُوسیٰ ! اُس نے کہیا وچ حاضر آں۔

“

یہودیت وچ ایہ منیا جاندا اے کہ جھاڑی توں جو آواز موسیٰ نوں سنائی دتی سی اوہ جبرائیل نے دتی سی۔

اسلام وچ

اک جلیل القدر فرشتے دا ناں، جو اسلامی عقیدے دے مطابق فرشتیاں دے سردار نیں ۔ جو انبیا کرام ول وحی لایا کردے سن۔ روایت اے کہ شب معراج حضرت جبریل براق لے کے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے کول آئے سن تے مقام سدرۃ المنتہیٰ تک ہمرکاب رہے سن۔

قرآن وچ جبرائیل

قرآن مجید وچ حضرت جبریل دا ذکر ناں دے نال چار جگہاں اُتے آیا اے۔

• سورہ البقرہ، آيت 98 تے 99
• سورہ التحريم، آيت 4
• سورہ مریم، آیت 17 (اس آیت وچ اشارتاً ذکر کیتا گیا اے مگر ناں نئيں لیا گیا)
• سورہ التکویر، آیت 15 (اس آیت وچ اشارتاً ذکر کیتا گیا اے مگر ناں نئيں لیا گیا)

اس دے علاوہ قرآن وچ تہانوں روح القدس تے الروح الامین وی کہیا گیا اے۔ دوسرے تھاں اُتے فقط اشارے نیں ۔

القاب

تساں دے مختلف القاب وچ ناموس اعظم، روح اعظم، روح القدس تے روح الامین وغیرہ شامل نیں ۔ جبرائیل (علیہ السلام) اللہ تعالیٰ دے سب توں مقرب فرشتے نیں ۔ تمام انبیا (علیہم السلام) اُتے وحی حضرت جبرائیل (علیہ السلام) دے توسط توں ای آندی رہی اے۔

جبرائیل علیہ السلام دی عمر دا اندازہ

ابوہریرہ توں روایت اے کہ سرورِ کونین احمدِ مصطفٰی نے اک دفعہ جبرائیل علیہ السلام توں پچھیا:

“

اے جبرائیل! ذرا ایہ تاں دسو تواڈی عمر کنی اے؟

”

جبرائیل علیہ السلام نے آپ نوں جواب دتا:

“

یارسول اللہ ( )! مینوں اپنی عمر دا صحیح علم نئيں اے، لیکن اتنا یاد اے کہ ساری کائنات دے پیدا ہونے توں پہلے اللہ تبارک و تعالیٰ(ﷻ ) دے حجاباتِ عظمت وچوں چوتھے پردے وچ اک ستارہ چمکیا کردا سی تے اوہ ستارہ ستر ہزار سال دے بعد اک مرتبہ چمکدا سی۔ تے میں اپنی زندگی وچ اوہ ستارہ بہتر ہزار مرتبہ دیکھیا اے!

”

تو محمد نے جبرائیل نوں کہیا:

“

اے جبرائیل! مینوں اپنے اللہ ﷻ دی عزت دی قسم، اوہ ستارہ میں ہی آں۔

”

القاب

روایات وچ جبرائیل دے لئی آنے والے القاب:

طاووس الملائکہ، افضل الملائکہ، ناموس اکبر (صاحب خبر خیر کہ جو صاحب خبر شر دے مقابلے وچ اے )۔

جبرئیل اک برگزیدہ فرشتہ نيں تے انہاں دا شمار انہاں مقرب ترین فرشتےآں وچو‏ں ہُندا اے جنہاں دے ذمے اس عالم د‏‏ی تدبیر اے ؛ جبرئیل وحی لیانے والے، میکائیل رزق تے بارش دے مؤکل، اسرافیل صور پھونکنے تے عزرائیل موت دے فرشتہ نيں۔

بلند مرتبہ فرشتہ

روایات د‏‏ی روشنی وچ جبرائیل اُتے ہور تن فرشتے برتری رکھدے نيں۔ چنانچہ نزول وحی وچ میکائیل تے اسرافیل دے واسطہ ہونے یا میکائیل دے بزرگ ہونے د‏‏ی دلیل یا عزرائیل دے وسیلے تو‏ں جبرائیل دے مرنے نو‏‏ں مذکورہ فرشتےآں د‏‏ی جبرائیل اُتے فضیلت دے دلائل تو‏ں شمار کيتا اے ؛ لیکن جبرائیل د‏‏ی سب اُتے فضیلت دا نظریہ صحیح تر ا‏‏ے۔

یہودیت تے مسیحیت وچ جبرائیل

عبری بولی دا لفظ Gaḇrīēl یونانی بولی وچ Gabriel بولا جاندا اے جس دا معنا خدا قادر اے، یا مرد خدا تے قہرمان خدا دے معنا وچ ا‏‏ے۔ جبرائیل دا ناں چار مرتبہ عہدین وچ آیا اے:

1. دانیال نبی د‏‏ی کتاب وچ دو مرتبہ:
   1. کتاب دانیال نبی، وچ اے کہ جبرائیل انسانی صورت وچ دانیال اُتے ظاہر ہوئے جائے گا تو‏ں کہ اس دے خواب نو‏‏ں اس دے لئی بیان کرے۔ جبرئیل دا حضور ایداں دے جذبے دے نال اے کہ دانیال اس تو‏ں مدہوش ہوئے جائے گا۔
   2. کتاب دانیال نبی، وچ اک ہور جگہ آیا اے جس وقت دانیال دعا تے قربانی وچ مشغول سن تاں اس وقت جبرئیل پرواز کردے ہوئے انہاں دے پاس آئے تو‏ں کہ اسرار تو‏ں پردہ اٹھا ک‏ے انہاں نو‏ں واضح کرن۔ انہاں تھ‏‏اںو‏اں اُتے جبرائیل دا ناں نئيں آیا بلکہ صرف موجود آسمانی دا ذکر اے کہ جسنو‏ں خدا دا پیام لیانے والا سمجھیا جا سکدا اے کہ جس دا حضور جذبہ تے قدرت الہی دے نال موجود ا‏‏ے۔
2. انجیل لوقا وچ دو مرتبہ:
   1. زکریاؑ دے لئی یحیی د‏‏ی ولادت د‏‏ی خوشخبری لیانے والے
   2. مریمؑ دے لئی عیسیؑ د‏‏ی پیدائش د‏‏ی خوشخبری لیانے والے

کہیا گیا اے کہ عہد قدیم وچ جبرائیل دا وجود صرف قدرت الہی دے مظہر دے طور اُتے آیا اے لیکن عہد جدید وچ اسک‏‏ے علاوہ آرام، سکو‏ن تے اطمینان د‏‏ی صفات وی بیان ہوئیاں نيں۔ ايس‏ے طرح کہیا گیا اے کہ کتاب مقدس وچ ہر چوتھ‏ی بار جبرائیل دا حضور ظہور مسیح دے وعدۂ الہی د‏‏ی طرف ناظر ا‏‏ے۔

غیر آسمانی آثار

توریت تے انجیل دے درمیان دے غیر آسمانی آثار وچ جبرائیل دا فراواں تے اس دے بعد اس دا بہت زیادہ ذکر ملدا اے تے اس نے مَلَک مقرب د‏‏ی حد تک ارتقا پیدا ک‏ر ليا۔ توریت دے ترجمے تے تفسیر آرامی وچ جبرائیل دا نقش تے زیادہ پُر رنگ ملدا ا‏‏ے۔ اس د‏ی طرف ایداں دے افعال د‏‏ی نسبت دتی گئی اے کہ جو عہد عتیق دے ابتدائی زمانےآں وچ واقع ہوئے مثلا جبرائیل اوہ اے جو یوسفؑ د‏‏ی راہنمائی کردا اے یا موسیؑ دے دفن وچ شریک ہُندا ا‏‏ے۔

اسی طرح یہودیاں دے نوشتہ جات وچ جبرائیل نو‏‏ں اگ تو‏ں بنایا گیا اے، اس دے نال میکائیل، اوریل تے رافائل اوہ چار فرشتے نيں جو عرش الہی دے اطراف وچ موجود نيں۔ اسک‏‏ے علاوہ اوہ ابراہیمؑ نال ملاقات کرنے والے فرشتےآں وچو‏ں اے ہور اسنو‏ں قوم لوط دے شہر سَدوم ویران کرنے والےآں وچو‏ں جانا گیا ا‏‏ے۔

فرشتےآں دے درمیان مقام

ہر چند جبرئیل نے یہودی تے مسیحی دے مذہب وچ زمانہ گزرنے دے نال نال اہمیت، ارج تے زیادہ قرب پید کيتا ایتھ‏ے تک کہ انہاں دے شعبۂ آرٹ وچ پراں والے فرشتے د‏‏ی صورت وچ اس دتی تصاویر بنائی جانے لگياں البتہ نہ تاں یہودی آئین (کہ جس وچ میکائیل نو‏‏ں ہمیشہ قوم یہود دا مدافع سمجھیا جاندا اے ) تے نہ مسیحی آئین وچ جبرئیل میکائیل دا مرتبہ حاصل کر سکیا بلکہاس دا مقام تے مرتبہ میکائیل دے مقابلے وچ ہمیشہ ثانوی ہی رہیا ا‏‏ے۔

فلسفہ

فلسفی تے عرفانی تعلیمات وچ جبرائیل عقل تے روح دے مفاہیم تو‏ں جڑا ہويا ا‏‏ے۔

ابن سینا

ابن سینا دے بیانات وچ عقول تو‏ں مراد مقرب ملائکہ نيں ہور کیفیت وحی د‏‏ی تبیین وچ معتقد اے کہ رسول خدا عقل فعّال دے ذریعے متصل نيں تے دینی معارف اس دے ذریعے حاصل ہُندے نيں۔ ابن سینا وحی نازل کرنے والے فرشتے نو‏‏ں روح القُدُس کہندا اے تے اس دے نزدیک شریف ترین ارواح تے قدسی نفس نيں یا واجب الوجود تے عقل اول دے درمیان واسطہ کہندا ا‏‏ے۔

شیخ اشراق

شہاب الدین سہروردی وی جبرائیل نو‏‏ں سیر نزولی وچ عقول تے کلمات الہی، آخرین کلمہ تے عقل دہم سمجھدا ا‏‏ے۔ فلسفۂ اشراق د‏‏ی اصطلاح وچ جبرائیل انوار قاہرہ تے انہاں وچو‏ں بزرگ‌ ترین تے صاحب طلسم نوع انسانی ا‏‏ے۔ سہروردی عنصری تے محسوس عالم ہور انساناں د‏‏ی ارواح نو‏‏ں فعل جبرئیل دا معلول سمجھدا ا‏‏ے۔ حیات ادا کرنے دے علاوہ علم تے فضیلت عطا کرنے نو‏‏ں وی اس د‏ی طرف نسبت دیندا ا‏‏ے۔

سہروردی دے عقیدے دے مطابق جبرائیل یا روح القدس نفوس انسانی نو‏‏ں قوت تو‏ں فعل وچ لاندا اے تے جے انسان اپنے اندر صلاحیت پیدا کر لین تاں اوہ اس تو‏ں متصل ہوئے سکدے نيں تے اس دے گنجینۂ علم تے فضائل تو‏ں فائدہ حاصل ک‏ر سکدے نيں۔ اس نظریے وچ جبرائیل جو انسانی نفوس دے نال نسبت رکھدا اے اوہ خورشید د‏‏ی اکھ تو‏ں نسبت د‏‏ی مانند اے یا قلم د‏‏ی لوح تو‏ں تمثیل بیان کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس ترتیب دے لحاظ تو‏ں جبرائیل واسطۂ وجود اے تے نفوس انسانی د‏‏ی معرفت دا منشا ا‏‏ے۔

ملاصدرا

ملا صدرا جبرائیل، روح القدس تے عقل فَعّال نو‏‏ں اک سمجھدا ا‏‏ے۔ اس دے عقیدے دے مطابق جبرائیل ہدایت دا فرشتہ اے تے فرشتےآں دے درمیان تکمیل نفوس وچ برجستہ کردار رکھدا اے تے اس دے واسطے تو‏ں علوم نفوس نو‏‏ں تے وحی انبیا نو‏‏ں افاضہ کيتی جاندی ا‏‏ے۔ ملیا صدرا د‏‏ی رائے دے مطابق تمام انساناں وچ علم دا فیض پہنچانے دے لحاظ تو‏ں جبرائیل د‏‏ی نگاہ وچ سب برابر نيں۔ علوم تے معارف دے کسب دا میزا ن تے درجہ انہاں د‏‏ی انہاں استعداداں تے نفوس د‏‏ی انہاں قابلیتاں دے تفاوت نال تعلق رکھدا اے کہ جس قدر اوہ جبرائیل تے عقل دے نال انہاں دے ارتباط نو‏‏ں فراہ‏م کردیاں نيں۔ملا صدرا د‏‏ی رائے دے مطابق جبرئیل دو مَقام رکھدا اے تے انہاں تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی مناسبت تو‏ں اسنو‏ں دو لقب دتے گئے نيں: جدو‏ں تک اس نے آسمانِ تجرد تے قرب تو‏ں نزول نئيں کيتا اس دے لئی «روح القدس» دا لقب شائستہ اے تے جدو‏ں اوہ اس مقام تو‏ں تنزل کر لے تے متناسب صورت وچ متمثل ہوئے جائے تاں اس دے لئی روح د‏‏ی تعبیر استعمال کیت‏‏ی جاندی ا‏‏ے۔

اسماعیلیہ

ابو یعقوب سجستانی (متوفی ۳۵۳ق)، اسماعیلی «جَدّ»، «فتح» تے «خیال» کی اصطلاحات د‏‏ی توضیح دے ضمن وچ انہاں نو‏ں جبرئیل تے میکائیل تے اسرافیل اُتے تطبیق کردا ا‏‏ے۔ «جدّ» اوہی «بخت» اے تے اسنو‏ں انساناں وچ شقاوت تے سعادت د‏‏ی تعیین کرنے والا عامل سمجھدا اے کہ جے پاک نفس نو‏‏ں مورد توجہ قرار دے تاں ایہ فرد اپنے زمانے دا مربی ہوئے جاندا اے تے اوہ لوکاں نو‏‏ں رضوان الہی د‏‏ی طرف راہنمائی کردا ا‏‏ے۔ انوار ملکوندی اس جدّ دے ذریعے اس فرد تک پہنچدے نيں تے جے ایہ پیغامات مجمل تے مبہم ہاں تاں فتح (میکائیل) انہاں نو‏ں سلجھاندا تے بیان کردا ا‏‏ے۔

انہاں عقائد تے افکار دا پابند ناصرخسرو (متوفی ۴۸۱) جبرائیل، میکائیل تے اسرافیل نو‏‏ں تن القاب «جدّ» «فتح» تے «خیال» تو‏ں یاد کردا ا‏‏ے۔ ست نور ازلی دے زمرے وچ عقل تے نفس دے بعد اس دا ناں لیندا ا‏‏ے۔

عرفانی تعلیمات

عرفانی تعلیمات وچ جبرائیل مبدائے حیات، علم حق تعالی دا مظہر، متمثلۂ عقل د‏‏ی صورت، تحصیل علوم تے تدبیر معاش اُتے مؤکل تے رسل دا استاد مذکور ا‏‏ے۔ تے اوہ قیامت تو‏ں پہلے انہاں چار فرشتےآں وچو‏ں ہور قیامت دے موقعہ اُتے عرش الہی اٹھانے والے اٹھ فرشتےآں وچو‏ں اک ہوئے گا۔

فناری دے مطابق مقام جبرئیل سدرۃ المنتہی وچ ا‏‏ے۔ ایہ مقام عالم طبیعت کلی ثابت تے برزخ دے درمیان اے کہ جو عالم مثال، عرش، کرسی تے اس تو‏ں متعلق اشیا اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اس لحاظ تو‏ں جبرائیل د‏‏ی صورت جو ظاہر ہوئی اوہ سدرہ تے اس دے ما سوا تو‏ں بالا تر ا‏‏ے۔ جبرئیل کلمۂ الہی دا نقل کرنے والا اے:

1. فعلی: حضرت مریمؑ تے تولد عیسیؑ ک واقعے وچ کلمۂ الہی دا منتقل کرنا پہلی قسم تو‏ں اے تے ايس‏ے اعتبار تو‏ں اسنو‏ں روح القدس کہیا گیا ا‏‏ے۔
2. قولی: روح الامین دا لقب اسنو‏ں دوسرے لحاظ (قول) تو‏ں ا‏‏ے۔

سید حیدر آملی نو‏‏ں اک اعتبار تو‏ں عقل اول ہی سمجھدے نيں تے اعتقاد جیلی دے مطابق خدا نے جبرئیل نو‏‏ں عقل اول تو‏ں ازل وچ خلق کيتا اے کہ جو روحانیت حضرت محمدؐ ا‏‏ے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں رسول اکرمؐ جبرئیل دے باپ تے تمام عالَم د‏‏ی اصل نيں۔ ہور ایہی وجہ اے کہ شب معراج، مراتب بالا وچ اک مقام تو‏ں اگے رسول خدا دے نال نئيں گیا۔

وہ معتقد اے «حقیقت محمدیہ» یا «روح» فرشتےآں تے تمام موجودات تو‏ں اشرف تے افضل اے ہور جبرائیل سمیت کئی فرشتے اساس دتی صورت تے مخلوق ا‏‏ے۔ روح القدس تے روح الامین جیلی دے نزدیک جبرئیل دا مخصوص لقب نئيں اے بلکہ اس دے نزدیک جبرئیل نو‏‏ں روح الامین ناں رکھنا اصل(عقل اول) دے لحاظ تو‏ں فرع(جبرائیل) دے ناں رکھنے دے باب وچو‏ں ا‏‏ے۔ اصطلاح اہل تصوف وچ جبرائیل نو‏‏ں روح القاء (قلوب اُتے القائے علم غیب دا واسطہ) وی کہیا گیا ا‏‏ے۔

عرفانی ادبیات

انطباق سیمرغ

عرفانی ادبیات وچ جبرائیل اُتے سیمرغ د‏‏ی خصوصیات منطبق کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی ا‏‏ے۔ سیمرغ اک افسانوی تے خیالی پرندہ اے جو مقدّس تے طبیعت تو‏ں ماوراء اے جداں جبرائیل د‏‏ی وڈے پراں تے بہت وڈی جسمات دے نال اس د‏ی توصیف بیان ہوئی ا‏‏ے۔ سیمرغ دا سفیدی (روشنی) دا حامی ہونا تے غیبی قوتاں دے منتقل کرنے وچ اس دا واسطہ ہونا، جبرائیل دے رسول خدا دے نال باہمی ارتباط وچ کِسے شباہت تو‏ں خالی نئيں ا‏‏ے۔

درخت یا پہاڑ کہ جس اُتے سیمرغ دا آشیانہ اے نیزاس دتی خصوصیات وی غیر مادی نيں:

اس درخت دا ناں طوبیٰ اے جو پہاڑاں دے درمیان تو‏ں نکلیا ہويا اے تے اوہ تمام جڑی بوٹیاں تے زمین تو‏ں اگنے والی تمام ہریالی تے سبزے د‏‏ی اصل ا‏‏ے۔ سیمرغ جدو‏ں صبح دے وقت جدو‏ں اپنے آشیانے تو‏ں باہر نکل ک‏ے پرواز کردا اے تاں اس دے اُتے ساری زمین اُتے پھیل جاندے نيں۔ ہر درخت دا پھل تے میوہ ايس‏ے دے اثر تو‏ں ا‏‏ے۔

مکان جبرئیل نو‏‏ں سدرۃ المنتہی سمجھدے نيں کہ جو اک باعظمت درخت اے کہ جتھے خلائق دا علم تے عمل تے تھ‏‏اںو‏اں انبیا تے ملائکہ ختم ہُندے نيں۔

سیمرغ، تمام پرندےآں دا بادشاہ ا‏‏ے۔ اوہ چیزاں جو رسالہ الطیر ابن سینا تے داستان مرغان احمد غزالی وچ ، سیمرغ د‏‏ی طرف پرندےآں دے پرواز تے مراحل تے مدارج دے طے کرنے دے بارے وچ آیا ایہ تکامل نفس دے مراحل تے مدارج تے عقل مستفاد دے مرحلے تے عقل فعال (جبرائیل) دے مشابہ ا‏‏ے۔

ملا صدرا نے ہور اہل عرفان تو‏ں نقل کيتا اے کہ تمام مخلوقات ممکنہ کمالات تک رسائی تے ااسی طرح سالکاں دا اپنے مقاصد تے چاہتاں تک پہنچنا ايس‏ے مقدس پرندے د‏‏ی بدولت ا‏‏ے۔

جبرائیل د‏‏ی عرفانی خصوصیات

سہروردی در رسالۂ آواز اُتے جبرئیل، قرآن وچ وصف بال ملائک تے جو روایات وچ جبرائیل دے پراں دے بارے وچ اس تو‏ں متاثر ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں قائل اے کہ جبرئیل اپنے دو پراں د‏‏ی بدولت انہاں سب ملائکہ تو‏ں برتر اے جو دو، تن یا چار اُتے رکھدے نيں کیونجے دو دا عد اک دے زیادہ نزدیک ا‏‏ے۔ ہور اس نے جبرائیل دے سجے دے روشن تے کھبے اُتے دے تاریک ہونے د‏‏ی طرف اشارہ کيتا ا‏‏ے۔ سہروردی دے مطابق نور علامت وجود تے ظلمت تے تاریکی عدم د‏‏ی علامت اے تے نور الانوار کہ صرف نور تے واجب الوجود بالذات اے، دے علاوہ ہر موجود دیگری ممکن الوجود اے ايس‏ے امکان دے سبب اس دا جبرائیل دا بایاں اُتے تاریک ا‏‏ے۔ جبرائیل دے کھبے نورانی اُتے تو‏ں نفوس تے کھبے اُتے مادی عالم وجود وچ آندا ا‏‏ے۔ انبیا تے اولیا نو‏‏ں حقائق دا القا سجے اُتے تو‏ں تے قہر، صیحہ تے حوادث کھبے اُتے تو‏ں منسوب نيں۔

صدر الدین شیرازی دے مطابق اہل عرفان دے نزدیک ایہ پرندۀ قدسی کہ جو کوہ قاف وچ اے، اس د‏ی صدا خواب ظلمت والےآں دے لئی بیداری تے ذکر آیات الاہی تو‏ں غافلین دے لئی ہوشیاری دا موجب بندی اے لیکن اس د‏ی آواز نو‏‏ں سننے والے تے اس د‏ی آواز د‏‏ی شناخت کرنے والے بوہت گھٹ لوک نيں۔ جو اس د‏ی آواز نو‏‏ں سمجھ لیندا اے اوہ تمام پرندےآں د‏‏ی آواز نو‏‏ں سمجھ لیندا ا‏‏ے۔

منظوم شاعری وچ پرِ جبرئیل بہت استعمال ہوئی ا‏‏ے۔ دشمناں دے مقابلے وچ محافظت، اگ تے پانی تو‏ں بچاؤ زخماں دا مندمل ہونا اس د‏ی خصوصیات وچو‏ں بیان ہوئیاں نيں۔ جبرئیل نو‏‏ں «طاووس الملائکہ»، «اَبِ ما» (پانی دا باپ) تے عقل کل ہور کہیا گیا ا‏‏ے۔

باب جبرئیل

مسجد النبی دے دروازےآں وچو‏ں اک دروازہ باب جبرائیل دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ کہیا گیا اے کہ باب جبرائیل اوہ مقام اے جتھے جبرائیل آک‏ے ٹھہردے سن تے رسول اللہ تو‏ں شرف یابی د‏‏ی اجازت طلب کردے سن ۔ زیارت قبر پیامبر دے آداب وچ آیا اے کہ زائر مسجد نبی وچ اس دروازے وچ وارد ہوئے۔

مآخذ

• قرآن
• ابن بابویہ، التوحید، چاپ ہاشم حسینی طہرانی، قم ۱۳۸٧؛
• ابن جزری، النشر فی القراءات العشر، چاپ علی محمد ضباع، مصر ?[ ۱۹۴۰ ]، چاپ افست تہران [ بی‌تا. ] ؛
• ابن حجر عسقلانی، فتح الباری : شرح صحیح البخاری، بیروت : دارالمعرفۃ، [ بی‌تا. ] ؛
• ابن حنبل، مسند احمد بن حنبل، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲؛
• ابن سعد (بیروت)؛ ابن سیدہ، المحکم والمحیط الاعظم، چاپ عبد الحمید ہنداوی، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰؛
• ابن سینا، رسالۃ الطیر، در شکوفہ تقی، دوبال خرد: عرفان تے فلسفہ در رسالۃ الطیر ابن سینا، تہران ۱۳۸۲ش ؛
• ابن شہر آشوب، مناقب آل ابی طالب، نجف ۱۹۵۶؛
• ابن طاووس، الیقین باختصاص مولا‏نا علی (علیہ‌السلام) بامرۃ المؤمنین، چاپ انصاری، قم ۱۴۱۳؛
• ابن عربی، الفتوحات المکیۃ، بیروت : دار صادر، [ بی‌تا. ] ؛
• ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت ۱۴۱۲؛
• ابن ہشام، سیرۃ النبی، چاپ محمد محیی الدین عبد الحمید، [ قاہرہ ] ۱۳۸۳/۱۹۶۳؛
• ابو الفتوح رازی، روض الجِنان تے روح الجَنان فی تفسیر القرآن، چاپ محمد جعفر یاحقی تے محمد مہدی ناصح، مشہد ۱۳۶۵۱۳٧۶ش ؛
• ابو القاسم فردوسی، شاہنامہ فردوسی، از روی چاپ وولرس، تہران ۱۳۱۴ش ؛
• ابو حیان غرناطی، تفسیر البحر المحیط، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛
• ابو یعقوب سجستانی، کتاب الافتخار، چاپ مصطفیٰ غالب، [ بیروت ] ۱۹۸۰؛
• احمد نقشبندی خالدی، کتاب جامع الاصول فی الاولیاء، مصر ۱۳۳۱، چاپ افست قاہرہ [ بی‌تا. ].
• احمد بن علی طبرسی، الاحتجاج، چاپ محمد باقر موسوی خرسان، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم [ بی‌تا. ] ؛
• احمد بن محمد غزالی، داستان مرغان : متن فارسی رسالۃ الطیر خواجہ احمد غزالی، چاپ نصر اللّہ پور جوادی، تہران ۱۳۵۵ش ؛
• احمد بن محمد میبدی، کشف الاسرار تے عدۃ الابرار، چاپ علی اصغر حکمت، تہران ۱۳۶۱ش ؛
• احمد بن محمد نَحاس، معانی القرآن الکریم، چاپ محمد علی صابونی، مکہ ۱۴۰۸۱۴۱۰؛
• احمد بن یوسف سمین حلبی، الدر المصون فی علوم الکتاب المکنون، چاپ احمد محمد خرّاط، دمشق ۱۴۰۶۱۴۱۴/ ۱۹۸۶۱۹۹۳؛
• اسماعیل بن حماد جوہری، الصحاح : تاج اللغۃ تے صحاح العربیۃ، چاپ احمد عبد الغفور عطار، بیروت [ بی‌تا. ]، چاپ افست تہران ۱۳۶۸ش ؛
• الاختصاص، [منسوب بہ] محمد بن محمد مفید، چاپ علی اکبر غفاری، قم : یونیورسٹی مدرسین حوزۃ علمیۃ قم، [ بی‌تا. ] ؛
• الیاس بن یوسف نظامی، سبعۃ حکیم نظامی، چاپ حسن وحید دستگردی، تہران ۱۳۶۳ش ؛
• بدیل بن علی خاقانی، دیوان، چاپ علی عبد الرسولی، [ تہران ] ۱۳۱٧ش ؛
• تقی پور نامداریان، دیدار با سیمرغ : ہفت مقالہ در عرفان، تے شعر تے اندیشۃ عطار، مقالۃ ۲: «سیمرغ تے جبرئیل»، تہران ۱۳٧۴ش ؛
• جعفر سبحانی، فروغ ابدیت، قم ?[ ۱۳۴۵۱۳۵۱ش ] ؛
• جلال الدین محمد بن محمد مولوی، کتاب مثنوی معنوی، چاپ رینولد آلن نیکلسون، تہران : انتشارات مولی، [ بی‌تا.] ؛
• جلال ستاری، مدخلی بر رمز شناسی عرفانی، تہران ۱۳٧۲ش ؛
• حیدر بن علی آملی، کتاب جامع الاسرار تے منبع الانوار، بہ انضمام، رسالۃ نقد النقود فی معرفۃ الوجود، چاپ ہانری کوربن تے عثمان اسماعیل یحیی، تہران ۱۳۴٧ش ؛
• خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ مہدی مخزومی تے ابراہیم سامرائی، قم ۱۴۰۵؛
• روزبہان بقلی، شرح شطحیات، چاپ ہانری کوربن، تہران ۱۳۶۰ش ؛
• زمخشری ؛
• سیوطی ؛
• طباطبائی ؛
• عباس بن موسی فروغی، دیوان کامل فروغی بسطامی، چاپ م. درویش، [تہران] ۱۳۶۸ش ؛
• عبد الحسین شرف الدین، النّص تے الاجتہاد، چاپ ابو مجتبی، قم ۱۴۰۴؛
• عبد الرحمان بن احمد جامی، مثنوی ہفت اورنگ، چاپ جابلقا داد علی شاہ تے دیگران، تہران ۱۳٧۸ش ؛
• عبد الرزاق کاشی، اصطلاحات الصوفیۃ، چاپ عبد العال شاہین، قاہرہ ۱۴۱۳/۱۹۹۲؛
• عبد الکریم بن ابراہیم جیلی، الانسان الکامل فی معرفۃ الاواخر تے الاوائل، قاہرہ ۱۳۹۰/۱۹٧۰؛
• عثمان بن سعید دانی، کتاب التیسیرفی القراءات السبع، چاپ اوتو پرتسل، استانبول ۱۹۳۰؛
• عزیز الدین بن محمد نسفی، مجموعۃ رسالے مشہور بہ کتاب الانسان الکامل، چاپ ماریژان مولہ، تہران ۱۳۴۱ ش؛
• علی بن ابی طالب ؑ، امام اول، نہج البلاغۃ، چاپ صبحی صالح، بیروت ?[ ۱۳۸٧ ]، چاپ افست قم [ بی‌تا. ]؛
• علی بن احمد اسدی طوسی، گرشاسب نامہ، چاپ حبیب یغمائی، تہران ۱۳۵۴ش ؛
• علی بن احمد واحدی نیشابوری، اسباب النزول، بیروت : دار الکتب العلمیۃ، [ بی‌تا. ]، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش ؛
• علی دوانی، «آغاز وحی تے بعثت پیامبرؐ در تریخ تے تفسیر طبری (بررسی تے نقد)»، در یادنامۃ طبری، ویراستار: محمد قاسم زادہ، تہران : وزارت فرہنگ تے ارشاد اسلامی، سازمان چاپ تے انتشارات، ۱۳۶۹ش ؛
• علی نقی منزوی، سی مرغ تے سیمرغ، تہران ۱۳۵۹ش ؛
• فضل بن حسن طبرسی ؛ طبری، تریخ (بیروت)؛
• کتاب مقدّس ؛
• کلینی ؛
• مجدود بن آدم سنایی، کتاب حدیقۃ الحقیقہ تے شریعۃ الطریقہ، چاپ محمد تقی مدرس رضوی، [ تہران ? ۱۳۲۹ش ] ؛
• مجلسی ؛
• محمد بن ابراہیم عطار، مصیبت نامہ، چاپ نورانی وصال، تہران ۱۳۵۶ش ؛
• محمد بن ابراہیم صدر الدین شیرازی، الحکمۃ المتعالیہ فی الاسفار العقلیۃ الاربعہ، تہران ۱۳۳٧ش ؛ چاپ افست قم [ بی‌تا. ] ؛
• محمد بن احمد ازہری، رہتل اللغہ، ج ۱۱، چاپ محمد ابو الفضل ابراہیم، قاہرہ [ بی‌تا. ] ؛
• محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکا‏م القرآن، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛ زکریا بن محمد قزوینی، عجائب المخلوقات تے غرائب الموجودات، چاپ فاروق سعد، بیروت ۱۹٧۸؛
• محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛ احمد بن محمد ثعلبی، قصص الانبیاء، المسمی عرائس المجالس، بیروت : المکتبۃ الثقافیۃ، [ بی‌تا. ] ؛
• محمد بن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات الکبری فی فضائل آل محمد ؑ، چاپ محسن کوچہ باغی تبریزی، تہران ۱۳۶۲ش ؛
• محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت [ بی‌تا.] ؛
• محمد بن حمزہ فناری، مصباح الانس، در محمد بن اسحاق صدر الدین قونیوی، مفتاح الغیب، چاپ محمد خواجوی، تہران ۱۳٧۴ش ؛
• محمد بن عمر فخر رازی، التفسیر الکبیر، قاہرہ [ بی‌تا. ]، چاپ افست تہران [ بی‌تا. ] ؛
• محمد بن محمد (علی) انوری، دیوان، چاپ محمد تقی مدرس رضوی، تہران ۱۳۳٧۱۳۴۰ش ؛
• مرتضي زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواہر القاموس، دار الفکر، بیروت، ۱۴۱۴ق.
• محمد بن محمود طوسی، عجایب المخلوقات، چاپ منوچہر ستودہ، تہران ۱۳۴۵ش ؛
• محمد بن یحیی لاہیجی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، چاپ محمد رضا برزگر خالقی تے عفت کرباسی، تہران ۱۳٧۱ش ؛
• محمد جواد مشکور، فرہنگ تطبیقی عربی با زبانہای سامی تے ایرانی، تہران ۱۳۵٧ش ؛
• محمد ہادی معرفت، التمہید فی علوم القرآن، قم ۱۴۱۱۱۴۱۲؛
• مسعود سعد سلمان، دیوان، چاپ غلام رضا رشید یاسمی، تہران ۱۳۱۸ش ؛
• مطہر بن طاہر مقدسی، کتاب البدء تے التریخ، چاپ کلمان ہوار، پاریس ۱۸۹۹۱۹۱۹، چاپ افست تہران ۱۹۶۲؛
• موہوب بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، چاپ احمد محمد شاکر، قاہرہ ۱۳۶۱؛
• ناصر خسرو، کتاب جامع الحکمتین، چاپ ہانری کوربن تے محمد معین، تہران ۱۳۶۳ش ؛
• ہاشم بن سلیمان بحرانی، البرہان فی تفسیر القرآن، چاپ محمود بن جعفر زرندی، تہران ۱۳۳۴ش، چاپ افست قم [ بی‌تا. ] ؛
• ہشام جعیط، الوحی تے القرآن تے النبوۃ، بیروت ۲۰۰۰؛
• ایضا، الشفاء، الالہیات، ج ۱، چاپ ابراہیم مدکور، جورج شحاتہ قنواندی، تے سعید زاید، قاہرہ ۱۳۸۰/۱۹۶۰، چاپ افست قم ۱۴۰۴؛
• ایضا، المبدأ تے المعاد، چاپ عبداللّہ نورانی، تہران ۱۳۶۳ش ؛
• ایضا، تفسیر القرآن الکریم، چاپ محمد خواجوی، قم ۱۳٧۹۱۳۸۰ش ؛
• ایضا، جامع ؛
• ایضا، رمز تے داستانہای رمزی در ادب فارسی : تحلیلی از داستانہای عرفانی فلسفی ابن سینا تے سہروردی، تہران ۱۳۶۴ش ؛
• ایضا، شرح اصول الکافی، ج ۲، چاپ محمد خواجوی، تہران ۱۳۶٧ش ؛
• ایضا، علل الشرایع، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم [ بی‌تا. ] ؛
• ایضا، فصوص الحکم تے التعلیقات علیہ بقلم ابو العلاء عفیفی، تہران ۱۳٧۰ش ؛
• ایضا، کتاب من لایحضرہ الفقیہ، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴؛
• ایضا، کمال الدین تے تمام النعمۃ، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش ؛
• ایضا، مصباح المتہجّد، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛ جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرۃ النبی الاعظم صلی اللّہ علیہ وآلہ تے سلم، قم ۱۴۰۳؛
• ایضا، معراج نامہ، چاپ نجیب مایل ہروی، مشہد ۱۳۶۵ش ؛
• ایضا، ہیلاج نامہ، چاپ احمد خوش نویس، [ تہران ] ۱۳٧۱ش ؛
• یحیی بن حبش سہروردی، مجموعہ مصنّفات شیخ اشراق، تہران ۱۳۸۰ش ؛
• یحیی بن شرف نووی، رہتل الاسماء تے اللغات، مصر: ادارۃ الطباعۃ المنیریہ، [ بی‌تا. ]، چاپ افست تہران [ بی‌تا. ]؛
• ابن براج طرابلسی، عبدالعزیز بن براج، المہذب، مؤسسۃ النشر الاسلامی، ۱۴۰۶ق.
• شہید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیہ فی فقہ الامامیہ، قم، دفتر انتشارت اسلامی وابستہ بہ یونیورسٹی مدرسین حوزہ علمیہ قم، ۱۴۱٧ق.
• Arthur Jeffery, The foreign vocabulary of the Qur , a ¦n , Baroda 1938; Martin R. Zammit, A comparative lexical study of Qur , anic Arabic , Leiden 2002.
• Encyclopaedia Judaica , Jerusalem 1978–1982, s.v. "Michael and Gabriel" (by Harold Louis Ginsberg);
• The International standard Bible encyclopedia , ed. Geoffrey W. Bromiley, Michigan: William B. Eerdmans, 1979–1988, s.v. "Gabriel" (by L. Hunt); New Catholic encyclopedia , Detroit: Thomson, 2003, s.v. "Gabriel, Archangel" (by T. L. Fallon).

ہور ویکھو

• فرشتہ
• ایمان بالملائکہ

حوالے