سید مرتضی

سید مرتضی

کوائف
مکمل نام	علی بن حسین بن موسی بن محمد
تاریخ ولادت	سنہ 355 ہجری قمری
تاریخ وفات	سنہ 436 ہجری قمری
مدفن	کربلا
نامور اقرباء	سید رضی
علمی معلومات
مادر علمی	فقیہ، متکلم، اصولی، شاعر
اساتذہ	شیخ مفید تے أبوعبداللہ محمد بن عمران مرزبانی بغدادی
شاگرد	شیخ طوسی، سلار دیلمی، ابن براج اور محمد بن علی کراجکی
تالیفات	الانتصار، الشافی فی الامامۃ، المحکم و المتشابہ، تنزیہ الانبیاء، دیوان المرتضی، الغرر و الدرر (یا امالی مرتضی)، الذریعۃ الی اصول الشریعۃ
خدمات

علی بن حسین بن موسی (355-436 ھ)، سیدِ مرتضی، شریف مرتضی تے علم الہدی دے ناں توں مشہور، فقیہ، متکلم تے شیعہ مؤثر سماجی شخصیتاں وچوں نیں۔ سید مرتضی اپنے والد تے بھائی سید رضی وانگ اپنے دور وچ نقیب دے منصب اُتے مدتاں فائز رہے۔ آپ بغداد وچ زندگی گزاردے سن تے بنو عباس دے خلفاء تے آل بویہ دے حکمران آپ دا نہایت احترام کر دے سن۔ آپ کچھ مدت دے لئی امیر الحاج تے دیوان مظالم دے عہدے اُتے وی فائز رہے۔

سید مرتضی اپنے استاد شیخ مفید وانگ عقلانیت پسند تے علم کلام نال لگاؤ رکھدے سن۔ آپ دی اہم ترین فکری تصنیف وی اسی سلسلہ وچ اے۔ فقہ وچ وی عقلانیت پسند سن تے اصول فقہ وچ وی اک کتاب تحریر دی جسنوں علم اصول وچ شیعاں دی پہلی جامع کتاب تصور کیتا جاندا اے۔ آپ دے مشہور شاگرد، شیخ طوسی نیں۔ سید مرتضی اک ممتاز ادیب وی سن تے تفسیر قرآن وچ وی آپ دیاں لکھتاں موجود نیں۔

حسب و نسب تے تریخ ولادت و وفات

علی بن حسین بن موسی بن محمد بن موسی بن ابراہیم بن امام موسی کاظمؑ، سنہ 355 ہجری قمری نوں بغداد وچ پیدا ہوئے۔ آپ دی کنیت ابوالقاسم تے سید مرتضی دے ناں توں مشہور نیں۔ آپ دے والد گرامی ابو احمد حسین، شیعہ بزرگ علما وچوں سن تے سلسلہ آل بویہ دے حکمراناں توں قریبی تعلقات رکھنے دے نال نال علویاں دے نقیب، دیوان مظالم تے امیر حج دے عہدیاں اُتے وی فائز سن۔

آپ دی والدہ ماجدہ، فاطمہ بنت حسن (جاں حسین) بن احمد بن حسن بن علی بن عمر الاشرف بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالبؑ (متوفائے ۳۸۵ق) سن۔

القاب: سید مرتضی متعدد القاب توں ملقب سن۔ چونکہ آپ دا حسب و نسب ماں باپ دوناں طرفوں حسینی سن اسلئے تہانوں "شریف" کہیا جاندا سی۔ آپ "علم‌الہدی" دے ناں توں وی معروف اے۔ کہیا جاندا اے کہ سید مرتضی دے معاصر اک بزرگ نے امام علیؑ نوں خواب وچ دیکھیا کہ تسی‏‏ںؑ سید مرتضی نوں "علم الہدی" دے لقب توں پکاردے سن ایوی‏‏ں‏ اس بزرگ نے انہاں اس لقب توں نوازیا۔ آپ دے ہور القاب وچوں اک "ذُوالمَجدَین" اے جسنوں آل بویہ دے حکمران بہاءالدولہ نے دتا۔ اسی طرح تہاناں "ابوالثمانین تے ذوالثمانین" وی کہیا جاندا اے کیونجے آپ نے 80 کتاباں لکھیاں، 80 دیہاتاں دے مالک سن تے 80 سال اٹھ مہینے عمر پائی۔

وفات: سید مرتضی سنہ 436 ہجری قمری نوں وفات پائے۔ آپ دے بیٹے نے آپ دی نماز جنازہ پڑھائی تے بغداد وچ اپنے آبائی پنڈ کرخ وچ اپنے گھر وچ دفن کیتا گیا۔

سید مرتضی دے محل دفن دے بارے وچ اختلاف پایا جاندا اے اک قول دے مطابق انہاں دی میت نوں بعد وچ بغداد توں کربلا منتقل کیتا گیا تے امام حسین دے روضہ اطہر دے قریب دفن کیتا گیا۔ اس دے علاوہکاظمین وچ وی سید مرتضی توں منسوب اک قبر موجود اے۔

تعلیم، اساتذہ تے شاگرد

سید مرتضی اپنے بھائی شریف رضی دے نال بچپنے وچ ادبیات تے مبادی نوں ابن نباتہ سعدی جو اپنے زمانے دے شاعر تے ادیب سن دے کول تے علم فقہ تے علم اصول نوں شیخ مفید دے کول پڑھیا۔ سید مرتضی شعر و ادب وچ ابوعبیداللہ مرزبانی دا شاگرد سی تے کتاب امالی وچ بوہت ساری احادیث نوں انہاں توں نقل کیتا اے۔

آپ دے ہور اساتید تے مشایخ وچ درج ذیل افراد دا ناں لیا جا سکدا اے:

• حسین بن علی بن بابویہ، شیخ صدوق دے بھائی
• سہل بن أحمد دیباجی
• أبوالحسن أحمد بن محمد بن عمران معروف بہ ابن جندی بغدادی
• أبوالحسن أو (أبوالحسین) علی بن محمد کاتب
• أحمد بن محمد بن عمران کاتب

شاگرد

سید مرتضی اپنے زمانے وچ چنگی خاصی شہرت دے حامل سن تے کہیا جاندا اے کہ انہاں دا کلاس درس کافی اُتے رونق رہدا سی تے اس زمانے دے بعض مشاہیر مانند ابوالعلاء معری، ابو اسحاق صابی تے عثمان بن جنی انہاں دے درس وچ شرکت کر دے سن. بعض اقوال دے مطابق آپ نے اپنا گھر جو اک بوہت وڈا گھر سی، نوں مدرسہ وچ تبدیل کیتا ہویا سی جس وچ فقہ، کلام، تفسیر، لغت، شعر تے ہور علوم مانند علم فلکیات تے حساب پڑھائے جادے سن۔ سید مرتضی دے بعض شاگرد درج ذیل نیں:

1. شیخ طوسی
2. حمزۃ بن عبدالعزیز سلار دیلمی
3. ابوالصلاح حلبی
4. عبدالعزیز حلبی
5. ابوالفتح کراجکی
6. محمد بن معبد حسنی
7. جعفر بن محمد دوریستی
8. سلیمان بن حسن صہرشتی
9. ابوالحسن بصروی
10. أبوعبداللہ بن تبان تبانی
11. أحمد بن حسن نیسابوری
12. ابوالحسین حاجب
13. نجیب الدین حسن بن محمد موسوی
14. عبدالعزیز بن کامل طرابلسی
15. قاضی أبوالقاسم علی بن محسن تنوخی
16. عبدالرحمن بن أحمد بن حسین
17. تقی بن ابی طاہر ہادی نقیب رازی
18. محمد بن علی حلوانی
19. محمد بن حمزۃ علوی
20. یعقوب بن إبراہیم بیہقی

سیاسی تے سماجی زندگی

سید مرتضی سلسلہ آل بویہ تے بنی عباسی دے سلاطین دے نال قریبی تعلقات رکھدے سن ۔ انہاں نے اپنے اشعار وچ "القائم" تے بنی عباس دے بعض ہور خلفاء دی مدح ثرائی دی اے۔ شریف مرتضی سنہ ۴۰۶ق توں آل بویہ تے عباسی حکمراناں ول توں علویاں دے نقیب، امیر حجاج تے رئیس دیوان مظالم منصوب رہے۔ ایہ مناصب اس توں پہلے انہاں دے والد تے بھائی دے کول سن۔

سید مرتضی دی سیاسی تفکرات وچ سلاطین دا کردار

سید مرتضی نے اک رسالہ وچ "فی العمل مع السلطان" دے عنوان توں حکمراناں دے نال تعاون کرنے دے جواز توں متعلق جواب دتا اے۔ عادل حکمران کہ جو در واقع امام معصوم ہویا کردا اے انہاں دے نال تعاون کرنے وچ تو کوئی شک و شبہہ نئی‏‏ں اے لیکن سید مرتضی تے ہور شیعہ فقہا نے جس مسئلے نوں مطرح کیتا اے اوہ ایہ سی کہ آیا عصر غیبت وچ کسے حکومتی عہدے نوں قبول کرنا جائز اے جاں نئی‏‏ں؟ سید مرتضی دی نظر وچ ظالم حکمران دے نال تعاون کرنا اگر عقلا تے شرعا کوئی فائدہ رکھتا ہو یعنی ایہ شخص اس عہدے دی ذریعے کسے ظلم نوں روک سکدا ہو جاں عدل قائم کر سکدا ہو جاں الہی احکام نوں جاری کر سکدا ہو تو جائز اے۔

بعض شیعہ مصنفین دے مطابق سید مرتضی دا بنی عباس تے آل بویہ دے نال تعاون وی اسی مبنا دے مطابق سی۔ انہاں دا حکمرااں دے نال قریبی تعلقات قائم کرنا تے انہاں دی تعریف و تمجید حکومتی عہداں اُتے فائز رہ کر شیعہ قوم دی خدمت کرنا سی۔

افکار تے تالیفات

سید مرتضی شیعہ بزرگ علما وچوں سن تے اپنے زمانے دے بوہت سارے رائج علوم جسنوں کلام، فقہ، اصول، تفسیر، فلسفہ، نجوم، فلکیات تے ادبی علوم اُتے عبور رکھدے سن۔ سید مرتضی دے افکار دے افکار دا محور اس دی عقلانیت پسندی اے جو اس دے مختلف کلامی تے فقہی تفکرات اُتے نمایاں نظر آندے نیں تے ایہی چیز انہاں انہاں دے استاد شیخ مفید دے افکار توں قریب کر دے نیں۔

عقلانیت تے کلامی نظریات

سید مرتضی اک عقلانیت پسند مفکر سی۔ سید مرتضی دے نزدیک خدا شناسی توں مربوط مباحث دی جستجو وچ عقلانیت تے استدلال واجب اے کیونجے خدا دی شناخت بدیہی نئی‏‏ں اے تے خدا دی شناخت وچ کسے دے کہنے جاں سمعی دلائل(روایات تے متون دینی) توں استناد نئی‏‏ں کر سکدے کیونجے خود متون دینی دی حجیت خداوندعالم دی وجود اُتے اعتماد تے اطمینان تے خدا دی شناخت توں حاصل ہُندی اے۔ سید مرتضی دے مطابق خدا اُتے صرف کسے دی تقلید جاں اس دے کہنے اُتے بغیر کسے دلیل و برہان دے اعتقاد پیداا کرنا کافی نئی‏‏ں اے۔

سید مرتضی عقائد تے کلامی مباحث وچ عقل دی حجیت اُتے تاکید کر دے نیں تے ہر اس چیز نوں باطل سمجھتے نیں جو عقل دے مخالف ہوں۔ اسی بنا اُتے عقل تے نقل دے تعارض دے مقام اُتے اوہ عقل نوں فوقیت دیندے نیں تے اس بات دے معتقد سن کہ جوامع حدیث وچ موجود تمام دے تمام احادیث صحیح نئی‏‏ں نیں۔ مثال دے طور اُتے اوہ انہاں روایت نوں قبول نئی‏‏ں کر دے سن جنہاں دا لازمہ تشبیہ، جبر، رویت خداوند، خدا دے صفات دا قدیم ہونا اے اسی طرح اوہ روایات جو بعض خرافات جداں رعد و برق دا فرشتہ ہونا وغیرہ اُتے تائید کر دے نیں نوں وی قبول نئی‏‏ں کر دے اسی وجہ توں اوہ آیات جو عقلی بنیاداں دے خلاف نظر آندی دے تاویل دے قائل سن۔

سید مرتضی تے مذہب معتزلہ: سید مرتضی دے افکار عقلانیت پسندی دے اعتبار توں معتزلہ دے قریب اے، چنانچہ بعض اہل سنت انہاں معتزلہ سمجھدے سن۔ سید مرتضی دے دور وچ بغداد جو سید مرتضی دا محل زندگی سی، وچ مذہب معتزلہ دا رواج سی تے سید مرتضی وی اس توں متاثر ہونے دے امکان نوں رد نئی‏‏ں کیتا جا سکدا اے۔ انہاں تمام باتاں دے باوجود سید مرتضی دے افکار اک شیعہ متفکر ہونے دی حیثیت توں معتزلہ دے بعض افکار توں مختلف اے تے اپنی کتاب الشافی وچ قاضی عبدالجبار معتزلی دے بعض اعتقادات اُتے تنقید دی اے تے امامت، انبیا دی عصمت، منزلۃ بین منزلتین تے ارادہ الہی وغیرہ وچ معتزلہ دا اسی‏‏ں عقیدہ نئی‏‏ں سی۔

کلامی موضوعات وچ متون دینی کاملا بے معنی نئی‏‏ں تے انہاں اعتقادات دے مقابلے وچ جو صرف عقلی دلائل توں حاصل ہُندے نیں، بعض کلامی مباحث نقل تے احادیث تے عقل دوناں طریق توں حاصل ہُندے نیں جداں امامت تے بعض ہور کلامی نظریات وچ نقل ای تنہا دلیل تے حجت اے۔ سید مرتضی دے مطابق ثواب و عقاب دا جاویدانی ہونا عقل دے ذریعے قابل اثبات نئی‏‏ں اے تے اس عقیدے دا تنہا دلیل نقل تے روایات نیں۔

علم کلام وچ اندے قلمی آثار:علم کلام وچ سید مرتضی دے اہم‌ترین تألیفات درج ذیل نیں:

• الشافی فی الامامۃامامت دے موضوع اُتے قاضی عبدالجبار دی کتاب "المغنی" دا جواب
• تنزیہ الانبیاء انبیا دی عصمت مطلقہ دے بارے وچ
• المخلص فی اصول الدین
• الفصول المختارہ شيعہ اعتقادات عقل، قرآن تے اہل بیتؑ دے احادیث دی روشنی وچ
• الذخیرہ فی علم الکلام
• الموضح عن جہہ اعجاز القرآن
• جمل العلم و العمل اعتقادی تے فقہی موضوع اُتے لکھی گئی اے۔
• المقنع فی الغیبہ امام زمانہ تے آپ دی غیبت اُتے لکھی گئی اے۔

فقہی نظریات

فقہ وچ وی سید مرتضی عقلانیت پسند سن تے احکام نوں کشف کرنے وچ نقلی قرائن موجود نہ ہونے دی بنا اُتے عقل نوں حجت سمحھدے سن۔ سید مرتضی فقہ شیعہ وچ اجتہادی روش نوں متعارف کرنے والے اولین شخصیتاں وچوں نیں۔ اخباریوں تے متکلمین دے خلاف احکام نوں استنباط کرنے وچ اصول لفظیہ تے عقلیہ دوناں توں استفادہ کر دے سن۔ اوہ مسائل جن نوں عقلی دلائل دی بنیاد اُتے استنباط کر سکدے ہوں انہاں وچ دلائل نقلی نوں لازم نئی‏‏ں سمجھدے سن لیکن اس دے باوجود فروع دین وچ دلائل نقلیہ توں استفادہ کرنے نوں جائز سمجھدے سن ایتھے تک کہ بعض احکام تے اعتقادی مسائل وچ نقلی دلائل نوں کافی نئی‏‏ں سمجھدے سن۔ مثال دے طور اُتے انہاں دے عقیدے وچ امر بالمعروف اور نہی عن المنکر نوں وجوب شرعی سمجھدے سن نہ وجوب عقلی۔

عدم حجیت خبر واحد: سید مرتضی اپنے استاد شیخ مفید دی طرح خبر واحد دی حجیت نوں قبول نئی‏‏ں کر دے سن۔ انہاں دے عقیدہ وچ خبر واحد اُتے استناد کرنا نہ صرف اعتقادی موضوعات بلکہ فقہ وچ وی جائز نئی‏‏ں سمجھتے تھتے۔ انہاں دے مطابق خبر واحد وچ راوی دی عدالت شرط اے تے عدالت دے شرطاں وچوں اک ایہ کہ کہ راوی منحرف مذاہب وچوں نہ ہو جدونکہ بوہت سارے فقہی احادیث نوں ایسے راویاں نے نقل کیتا اے جن وچ مذکورہ شرط موجود مفقود اے اس بنا اُتے خبر واحد اُتے اعتماد کرنے دی شرطاں مکمل نئی‏‏ں اے۔ محققین معتقد نیں کہ خبر واحد دی حجیت دا انکار، سید مرتضی نوں فقہی احکام دی دریافت وچ حد توں زیادہ اجماع توں استفادہ کرنے اُتے مجبور کیتا اے۔

سید مرتضی دی فقہی آثار وچ کتاب الانتصار وچ صرف شیعاں توں مختص احکام درج اے۔ ایہ کتاب فقہی کتاباں وچ سب توں پہلے لکھی جانے والی کتاباں وچ شامل نیں جن وچ شیعہ تے اہل سنت دے درمیان مورد اختلاف مسائل اُتے بحث کیتی گئی اے۔ سید مرتضی دی ہور فقہی آثا وچوں اک کتاب الناصریات اے۔ سید مرتضی نے اس کتاب نوں اپنے دادا حسن اطروش دے فقہی نظریات دی تشریح دی اے۔ سید مرتضی دے بعض ہور نظریات بعض رسالاں وچ بیان ہوئی اے جسنوں انہاں نے خطوط تے سوالات دے جواب وچ لکھی اے۔

سید مرتضی علم اصول فقہ وچ وی لکھتاں دے مالک نیں علم اصول وچ انہاں دی اہم ترین آثار وچ الذریعہ الی اصول الشریعہ اے۔ ایہ کتاب علم اصول وچ شیعاں دی پہلی جامع کتاب شمار ہُندی اے۔ سید مرتضی نے اس کتاب وچ اہل سنت دے نظریات نوں بیان کر دے ہوئے انہاں دی بررسی کر دے ہوئے اپنا نظریہ بیان کیتا اے۔ اس وجہ توں ایہ کتاب شیعہ علم اصول دی شکل گیری تے اس دا اہل سنت علم اصول توں متمائز ہونے دا باعث بنا۔

تفسیر قرآن

فائل:مرقد سید مرتضی در کاظمین.jpg

سید مرتضی نے علوم قرآن توں مرتبط موضوعات دے اُتے وی مقالات تے کتاباں لکھی نیں۔ مثلا اعجاز قران دے بارے وچ "الموضح عن وجہ اعجاز القرآن" دے عنوان توں اک کتاب موجود اے۔ اس دے علاوہ قرآن کریم دی تفسیر توں متعلق متعدد مقالات انہاں دے مختلف آثار وچ پراکندہ طور چر موجود اے۔ قرآن دی بعض آیات دے بارے وچ مختصر مقالہ جات دے علاوہ انہاں دی تفسیر دے بارے وچ لکھی گئی عمدہ مطالب انہاں دی کتاب الامالی وچ جمع‌آوری کیتی گئی اے جس وچ تقریبا 140 آیات دی تفسیر کیتی گئی اے۔ اسی طرح انہاں نے کتاب تنزیہ الانبیاء وچ انبیائے الہی توں متعلق آیات دی تفسیر دی اے۔ سید مرتضی دے ہور کلامی آثار وچوں اک الشافی اے جس وچ وی بعض آیات نوں مورد بررسی قرار دتا اے۔

سید مرتضی، تفسیر وچ وی عقلی استدلال نوں بروئے کار لاتا اے، جتھے آیات دا ظاہر عقلی اصول تے قوانین توں متضاد ہوں تو عقلی اصول و قواعد دی بنیاد اُتے آیات دی تاویل کردا اے۔ اس طرح اوہ قرآن دی تفسیر وچ کلامی پہلو دا وی خیال رکھدے نیں اسی لئی اکثر اعتقادات توں مربوط آیات دی تفسیر کر دے وقت شیعہ اعتقادات دی تقویت نوں ملحوظ خاطر رکھتا اے۔ سید مرتضی دی تفسیر دی دوسری خصوصیت اس دا ادبی پہلو اے۔ انہاں نے قرآن دے مفاہیم نوں صحیح درک کرنے دے لئی ادبیات عرب دے اصول و قوانین توں استفادہ کرنے نوں نہایت ضروری سمجھتا اے۔

آثار ادبی

سید مرتضی اک ماہر تے ممتاز ادیب وی سی۔ سید مرتضی دے متعدد ادبی آثار وی موجود نیں۔ منجملہ ایہ کہ انہاں دے اشعار 6 جلداں وچ موجود اے۔ انہاں دی اک مشہور کتاب "الدرر و الغرر" وچ ادبی تے لغوی مباحث اُتے مشتمل اے۔ اس دے علاوہ سید مرتضی قدماء دے ادبی آثار دا تنقیدی جائزہ لیندے ہوئے بعض کتاباں لکھی نیں۔

متعلقہ صفحات

• سید رضی
• حسین بن موسی علوی

حوالے

مآخذ