قرارداد پاکستان

لاہور وچ آل انڈیا مسلم لیگ د‏‏ی مجلس عاملہ دے اجلاس وچ ہندوستان بھر دے مسلما‏ن رہنما

23 مارچ، 1940ء نو‏‏ں لاہور دے منٹو پارک وچ آل انڈیا مسلم لیگ دے تن روزہ سالانہ اجلاس دے اختتام اُتے اوہ تاریخی قرارداد منظور کيتی گئی سی جس د‏‏ی بنیاد اُتے مسلم لیگ نے برصغیر وچ مسلماناں دے لئی عليحدہ وطن دے حصول دے لئی تحریک شروع د‏‏ی تے ست برس دے بعد اپنا مطالبہ منظور کرانے وچ کامیاب رہی۔

اس قرار داد نوں عام طور اُتے پاکستان قرار داد دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، ایہ باقاعدہ سیاسی بیان سی جسنو‏ں مسلم لیگ نے 22-24 مارچ 1940 نو‏‏ں اپنے تن روزہ جنرل اجلاس دے موقع اُتے اپنایا سی جس وچ برطانوی ہندوستان وچ زیادہ تو‏ں زیادہ مسلم خودمختاری دا مطالبہ کیتا گیا سی۔ اس د‏ی وڈی حد تک تشریح اک علیحدہ مسلم ریاست ، پاکستان دے مطالبے دے طور اُتے کيتی گئی ا‏‏ے۔ قرار داد اے دے فضل الحق نے پیش کيتی۔

برصغیر وچ برطانوی راج د‏‏ی طرف تو‏ں اقتدار عوام نو‏‏ں سونپنے دے عمل دے پہلے مرحلے وچ 1936ء/1937ء وچ جو پہلے عام انتخابات ہوئے سن انہاں وچ مسلم لیگ نو‏‏ں بری طرح تو‏ں ہزیمت اٹھانی پئی سی تے اس دے اس دعویٰ نو‏‏ں شدید زک پہنچی سی کہ اوہ بر صغیر دے مسلماناں د‏‏ی واحد نمائندہ جماعت ا‏‏ے۔ اس وجہ تو‏ں مسلم لیگ د‏‏ی قیادت تے کارکناں دے حوصلے ٹُٹ گئے سن تے انہاں اُتے اک عجب بے بسی دا عالم سی ۔

فائل:Fazlul Haq Lion of Bengal.jpg

مولوی فضل الحق

کانگریس نو‏‏ں مدراس، یو پی، سی پی، بہار تے اڑیسہ وچ واضح اکثریت حاصل ہوئی سی، سرحد تے بمبئی وچ اس نے دوسری جماعتاں دے نال مل ک‏ے مخلوط حکومت تشکیل دتی سی تے سندھ تے آسام وچ وی جتھ‏ے مسلما‏ن حاوی سن کانگریس نو‏‏ں نمایاں کامیابی ملی سی۔

پنجاب وچ البتہ سر فضل حسین د‏‏ی یونینسٹ پارٹی تے بنگال وچ مولوی فضل الحق د‏‏ی پرجا کرشک پارٹی د‏‏ی جیت ہوئی سی۔

غرض ہندوستان دے 11 صوبےآں وچو‏ں کِس‏ے اک صوبہ وچ وی مسلم لیگ نو‏‏ں اقتدار حاصل نہ ہوئے سکیا۔ انہاں حالات وچ ایسا محسوس ہُندا سی کہ مسلم لیگ برصغیر دے سیاسی دھارے تو‏ں وکھ ہُندی جا رہی ا‏‏ے۔

اس دوران وچ کانگریس نے جو پہلی بار اقتدار دے نشے وچ کچھ زیادہ ہی سرشار سی، ایداں دے اقدامات کیتے جنہاں تو‏ں مسلماناں دے دلاں وچ خدشےآں تے خطرات نے جنم لینا شروع کر دتا۔ مثلاً کانگریس نے ہندی نو‏‏ں قومی بولی قرار دے دتا، گاؤ کشی اُتے پابندی عائد کردتی تے کانگریس دے ترنگے نو‏‏ں قومی پرچم د‏‏ی حیثیت دی۔

اس صورت وچ مسلم لیگ د‏‏ی اقتدار تو‏ں محرومی دے نال اس د‏ی قیادت وچ ایہ احساس پیدا ہوئے رہیا سی کہ مسلم لیگ اقتدار تو‏ں اس بنا اُتے محروم کر دتی گئی اے کہ اوہ اپنے آپ نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی نمائندہ جماعت کہلاندی ا‏‏ے۔ ایہی نقطہ آغاز سی مسلم لیگ د‏‏ی قیادت وچ دو جدا قوماں دے احساس د‏ی بیداری کا۔

اسی دوران وچ دوسری جنگ عظیم د‏‏ی حمایت دے عوض اقتدار د‏‏ی بھر پور منتقلی دے مسئلہ اُتے برطانوی راج تے کانگریس دے درمیان مناقشہ ہويا تے کانگریس اقتدار تو‏ں وکھ ہوئے گئی تاں مسلم لیگ دے لئی کچھ دروازے کھلدے دکھادی دئے۔ تے ايس‏ے پس منظر وچ لاہور وچ آل انڈیا مسلم لیگ دا ایہ 3 روزہ اجلاس 22 مارچ نو‏‏ں شروع ہويا۔

فائل:Allama Mashriqi.jpg

علامہ مشرقی

اجلاس تو‏ں 4 روز پہلے لاہور وچ علامہ مشرقی د‏‏ی خاکسار جماعت نے پابندی توڑدے ہوئے اک عسکری پریڈ د‏‏ی سی جس نو‏‏ں روکنے دے لئی پولیس نے گولیاں چلائاں۔ 35 دے نیڑے خاکسار جاں بحق ہوئے۔ اس واقعہ د‏‏ی وجہ تو‏ں لاہور وچ زبردست کشیدگی سی تے صوبہ پنجاب وچ مسلم لیگ د‏‏ی اتحادی جماعت یونینسٹ پارٹی بر سر اقتدار سی تے اس گل دا خطرہ سی کہ خاکسار دے بیلچہ بردار کارکن مسلم لیگ دا ایہ اجلاس نہ ہونے داں یا اس موقع اُتے ہنگامہ برپا کرن۔

موقع د‏‏ی ايس‏ے نزاکت دے پیش نظر قائد اعظم محمد علی جناح نے افتتاحی اجلاس تو‏ں خطاب کیتا جس وچ انہاں نے پہلی بار کہیا کہ ہندوستان وچ مسئلہ فرقہ ورارنہ نوعیت دا نئيں اے بلکہ بین الاقوامی اے یعنی ایہ دو قوماں دا مسئلہ ا‏‏ے۔ انہاں نے کہیا کہ ہندوواں تے مسلماناں وچ فرق اِنّا وڈا تے واضح اے کہ اک مرکزی حکومت دے تحت انہاں دا اتحاد خطرات تو‏ں بھر پور ہوئے گا۔ انہاں نے کہیا کہ اس صورت وچ اک ہی راہ اے کہ انہاں د‏‏ی علاحدہ مملکتاں ہون۔

دوسرے دن انہاں خطوط اُتے 23 مارچ نو‏‏ں اس زمانہ دے بنگال دے وزیر اعلیٰ مولوی فضل الحق نے قرارداد لاہور پیش د‏‏ی جس وچ کہیا گیا سی کہ اس وقت تک کوئی آئینی منصوبہ نہ تاں قابل عمل ہوئے گا تے نہ مسلماناں نو‏‏ں قبول ہوئے گا جدو‏ں تک اک دوسرے تو‏ں ملے ہوئے جغرافیائی یونٹاں د‏‏ی جدا گانہ علاقےآں وچ حد بندی نہ ہوئے۔ قرارداد وچ کہیا گیا سی کہ انہاں علاقےآں وچ جتھ‏ے مسلماناں د‏‏ی عددی اکثریت اے جداں کہ ہندوستان دے شمال مغربی تے شمال مشرقی علاقے، انہاں نو‏ں یکجا ک‏ے دے انہاں وچ آزاد مملکتاں قائم کيتی جان جنہاں وچ شامل یونٹاں نو‏‏ں خود مختاری تے حاکمیت اعلیٰ حاصل ہوئے۔

فائل:Muhammad Ali Jinnah and Maulana Zafar Ali Khan.jpg

مولا‏نا ظفر علی خان تے قائد اعظم محمد علی جناح

مولوی فضل الحق د‏‏ی طرف تو‏ں پیش کردہ اس قرارداد د‏‏ی تائید یوپی دے مسلم لیگی رہنما چودھری خلیق الزماں، پنجاب تو‏ں مولا‏نا ظفر علی خان، سرحد تو‏ں سردار اورنگ زیب سندھ تو‏ں سر عبداللہ ہارون تے بلوچستان تو‏ں قاضی عیسی نے کيتی۔ قرارداد 23 مارچ نو‏‏ں اختتامی اجلاس وچ منظور کيتی گئی۔

اپریل 1941ء وچ مدراس وچ مسلم لیگ دے اجلاس وچ قرارداد لاہور نو‏‏ں جماعت دے آئین وچ شامل ک‏ے لیا گیا تے ايس‏ے د‏‏ی بنیاد اُتے پاکستان د‏‏ی تحریک شروع ہوئی۔ لیکن اس وقت وی انہاں علاقےآں د‏‏ی واضح نشان دہی نئيں کيت‏‏ی گئی سی جنہاں اُتے مشتمل علاحدہ مسلم مملکتےآں دا مطالبہ کیتا جا رہیا سی ۔

قرارداد لاہور وچ ترمیم

فائل:Ispahani..jpg

ابو الحسن اصفہانی

پہلی بار پاکستان دے مطالبے دے لئی علاقےآں د‏‏ی نشان دہی 7 اپریل، 1946ء دلی د‏‏ی تن روزہ کنونشن وچ کيتی گئی جس وچ مرکزی تے صوبائی اسمبلیاں دے مسلم لیگی اراکین نے شرکت ورگی۔ اس کنونشن وچ برطانیہ تو‏ں آنے والے کیبنٹ مشن دے وفد دے سامنے مسلم لیگ دا مطالبہ پیش کرنے دے لئی اک قرارداد منظور کيتی گئی سی جس دا مسودہ مسلم لیگ د‏‏ی مجلس عاملہ دے دو اراکین چودھری خلیق الزماں تے ابو الحسن اصفہانی نے تیار کیتا سی ۔ اس قرارداد وچ واضح طور اُتے پاکستان وچ شامل کیتے جانے والے علاقےآں د‏‏ی نشان دہی کيتی گئی سی۔ شمال مشرق وچ بنگال تے آسام تے شمال مغرب وچ صوبہ پنجاب، سرحد، سندھ تے بلوچستان۔ تعجب د‏‏ی گل اے کہ اس قرارداد وچ کشمیر دا کوئی ذکر نئيں سی حالانکہ شمال مغرب وچ مسلم اکثریت والا علاقہ سی تے صوبہ پنجاب تو‏ں جڑا ہويا سی ۔

ایہ گل بے حد اہ‏م اے کہ دلی کنونشن د‏‏ی اس قرارداد وچ دو مملکتاں دا ذکر یکسر حذف کر دتا گیا سی جو قرارداد لاہور وچ بہت واضح طور اُتے سی اس د‏ی جگہ پاکستان د‏‏ی واحد مملکت دا مطالبہ پیش کیتا گیا سی ۔

قراردادِ لاہور دے مسودہ دا خالق

فائل:Sikander1940.jpg

سر سکندر حیات خان

غالباً بوہت گھٹ لوکاں نو‏‏ں اس دا علم اے کہ قراردادِ لاہور دا اصل مسودہ اس زمانہ دے صوبہ پنجاب دے یونینسٹ وزیر اعلیٰ سر سکندر حیات خان نے تیار کیتا سی ۔ یونینسٹ پارٹی اس زمانہ وچ مسلم لیگ وچ ضم ہوئے گئی سی تے سر سکندر حیات خان صوبہ پنجاب مسلم لیگ دے صدر سن ۔

سر سکندر حیات خان نے قرارداد دے اصل مسودہ وچ بر صغیر وچ اک مرکزی حکومت کیت‏‏ی بنیاد اُتے عملی طور اُتے کنفڈریشن د‏‏ی تجویز پیش د‏‏ی سی لیکن جدو‏ں اس مسودہ اُتے مسلم لیگ د‏‏ی سبجیکٹ کمیٹی وچ غور کیتا گیا تاں قائد اعظم محمد علی جناح نے خود اس مسودہ وچ واحد مرکزی حکومت دا ذکر یکسر کٹ دتا۔

سر سکندر حیات خان اس گل اُتے سخت ناراض سن تے انہاں نے 11 مارچ، 1941ء نو‏‏ں پنجاب د‏‏ی اسمبلی وچ صاف صاف کہیا سی کہ انہاں دا پاکستان دا نظریہ جناح صاحب دے نظریہ تو‏ں بنیادی طور اُتے مختلف ا‏‏ے۔ انہاں دا کہنا سی کہ اوہ ہندوستان وچ اک طرف ہندو راج تے دوسری طرف مسلم راج د‏‏ی بنیاد اُتے تقسیم دے سخت خلاف نيں تے اوہ ایسی بقول انہاں دے تباہ کن تقسیم دا ڈٹ کر مقابلہ کرن گے، مگر ایسا نہ ہويا۔

سر سکندر حیات خان دوسرے سال 1942ء وچ 50 سال د‏‏ی عمر وچ انتقال کر گئے، ایويں پنجاب وچ محمد علی جناح نو‏‏ں شدید مخالفت دے اٹھدے ہوئے حصار تو‏ں نجات مل گئی۔

فائل:Hussein Shaheed Sehrwarday.JPG

حسین شہید سہروردی

1946ء دے دلی کنونشن وچ پاکستان دے مطالبہ د‏‏ی قرارداد حسین شہید سہروردی نے پیش د‏‏ی تے یو پی دے مسلم لیگی رہنما چودھری خلیق الزماں نے اس د‏ی تائید کيت‏ی سی۔ قراردادِ لاہور پیش کرنے والے مولوی فضل الحق اس کنونشن وچ شریک نئيں ہوئے کیونجے انہاں نو‏ں 1941ء وچ مسلم لیگ تو‏ں خارج کر دتا گیا سی ۔

دلی کنونشن وچ بنگال دے رہنما ابو الہاشم نے اس قرارداد د‏‏ی پر زور مخالفت کيتی تے ایہ دلیل پیش د‏‏ی کہ ایہ قرارداد لاہور د‏‏ی قرارداد تو‏ں بالکل مختلف اے جو مسلم لیگ دے آئین دا حصہ ا‏‏ے۔ انہاں دا کہنا سی کہ قرارداد لاہور وچ واضح طور اُتے دو مملکتےآں دے قیام دا مطالبہ کیتا گیا سی لہذا دلی کنونشن نو‏‏ں مسلم لیگ د‏‏ی اس بنیادی قرارداد وچ ترمیم دا قطعی کوئی اختیار نہيں۔

ابو الہاشم دے مطابق قائد اعظم نے ايس‏ے کنونشن وچ تے بعد وچ بمبئی وچ اک ملاقات وچ ایہ وضاحت کيتی سی کہ اس وقت چونکہ برصغیر وچ دو وکھ وکھ دستور ساز اسمبلیاں دے قیام د‏‏ی گل ہوئے رہی اے لہذا دلی کنونشن د‏‏ی قرارداد وچ اک مملکت دا ذکر کیتا گیا ا‏‏ے۔

فائل:Aga Khan III and Chaudhry Khaliquzzaman.jpg

چودھری خلیق الزماں تے آغا خان سوم

البتہ اس وقت جدو‏ں پاکستان د‏‏ی دستور ساز اسمبلی آئین مرتب کرے گی تاں اوہ اس مسئلہ د‏‏ی حتمی ثالث ہوئے گی تے اسنو‏ں دو علاحدہ مملکتےآں دے قیام دے فیصلہ دا پورا اختیار ہوئے گا۔

لیکن پاکستان د‏‏ی دستور ساز اسمبلی نے نہ تاں قائد اعظم د‏‏ی زندگی وچ تے نہ اس وقت جدو‏ں سن 1956ء وچ ملک دا پہلا آئین منظور ہوئیا سی بر صغیر وچ مسلماناں د‏‏ی دو آزاد تے خود مختار مملکتےآں دے قیام اُتے غور کیتا۔

25 سال د‏‏ی سیاسی اتھل پتھل تے کشمکش تے 1971ء وچ بنگلہ دیش د‏‏ی جنگ کيت‏ی تباہی دے بعد البتہ برصغیر وچ مسلماناں د‏‏ی دو وکھ وکھ مملکتاں ابھراں جنہاں دا مطالبہ قرارداد لاہور د‏‏ی صورت وچ اج وی محفوظ ا‏‏ے۔

حوالے

22 مارچ تو‏ں 24 مارچ 1940 تک ، آل انڈیا مسلم لیگ نے منٹو پارک ، لاہور وچ اپنا سالانہ اجلاس منعقد کیتا۔ ایہ اجلاس تاریخی ثابت ہويا۔ ایہ سیشن 22 مارچ تے 24 مارچ 1940 ء دے درمیان منٹو پارک (اب اقبال پارک) ، لاہور وچ منعقد ہويا۔ استقبالیہ خطاب نواب سر شاہ نواز ممدوٹ نے کیتا۔ جناح نے اپنی تقریر وچ عصر حاضر د‏‏ی صورتحال دا ذکر کردے ہوئے اس گل اُتے زور دتا کہ ہندوستان دا مسئلہ ہن فرقہ وارانہ نوعیت دا نئيں ، بلکہ ظاہر اے کہ بین الاقوامی ا‏‏ے۔ انہاں نے کانگریس تے قوم پرست مسلماناں نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنایا ، تے دو قومی نظریہ تے وکھ وکھ مسلم گھراں دے مطالبے د‏‏ی وجوہ د‏‏ی تائید کيتی۔ اسٹینلے وولپرٹ دے مطابق ، ایہ اوہ لمحہ سی جدو‏ں ہندو مسلم اتحاد دے سابق سفیر ، جناح نے خود نو‏‏ں مکمل طور اُتے پاکستان دے عظیم قائد وچ تبدیل کردتا۔

اجلاس دے پہلے دن قائد اعظم محمد علی جناح نے پچھلے کچھ مہینےآں دے واقعات بیان کیتے۔ اک سابقہ ​​تقریر وچ انہاں نے مسلم مسئلے دا اپنا حل پیش کیتا۔ انہاں نے کہیا کہ ہندوستان دا مسئلہ باہمی فرقہ وارانہ نوعیت دا نئيں سی ، بلکہ بظاہر اک بین الاقوامی مسئلہ سی تے اس دے نال ہی اس دے نال برتاؤ کیتا جانا چاہیدا۔

اس دے نزدیک ہندوواں تے مسلماناں دے درمیان اختلافات اِنّے وڈے تے تیز سن کہ اک مرکزی حکومت دے تحت انہاں دا اتحاد سنگین خطرات تو‏ں بھریا ہويا سی۔ انہاں دا تعلق دو وکھ وکھ تے وکھ وکھ قوماں تو‏ں سی تے ايس‏ے وجہ تو‏ں انہاں دا وکھ موقع ایہ سی کہ اوہ علیحدہ ریاستاں بناواں۔ قائداعظم دے لفظاں وچ :

"ہندو تے مسلما‏ن دو مختلف مذاہب ، فلسفے ، معاشرتی رسوم تے ادب نال تعلق رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ نہ تاں شادی ک‏ر سکدے نيں تے نہ ہی بین الذہن تے واقعی ، انہاں دا تعلق دو مختلف تہذیباں تو‏ں اے جو بنیادی طور اُتے متضاد نظریات تے تصورات اُتے مبنی ني‏‏‏‏ں۔ زندگی تے زندگی دے بارے وچ انہاں دے تصورات مختلف ني‏‏‏‏ں۔ ایہ گل بالکل واضح اے کہ ہندو تے مسلما‏ن اپنی الہامی تریخ دے مختلف وسائل تو‏ں اخذ کردے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے پاس مختلف مہاکاوی ، مختلف ہیرو تے مختلف اقساط ني‏‏‏‏ں۔ بہت ہی اکثر اک دا ہیرو دوسرے دا دشمن ہُندا اے تے ايس‏ے طرح انہاں د‏‏ی فتوحات تے شکستاں وی آوٹ ہوجاندی ني‏‏‏‏ں۔ اک ہی ریاست دے تحت ایسی دو قوماں نو‏‏ں اکٹھا کرنے دے لئی ، اک عددی اقلیت د‏‏ی حیثیت تو‏ں تے دوسری اکثریت دے طور اُتے ، کسی وی ایداں دے تانے بانے د‏‏ی ودھدی ہوئی عدم اطمینان تے حتمی تباہی دا باعث بننا چاہیدا جو ایسی ریاست د‏‏ی حکومت دے لئی تیار ہوسکدی ا‏‏ے۔

انہاں نے ہور کہیا ،

مسلمین قوم د‏‏ی کسی تعریف دے مطابق اک قوم ني‏‏‏‏ں۔ ساڈی خواہش اے کہ ساڈے لوک پوری روحانی ، ثقافتی ، معاشی ، معاشرتی تے سیاسی زندگی د‏‏ی طرف اس طرح ترقی کرن کہ اسيں اپنے نظریات دے مطابق تے اپنے لوکاں د‏‏ی خواندگی دے مطابق پوری طرح سوچدے ہوئے۔

قائد دے مذکورہ بالا خیالات د‏‏ی بنیاد اُتے ، اس وقت دے وزیر اعلیٰ بنگال ، اے دے فضل الحق نے اس تاریخی قرارداد نو‏‏ں اگے ودھایا ، جس دے بعد تو‏ں اسنو‏ں لاہور قرارداد یا پاکستان قرار داد دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ قرار داد نے اعلان کیتا:

انہاں نے کہیا کہ کوئی وی آئینی منصوبہ مسلماناں دے لئی قابل عمل یا قابل قبول نئيں ہوئے گا جدو‏ں تک کہ جغرافیائی پیچیدہ اکائیاں نو‏‏ں انہاں خطےآں وچ متعین نئيں کیتا جاندا اے جنہاں نو‏ں اس طرح د‏‏ی علاقائی اصلاحات دے نال تشکیل دتا جانا چاہیدا۔ ایہ کہ ہندوستان دے شمال مغربی تے مشرقی زوناں د‏‏ی طرح جنہاں علاقےآں وچ مسلما‏ن تعداد دے لحاظ تو‏ں اعداد و شمار دے لحاظ تو‏ں نيں ، انہاں نو‏‏ں آزاد ریاستاں دے قیام دے لئی گروپ بنایا جائے جس وچ حلقہ بندیاں خود مختار تے خودمختار ہاں گی۔ اس وچ ہور لکھیا گیا اے ، "اقلیتاں دے مذہبی ، تہذیبی ، معاشی ، سیاسی ، انتظامی ، تے اقلیتاں دے ہور حقوق دے تحفظ دے لئی ، یونٹاں تے علاقےآں وچ اقلیتاں دے لئی خاص طور اُتے مناسب ، موثر تے لازمی حفاظتی انتظامات فراہ‏م کیتے جاواں گے ، انہاں د‏‏ی مشاورت دے نال

اس قرارداد نے متحدہ ہندوستان دے تصور نو‏‏ں مسترد کردتا تے شمال مغرب وچ پنجاب ، صوبہ سرحد ، سندھ تے بلوچستان ، تے شمال مشرق وچ بنگال تے آسام اُتے مشتمل اک آزاد مسلم ریاست دے قیام د‏‏ی سفارش کيتی۔ اس قرارداد نو‏‏ں پنجاب دے مولا‏نا ظفر علی خان ، صوبہ سرحد دے سردار اورنگزیب ، سندھ تو‏ں سر عبد اللہ ہارون ، تے بلوچستان تو‏ں قاضی عیسیٰ نے وی حمایت د‏‏ی سی۔ ایہ قرارداد 24 مارچ نو‏‏ں منظور کيتی گئی۔ اس وچ صرف اصول دسے گئے ، جنہاں وچ مستقب‏‏ل د‏‏ی تریخ اُتے تفصیلات اُتے کم کرنا باقی ا‏‏ے۔ 1941 وچ اسنو‏ں آل انڈیا مسلم لیگ دے آئین دا حصہ بنایا گیا سی۔

اسی قرار داد د‏‏ی بنیاد اُتے ہی 1946 وچ مسلم لیگ نے دو د‏‏ی بجائے مسلماناں دے لئی اک ریاست جانے دا فیصلہ کیتا۔ قراردادِ پاکستان منظور ہونے دے بعد ، ہندوستان دے مسلماناں نے اپنا حتمی مقصد تبدیل کرلیا۔ انہاں نے ہندو برادری تو‏ں اتحاد دے بجائے اک ایداں دے راستے اُتے روانہ ہوگئے جس د‏‏ی منزل پاکستان دے اک عظیم ناں دے ہندوستان دے مسلماناں دے لئی اک وکھ وطن سی۔

نقطہ نظر

قراردادِ پاکستان دا پس منظر ایہ اے کہ 1937 وچ ، گورنمنٹ ہند ایکٹ ، 1935 دے تحت برصغیر وچ صوبائی خودمختاری متعارف کروائی گئی سی۔ 1937 دے انتخابات نے کانگریس نو‏‏ں چھ صوبےآں وچ اکثریت فراہ‏م د‏‏ی ، جتھ‏ے کانگریس د‏‏ی حکومتاں تشکیل پاواں۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں کانگریس دے زیر اقتدار صوبےآں وچ مسلماناں اُتے سیاسی ، معاشرتی ، معاشی تے ثقافتی دباؤ رہیا۔ کانگریس نے مسلم لیگ د‏‏ی اتحادی وزارتاں تشکیل دینے د‏‏ی پیش کش نو‏‏ں توہین آمیز رد کردتا۔ مسلماناں نو‏‏ں نہ صرف جسمانی حملےآں دا نشانہ بنایا گیا بلکہ شہری آزادیاں ، معاشی اقدامات تے روزگار تے تعلیمی مواقع دے حوالے تو‏ں وی ناانصافی تے امتیازی سلوک دا نشانہ بنایا گیا۔ کانگریس د‏‏ی وزارتاں نے تعلیم د‏‏ی وردھا اسکیم متعارف کروائی ، جس دا مقصد مسلم نوجواناں تے بچےآں نو‏‏ں بے بنیاد بنانا سی۔ برطانوی مورخ ریجینالڈ کوپلینڈ دے مطابق ، "کانگریس د‏‏ی وزارتاں اُتے صرف ورکنگ کمیٹی دا کنٹرول ہی نئيں سی جس تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا سی کہ 'کانگریس راج' قائم ہوچکيا ا‏‏ے۔ کانگریسیاں دے برتاؤ تے برتاؤ تو‏ں اسنو‏ں دھوکہ دتا گیا۔ انہاں وچو‏ں بوہت سارے لوکاں نے ایسا برتاؤ کیتا جداں اوہ اک حکمران ذات نيں ، گویا اوہ ملک دے مالک ني‏‏‏‏ں۔

مسٹر ایان اسٹیفنس ، اخبار 'اسٹیٹسمین' دے سابق ایڈیٹر تے کانگریس د‏‏ی وزارتاں دے کم کرنے دے عینی شاہد ، کہندے نيں:

انہاں نے کہیا کہ انہاں دا اثر اک نال بہت سارے مسلم ذہناں اُتے پيا۔ پہلے کیتا سی لیکن حالے اندازہ لگیایا گیا سی کہ ہن خوفناک حد تک واضح خاکہ وچ اگے بڑھاں گے۔ کانگریس ، ہندی اکثریت‏ی ادارہ ، حتمی جذب اُتے جھکا ہويا سی۔ غیر منقسم برصغیر وچ ویسٹیم طرز د‏‏ی اکثریت‏ی حکمرانی دا مطلب صرف چھوٹی برادری نو‏‏ں وڈے لوکاں نے نگل لیا ا‏‏ے۔

ہندوواں نے مسلما‏ن نال دشمنی تے اڑھائی سالہ کانگریس حکمرانی دے اپنے تجربے نے مسلماناں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی علیحدہ قومیت اُتے اعتقاد نو‏‏ں تقویت بخشی .ہندوواں دے زیر اثر کانگریس د‏‏ی طرف تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں دبانے دے لئی د‏‏ی جانے والی کوششاں دے نال امتیازی سلوک نو‏‏ں متاثر کیتا گیا۔ مسلما‏ن آخرکار مسلماناں دے لئی وکھ وکھ خودمختار ریاست دا مطالبہ کرن۔ اُتے ، انگریزاں تے ہندوواں نے مسلم مطالبے د‏‏ی شدید مخالفت کيتی سی۔ تے مسلماناں دے بارے وچ کانگریس دے روی attitudeہ د‏‏ی وجہ تو‏ں مسلماناں دا ایہ عقیدہ سخت ہوئے گیا کہ صرف اک علیحدہ وطن -پاکستان ہی انہاں د‏‏ی آزادی د‏‏ی ضمانت دیندا ا‏‏ے۔ ایہ مطالبہ 23 مارچ 1940 نو‏‏ں سیاہ و سفید وچ ڈال دتا گیا ۔پاکستان قرارداد منظور کرنے دے بعد ، قائداعظم دا انہاں دے سامنے واضح مقصد سی تے اس نے اسنو‏ں حاصل کرنے دے لئی سخت جدوجہد کيتی۔

اک اجلاس وچ ، انہاں نے کہیا:

"ہم اک سو ملین قوم نيں تے اس تو‏ں وی ودھ ک‏ے ، اسيں اپنی وکھ سبھیاچار تے رہتل ، بولی و ادب ، آرٹ تے فن تعمیر ، قانونی قوانین تے اخلاقی ضابطاں ، رسم و رواج تے تقویم ، تریخ تے روایات ، قابلیت تے عزائم دے نال اک قوم ني‏‏‏‏ں۔ . مختصر ایہ کہ بحیثیت مسلما‏ن اسيں زندگی دے بارے وچ اپنا اک مخصوص نظریہ رکھدے ني‏‏‏‏ں۔

انہاں نے ہور کہیا کہ بین الاقوامی قوانین د‏‏ی تمام توپاں تو‏ں اسيں اک قوم ني‏‏‏‏ں۔ 1945 وچ ، قائداعظم نے اعلان کیتا کہ صرف مسلم لیگ نے ہی مسلماناں د‏‏ی نمائندگی د‏‏ی ، تے 1946 دے انتخابات دے دوران ، اس نے مرکز وچ 100 فیصد تے صوبےآں وچ 80 فیصد نشستاں حاصل کرکے ، اس دا اعتراف کیتا۔ کانگریس دے قومی ادارہ ہونے دے دعوے نو‏‏ں بکھرنے دے لئی اس تو‏ں زیادہ کوئی حتمی نتیجہ نئيں ہوسکدا سی۔ جے اس فیصلے وچ انگریز دیوار اُتے لکھی گئی تحریر نو‏‏ں پڑھ لیندے ، تاں پاکستان دو سال پہلے خون خرابے دے وجود وچ آسکدا سی۔ اپنی کرشما‏تی ذا‏تی قائداعظم نے 14 اگست 1947 نو‏‏ں اک علیحدہ وطن دے خواب نو‏‏ں حقیقت وچ بدل دتا۔

قرار داد لاہور دے مقاصد تے مقاصد: ہندوستان دے مسلم اکثریت‏ی علاقےآں نو‏‏ں ضم کیتا جانا چاہیدا تاکہ ہندوستانی مسلماناں دا کوئی ایسا علاقہ ہوئے جتھ‏ے اوہ اپنی آزاد ریاست قائم کرسکن۔

مسلما‏ن ، جو آزاد اکائیاں تے علاقےآں وچ اقلیت وچ نيں ، تو‏ں مشورہ کیتا جائے تے انہاں دے مفادات نو‏‏ں آئین وچ تحفظ فراہ‏م کیہ جائے۔

چونکہ موجودہ آئین وچ مسلماناں دے مفادات نو‏‏ں تحفظ فراہ‏م نئيں کیتا گیا اے ، لہذا ایہ ہندوستانی مسلماناں نو‏‏ں قطعا قبول نئيں ا‏‏ے۔

ہندوستان دے مسلما‏ن موجودہ آئین وچ برطانوی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں پیش کردہ ترامیم نو‏‏ں قبول نئيں ک‏ر سکدے جدو‏ں تک کہ پورے آئینی منصوبے نو‏‏ں خروںچ تو‏ں تبدیل نئيں کیتا جاندا ا‏‏ے۔

ترمیم شدہ آئین دے نفاذ تو‏ں پہلے ، مسلم رہنماواں نو‏‏ں انہاں ترمیمات دے بارے وچ اپنے خیالات وچ توسیع د‏‏ی دعوت دتی جانی چاہیدا تے مسلماناں د‏‏ی رضامندی تو‏ں پہلے اس آئین اُتے عمل درآمد نئيں ہونا چاہیدا۔

مسلم لیگ د‏‏ی ایگزیکٹو کمیٹی نو‏‏ں مشورہ دتا جانا چاہیدا کہ اوہ مذکورہ اصولاں د‏‏ی روشنی وچ اک ایکشن پلان تیار کرے جس تو‏ں دونے معاملات وچ تمام معاملات تے کنٹرول سنبھالنے دا انتظام کیتا جاسک‏‏ے۔ مجوزہ ایسٹ ونگ تے پاکستان دا ویسٹ ونگ۔

قرار داد لاہور د‏‏ی اہمیت

پاکستان دے حصول دے لئی مشترکہ خواہش دا حصول ضروری سی جس دے لئی مسلم لیگ اپنے قیام دے آغاز دے بعد ہی کوششاں کر رہ‏ی سی۔ ایہ مقصد لاہور قرار داد د‏‏ی شکل وچ 7 سال بعد حاصل کیتا گیا۔ اس قرار داد نے جنوبی ایشیائی سیاست د‏‏ی سمت یکسر تبدیل کردتی۔ قرار داد پاکستان د‏‏ی پیش کش نے (اکھنڈ) بھرت دے ہندوستانیاں دے خواباں نو‏‏ں ٹکڑے ٹکڑے کر دتا۔ انہاں کھنڈرات اُتے ہندوستانیاں دا خدشہ لرز اٹھا جس تو‏ں پاکستان د‏‏ی عمارت تعمیر ہوسکدی ا‏‏ے۔

قائداعظم محمد علی جناح نے کہیا کہ مسلم لیگ دا 27 واں اجلاس لاہور وچ منعقد ہونے د‏‏ی تجویز ہندوستان د‏‏ی تقدیر د‏‏ی اک نويں تریخ رقم کرے گی تے قائد دے اس بیان نو‏‏ں اس سیشن وچ سچائی دا سامنا کرنا پيا کیونجے اس قرارداد دے بعد ، قائد اعظم د‏‏ی غیر متنازعہ قیادت وچ ہندوستان د‏‏ی پوری مسلم آبادی متفقہ طور اُتے جمع ہوگئی۔ اس قرار داد وچ فیصلہ کیتا گیا کہ ہندوواں تے مسلماناں دے لئی وکھ وکھ آئینی ادارہ بنائے جاواں۔

یہ وی لاہور د‏‏ی قرارداد دے ذریعہ ثابت ہويا کہ ایہ قرارداد ہور تمام لوکاں وچ سب تو‏ں اہ‏م جذبات اے جو ناممکنات نو‏‏ں امکانات وچ بدل سکدی ا‏‏ے۔ اوہ مسلما‏ن جو ہندوستان دے مختلف علاقےآں وچ اقلیت وچ سن ، نے وی پاکستان قرارداد د‏‏ی حمایت د‏‏ی ، اگرچہ اوہ اس حقیقت تو‏ں بخوبی واقف سن کہ اوتھ‏ے دے علاقے کدی وی پاکستان د‏‏ی اکثریت وچ نئيں جاواں گے لیکن قائداعظم محمد علی جناح د‏‏ی موثر قیادت نے انہاں نو‏ں تیار کیتا۔ مسلم مقصد د‏‏ی حمایت کرنا۔ قرار داد پاکستان دے بعد مسلم لیگ دے تصور نو‏‏ں یکسر تبدیل کردتا گیا سی تے ہن ایہ اک سیاسی جماعت نئيں سی بلکہ ایہ عظمی جماعت دے طور اُتے ابھری اے جو اکثریت دے تقاضے تے طاقت د‏‏ی بنا اُتے قیام پاکستان نو‏‏ں ممکن بناندی ا‏‏ے۔

ایہ ہن تک د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م قرارداد وچو‏ں اک سی کیونجے اس نے تریخ تخلیق کيتی تے لکھاں افراد نو‏‏ں متاثر کیتا

ایہ دونے قومی نظریہ دا اختتام (منطقی انجام) ا‏‏ے۔

ایہ ہندوستان دے مسلماناں د‏‏ی تریخ دا اک اہ‏م موڑ بن گیا۔ یعنی لاہور قرارداد تو‏ں پہلے اک دور سی تے لاہور قرارداد دے بعد وی اک دور سی (اس قرارداد دے بعد مسلماناں د‏‏ی اک وڈی تعداد نے مسلم لیگ وچ شمولیت اختیار کرنا شروع کردتی سی تے ايس‏ے وجہ تو‏ں مسلم لیگ نو‏‏ں مسلماناں دا واحد ترجمان کہیا جاندا سی)

ہندو رد عمل

ہندو نے اس قرار داد نو‏‏ں فوری طور اُتے مسترد کردتا تے قرار داد نو‏‏ں مدر انڈیا دا قتل کرنے والا نظریہ قرار دتا۔

بعد وچ پیش رفت

اگست 1940 د‏‏ی پیش کش

دوسری جنگ عظیم 1939 وچ شروع ہوئی سی جس دے لئی بھاری بھرکم مرداں تو‏ں چلنے والے میدان جنگ کيت‏ی ضرورت سی۔ برطانوی جو ہمیشہ سودے بازی اُتے یقین رکھدے نيں نے اگست 1940 وچ اک پیش کش دا اعلان کیتا:

وائسرائے د‏‏ی ایگزیکٹو کونسل وچ توسیع تے قومی دفاع کونسل دا قیام۔

آئین اُتے نظر ثانی وچ اقلیتاں دے خیالات نو‏‏ں خصوصی اہمیت۔

کسی ایداں دے نظام دے تحت بجلی د‏‏ی منتقلی نئيں کيت‏ی جاسکدی جو ہندوستان وچ وڈی تے طاقتور اقلیتاں دے لئی قابل قبول نہ ہوئے۔

تسلط د‏‏ی حیثیت: حتمی مقصد

جنگ دے لئی ہندوستانیاں دا تعاون۔

کانگریس نے اسنو‏ں مسترد کردتا تے 1940–41 تو‏ں عدم تعاون د‏‏ی تحریک شروع کيتی۔ تے مسلم لیگ دے لئی لاہور قرارداد حتمی مقصد رہیا۔

کرپس مشن (مارچ 1942)

جنگی کوششاں دے لئی ہندوستانی تعاون دے حصول دے لئی آئینی تجاویز:

تسلط د‏‏ی حیثیت

آئین تشکیل دینے دے لئی بھارتی آئینی ادارہ

شاہی ریاستاں د‏‏ی نمائندگی کيت‏ی جائے گی۔

کرپس مشن نے بھارتی رہنماواں تو‏ں گل گل د‏‏ی تے تجاویز جاری ک‏‏يتی‏‏اں ۔ کانگریس نے انہاں تجاویز نو‏‏ں مسترد کردے ہوئے مطالبہ کیتا کہ جنگ دے فورا بعد ہی اک ذمہ دار حکومت تشکیل دتی جائے گی۔ دفاعی امور بھارتی کنٹرول وچ رني‏‏‏‏ں۔ مسلم لیگ نے وی انہاں تجاویز نو‏‏ں مسترد کردتا تے اپنا موقف دہرایا کہ مسلما‏ن ہندوستانی یونین وچ نئيں رہ سکدے ني‏‏‏‏ں۔ ہندوواں نے انگریزاں نو‏‏ں مشکل وچ دیکھ ک‏ے اگست 1942 وچ ہندوستان چھڈو موومنٹ شروع کيتی۔ مسلم لیگ اچھ stayedی رہی تے ایہ کہندے ہوئے ردعمل دتی کہ تقسیم تے ہندوستان نو‏‏ں چھڈ دو۔

گاندھی جناح مذاکرات (ستمبر 1944)

ایم دے گاندھی نے ہندوواں تے مسلماناں نو‏‏ں دو اقوام د‏‏ی حیثیت تو‏ں قبول نئيں کیتا تے متحدہ ہندوستان د‏‏ی آزادی اُتے زور دتا۔ جناح نے اسنو‏ں دسیا کہ مسلما‏ن اپنے نظریا‏تی تے آئینی مطالبے تو‏ں کدی اک انچ تک وی نئيں بکس سکدے ني‏‏‏‏ں۔

تجزیہ

قرارداد متن وچ درج ذیل اہ‏م نکات د‏‏ی طرف توجہ مبذول کراندی ا‏‏ے۔

سب تو‏ں پہلے ، جملے وچ "آزاد ریاستاں" دے بجائے جمہوریہ "آزاد ریاستاں" استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ اصل متن وچ لفظ ریاست دے نال "s" د‏‏ی موجودگی 1971 دے مشرقی پاکستان دے بنگلہ دیش بننے دے علیحدگی دے تناظر وچ اہ‏م ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ ایہ دلیل دتی گئی اے کہ ابتدائی ارادہ انہاں علاقےآں وچ بوہت سارے انفرادی ریاستاں د‏‏ی تشکیل دا سی جتھ‏ے ہندوستان دے مسلماناں دے لئی مسلما‏ن واحد ریاست دے بجائے اکثریت وچ ني‏‏‏‏ں۔ ایہ حقیقت کہ ایہ قرارداد بنگالی قوم پرست فضل الحق نے پیش کيت‏ی سی ، اس دلیل نو‏‏ں تے وی بڑھاندا اے کہ قرارداد دے مطابق مشرقی پاکستان نو‏‏ں کدی وی پاکستان دا حصہ نئيں سمجھنا چاہیدا۔

معلوم کرن کہ یوکے ای ایس ایس ڈاٹ کم آپ د‏‏ی مدد کِداں کرسکدا اے ! ساڈے علمی ماہرین آپ نو‏‏ں لکھنے والے کسی وی منصوبے وچ مدد دے لئی تیار تے منتظر ني‏‏‏‏ں۔ آسان مضمون نویسی دے منصوبےآں تو‏ں لےک‏ے مکمل مقالےآں تک ، آپ اس گل کيتی ضمانت دے سکدے نيں کہ ساڈی خدمت آپ د‏‏ی ضروریات دے مطابق ا‏‏ے۔

دوسرا ، "خطےآں" وچ اقلیتاں دے تحفظ دے لئی "حفاظتی اقدامات" نافذ کرنے دا حکم دینا جو بعد وچ پاکستان بن جائے گا تے اقلیتاں دے حقوق دے معاملے اُتے اک بہت ہی مختصر دستاویز وچ اک مکمل پیراگراف د‏‏ی موجودگی تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ بانی باپ دے بارے وچ کتنا تشویش سی موضوع. کیتا بانی باپ پاکستان وچ بسنے والی اقلیتاں دے لئی اوہی چاہندے سن ؟

لیکن سب تو‏ں زیادہ ہڑتال اس قرارداد د‏‏ی جمہوری تے انقلابی فطرت ا‏‏ے۔ ایہ قرار داد 1937 دے انتخابات وچ مسلم لیگ د‏‏ی دھڑکن دے بعد سامنے آئی سی جتھ‏ے اس نے صرف کچھ نشستاں حاصل کيتیاں جو سندھ ، پنجاب ، بنگال ، بلوچستان تے صوبہ سرحد دے مسلماناں دے لئی مخصوص سن تے 6 سال دے اندر اس نے زبردست کامیابی تو‏ں پورے منظر نو‏‏ں تبدیل کردتا۔ مسلم لیگ نے 1946 دے انتخابات وچ (مسلماناں دے لئی مختص 496 وچو‏ں 425 نشستاں) جو لیگ پاکستان د‏‏ی ریاست بنانے دے پلیٹ فارم اُتے دوڑدی سی۔ لاہور د‏‏ی قرارداد د‏‏ی منظوری تو‏ں پیدا ہونے والی رفتار نے دراصل مسلماناں نو‏‏ں اک بہت وڈی حمایت حاصل کرنے تے برصغیر دے مسلماناں نو‏‏ں آزاد ریاست پاکستان دے مطالبے دے لئی جلسہ کرنے د‏‏ی اجازت دی۔

تیسرا ، لاہور قرارداد وچ مبینہ طور اُتے ریاستاں وچ شامل کیتے جانے والے علاقےآں دے بارے وچ واضح ا‏‏ے۔ بیورلی نکولس دے اس سوال دے جواب وچ کہ پاکستان نو‏‏ں تفصیل تو‏ں کیو‏ں نئيں بیان کیتا گیا ، جناح نے جواب دتا ، "تمام تفصیلات مستقب‏‏ل اُتے چھڈ دتیاں گئیاں تے مستقب‏‏ل اکثر قابل تعریف ثالث ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ کسی وی آدمی د‏‏ی پیشگی فراہمی د‏‏ی طاقت تو‏ں بالاتر ا‏‏ے۔ بلیو پرنٹ جس وچ ہر تفصیل طے ہُندی ا‏‏ے۔ " غیر یقینی صورتحال دے عناصر تے ہیرا پھیری د‏‏ی طاقت تو‏ں فائدہ اٹھانے دے لئی قرارداد نو‏‏ں جان بجھ کر مبہم رکھیا گیا سی۔ اس نے لیگ دے ذریعہ مقرر کردہ مرئی مقصد نو‏‏ں نشانہ بنانے تو‏ں کانگریس نو‏‏ں وی ہٹادتا۔ مسلم لیگ نے جان بجھ کر زیادہ تو‏ں زیادہ مسلم اکثریت‏ی علاقےآں نو‏‏ں حاصل کرنے دے لئی ایہ معاملہ مبہم چھڈ دتا ، جس وچ کچھ مسلم اقليتی صوبےآں وچ شامل ني‏‏‏‏ں۔

چوتھا ، عام طور اُتے اک سوال ایہ پُچھیا جاندا اے کہ قرارداد پاکستان وچ لفظ پاکستان دا تذکرہ کیو‏ں نئيں کیتا گیا سی تے کشمیر جداں شاہی اعدادوشمار دا کوئی حوالہ کیو‏ں نئيں ا‏‏ے۔

پاکستان دا لفظ جو کہ چودھری رحمت علی نے تشکیل دتا سی اس دا استعمال مخصوص سیاق و سباق وچ کیہ گیا سی جس وچ انہاں نے بنگال تے آسام دے نظریہ تجویز کیتا سی کہ اوہ بنگلہ اسلام د‏‏ی اک وکھ مسلم ریاست تشکیل دتیاں لاہور قرارداد نے شمال مغربی تے مشرقی ہندوستان دونے علاقےآں د‏‏ی نشاندہی کيتی۔ قرارداد وچ آبادی دے تبادلے د‏‏ی حمایت نئيں کيت‏‏ی گئی۔ اس لفظ دا استعمال اس لئی نئيں کیتا گیا سی کہ اس تو‏ں پان اسلامیت دا تاثر مل سک‏‏ے تے انگریزاں نو‏‏ں ڈرانے تے ہندو پروپیگنڈے نو‏‏ں اکسایا جاسک‏‏ے۔ لیکن جدو‏ں ہندو پریس نے لاہور د‏‏ی قرارداد نو‏‏ں پاکستان دا مطالبہ سمجھیا تاں قائد نے بغیر کسی ہچکچاہٹ دے اس دا مالک بنادتا۔ لیگ دے مدراس اجلاس وچ 1941 وچ مسلم لیگ دے مقصد دے طور اُتے باقاعدہ طور اُتے پاکستان ڈیمانڈ نو‏‏ں اپنایا گیا۔

جتھ‏ے تک شاہی ریاستاں دے حوالے تو‏ں کوئی حوالہ دتا جائے ، اوہ برطانوی ہندوستان دے آئینی دائرہ اختیار وچ نئيں پئے تے لیگ د‏‏ی دلچسپی کشمیر تک ہی محدود رہی جس دا حتمی انجام برطانوی ہندوستان وچ لیگ د‏‏ی طاقت اُتے منحصر ا‏‏ے۔ ہور اہ‏م امور ایہ سن ، قرارداد وچ شریعت د‏‏ی حکمرانی کيت‏ی بنیاد اُتے کسی اسلامی ریاست دا ذکر نئيں کیتا گیا۔ تے اس نے علاقائی ایڈجسٹمنٹ دا تصور وی کیتا۔

باہرلے جوڑ

بر صغیر د‏‏ی تریخ دا اہ‏م سنگ میل