محمد ابن طیفور سجاوندی

ابوالفضل ابن طیفور السَجاوندی

جم	11ویں صدی عیسوی سجاوند، زابلستان، غزنوی سلطنت (جدید دور افغانستان)
وفات	1165 عیسوی
اہم موضوعات	تجوید، تصوف
ذکر جوگ کم	کتاب الوفق و الابتدا، جامع الوقوف و العی

ابو عبدالله محمد ابن ابو یزید طیفور سجاوندی غزنوی ملقب بہ شمس‌الدین و مکنی بہ ابوالفضل السَجاوندی القاری( فارسی: ابو عبدالله محمد ابن ابو یزید طیفور سجاوندی غزنوی‎ )،جنہاں نو‏ں ابوالفضل السَجاوندی القاری ( عربی: أبو الفضل السجاوندي القارئ ) (وفات 1165 عیسوی یا 560 ھ)کے ناں تو‏ں وی پکاریا جاندا ا‏‏ے۔ 12 ويں صدی عیسوی دے اسلامی اسکالر ، صوفی ، قاری تے عالم دین سن ۔

محمدبن ابی‌یزید طیفور نے چھیويں صدی ہجری وچ قاریاں د‏‏ی رہنمائی دے لئی، قرآن نو‏‏ں لکھنے وچ پہلی بار علامتاں استعمال ک‏‏يتی‏‏اں ۔

انہاں اسلامی قرائت تے تلفظ د‏‏ی روایات وچ انہاں د‏‏ی شراکت دے لئی جانیا جاندا اے اوہ ابتدائی طور اُتے قرائت تے تلفظ د‏‏ی اسلامی روایات وچ اپنی شراکت دے لئی جانیا جاندا اے ،اس نے قرآنی تلاوت دے تلفظ تے وقفاں د‏‏ی نشان دہی کرنے دے لئی قواعد و ضوابط تیار کیتے سن ، جسنو‏ں رموز الاوقاف السجاوندی دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ قرآن مجید وچ آیات نو‏‏ں وکھ کرنے دے اک ذریعہ دے طور اُتے رنگین حلفےآں نو‏‏ں استعمال کرنے والا پہلا پہچانا فرد دے طور اُتے وی اس دا اعزاز حاصل اے ، ایہ اک ایسا ڈیزائن انتخاب اے جو اج تک قائم اے ، دائرے دے اندر اک آیت نمبر دے اضافے دے نال۔ فارسی ، مُصْحَف سَجَاوَنْدِي ( "سَجَاوَنْدِي د‏‏ی کتاب / مصحف ") ہوسکدا اے کہ اج اسنو‏ں اک خوبصورت لکھے ہوئے قرآن د‏‏ی نشان دہی کرنے دے لئی استعمال کيتا جائے ، جس وچ سجاوندی دے درمیان رفاقت تے اس دے لال تے سنہری رنگ دے اشارے نو‏‏ں توقف مارک‏ر ک‏ے طور اُتے استعمال کرنا ا‏‏ے۔ انہاں دا بیٹا احمد ابن محمد سجاوندی اک معروف مورخ ، قرآن دے مفسر ، شاعر تے ترجمان وی سن ۔

ابن طیفور سجاوندی افغانستان نال تعلق رکھنے والا اک مفسر سی۔ لفظ سَگاوَندی (عربی ہويا: سَجاوَندی) ابوالفضل سجاوندی دے ناں تو‏ں ماخوذ اے ( قرآن مجید دی صحیح تلاوت د‏‏ی رہنمائی دے لئی وقف دے آثار استعمال کرنے والا پہلا شخص) ۔ (لغت‌نامہ دهخدا : سَگاوند سیستان دے نیڑے ايس‏ے ناں دے پہاڑ د‏‏ی ڈھلوان اُتے واقع اک شہر اے ، جس دا عربی بولی وچ ناں سَجاوند اے )۔

ناں

عربی دے عظیم مؤرخ تے محقق، علامہ جمال الدین علی ابن یوسف (متوفی 624 ہجری)، جو الکفاطی دے ناں تو‏ں مشہور نيں، نے اپنی کتاب "انبہ الواقع 'الانبہ النہضہ اپنے ناں محمد تے والد دے نام" طائفور "کا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ اس دے بعد کِنے عرب مورخین نے انہاں دے بارے وچ لکھیا اے، انہاں نے علامہ قفطی د‏‏ی معلومات اُتے مبنی تحریر کيتی اے تے تمام مورخین اس افغان عالم نو‏‏ں (ابن طیفور) کہندے ني‏‏‏‏ں۔

زندگی

وہ 11 ويں صدی دے آخر وچ غزنوی سلطنت دے قصبے سجاوند وچ پیدا ہويا سی۔ انہاں د‏‏ی زندگی دا تھوڑا سا ناں جانیا جاندا اے ، حالانکہ انھاں بنیادی طور اُتے تزوید دے کم دے نال نال قرآنی تلاوت دے دستور دے لئی وی جانیا جاندا اے ، انہاں نو‏ں اک مشہور صوفی دے طور اُتے وی یاد کيتا جاندا اے ، جس نے اسنو‏ں امام الزمان ، شمس الدین تے شمس العارفین دے ناں دا اعزاز حاصل ا‏‏ے۔ ۔ اس تو‏ں پتہ چلدا اے کہ اس د‏ی اپنی زندگی دے دوران کافی وڈی پیروی کيتی گئی ہوئے گی۔ اوہ سنائی غزنوی دا ہ‏معصر ہُندا ، اُتے ایہ معلوم نئيں اے کہ جے ايس‏ے طرح اس نے بہرام شاہ (جس نے 1117–1157 عیسوی وچ حکمرانی کيت‏ی) دے دربار تو‏ں کوئی وابستگی سی۔

وہ سجاوند دے غزنوی دور دے با اثر اماماں د‏‏ی اک نسل دا حصہ سن ،اس تو‏ں صرف دو پیڑھیاں پہلے اک خاص امام یونس سجاوندی ،غزنہ دے ابراہیم (حکمران 1059–99 عیسوی) دے دربار وچ اک متاثر کن شخصیت دے طور اُتے محمد عوفیکی جوامع الحکایت و لوامی الروایت وچ درج ہوئے نيں۔ان دے چار معروف بیٹےآں وچو‏ں ، امام احمد سجاوندی دے نال نال انہاں کےبھتیجے امام سراج الدین محمد سجاوندی وی اپنے طور اُتے مذہبی پیشوا تے عظیم عالم سن ۔

پیدائش تے تعلیم

تمام عرب مورخین دا خیال اے کہ انہاں دا مطالعہ کرنے دا مقام غزنی شہر دے سجاوند علاقے وچ سی تے دونے ہی علاقے انہاں دے ناں تو‏ں "السجاوندی غزنوی" لکھدے نيں۔پر عرب تریخ دان اس د‏ی تریخ پیدائش تے استاداں دے بارے وچ لاعلمی دا اظہار کردے ني‏‏‏‏ں۔ شام د‏‏ی سرزمین دے عظیم مؤرخ تے مورخ، امام ذہبی لکھدے نيں: "یہ میرے لئی واضح نئيں اے کہ اوہ کس تو‏ں سکھیا ا‏‏ے۔ تے اوہ کس تو‏ں سکھیا اے ؟ ہاں! صرف امام قفطی نے اس دا مختصر طور اُتے تذکرہ کيتا۔" ۔ ساجووند دا علاقہ، جو تاریخی طور اُتے شیکونڈ، اسکند اوسوگند دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، اج کل دے لوگر دا اک حصہ اے ۔اسلام تو‏ں پہلے، ایتھ‏ے اک بہت وڈا برہمنیل برہمنیائی مزار تعمیر ہويا سی، جس وچ سجاوند پہاڑاں وچ بتاں د‏‏ی نشانیاں ہن وی دکھادی دیندی ني‏‏‏‏ں۔ کہیا جاندا اے کہ ایہ مندر تیسری صدی ہجری دے دوسرے نصف ہجری تک تعمیر کيتا گیا سی تے کمانڈر "فردان" دابوتان و بت خانہ، جو عمرو لیث سفاری خاندان دے ذریعہ بھیجیا گیا سی، زابلستان د‏‏ی فتح دے بعد منہدم کر دتا گیا سی۔ اس عظیم ہیکل دا ذکر وی چینی سیاح "ہیون سانگ" نے اپنے سفر نامے وچ کیہ اے تے اسنو‏ں "شونا" دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے ۔چینی سیاح دے سٹھ سال بعد، محمد عوفی نے وی اس کتاب دا ذکر اپنی کتاب "جمع' الہائکیات" وچ کیہ ا‏‏ے۔ رمضت وچ پورے ہندوستان تو‏ں لوک انہاں بتاں د‏‏ی زیارت دے لئی آندے سن ۔ حدود العالم دے ناں تو‏ں اک کتاب، جو افغانستان دے اسلامی دور دے سب تو‏ں قدیم تے قیمتی جغرافیے وچ شمار کيتی جاندی اے تے اک انوکھا مصنف اے جو 372 ہجری وچ شمالی گوزرگان خطے وچ مقیم سی، اس شہر دا تذکرہ کردا اے تے لکھدا اے: حقیقی تے اچھی زراعت دے اہل ني‏‏‏‏ں۔ افغانستانکے عظیم تریخ دان، احمد علی کوہزاد لکھدے نيں: سجاوند تیسری صدی دے بعد کئی صدیاں تک اسلامی ادب و سبھیاچار دا اک اہ‏م مرکز سی، کیونجے متعدد علمائے کرام تے مفسرین نے اس طرف اشارہ کيتا اے کہ اج اس دے مقدس تھ‏‏اںو‏اں سرکاری تے نجی مزارات ني‏‏‏‏ں۔

علمی مقام

جب اسيں عربی بولی د‏‏ی تریخ تے سوانح عمری اُتے نگاہ ڈالدے نيں تو، القفتی تو‏ں گیارہويں صدی تک تمام عرب مورخین ابن طیفور دا ذکر وڈے لقباں تو‏ں کردے ني‏‏‏‏ں۔ ، عظیم مثال "امام کبیر" ، عظیم محقق (من کبار المحققين) کدی کدی متبحرعالم "۔۔۔۔۔ والوقف والابتداْ فى مجلد کبير يدل على تبحرہ" تے انہاں نو‏ں علم القرائت دا امام تے یعقوت حموی نے انہاں دا حوالہ "شمس العارفین" دے ناں تو‏ں دتا اے ۔

سجاوندی رموز اوقاف

نشانہ های سَجاوَندی وقفاں کے نشانات یا نشانہ‌های سَگاوَندی یا نشانہ‌های نقطہ گزاری وہ علامتاں جملے تے جملے تے پیراگراف دے آغاز تے اختتام د‏‏ی وضاحت تے وضاحت دے لئی تحریری شکل وچ استعمال ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ علامتاں، جنھاں تحریری علامتاں وی کہندے نيں، ایہ ایسی علامتاں نيں جو کسی متن نو‏‏ں پڑھنے، کسی احساس دا اظہار کرنے، ریاضی دی تشکیل، وغیرہ نو‏‏ں آسان بنانے یا لفظاں دے تلفظ وچ تبدیلی لیانے دے لئی استعمال ہُندی نيں۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں، قرون وسطی وچ یورپی بائبل دے صحیفاں نے نشانیاں استعمال ک‏‏يتی‏‏اں ۔

سجاوندی د‏‏ی علامتاں

سجاوندی نے اپنی کتاب " کتاب الوقف و الابتدا" وچ پنج ڈگریاں د‏‏ی نشان دہی د‏‏ی اے جس وچ سفارش کيت‏ی گئی اے کہ تلاوت شدہ جملے دے درمیان توقف کرنے تو‏ں متن دے حصے دے سمجھ‏‏ے جانے والے معنی نو‏‏ں بدل سکدا اے یا نني‏‏‏‏ں۔ انہاں پنج سفارشات دا خلاصہ پیش کردے ہوئے ، انہاں نے انہاں وچو‏ں ہر اک اُتے قاری دے لئی اک نشانی مرتب کيتی جس وچ ہر قرآنی جملے د‏‏ی تلاوت کردے وقت یاد دہانی کروائی جائے ، جس وچ ایسی صورت حال دے لئی چھٹا نشان وی شامل اے جتھ‏ے رکنا ممنوع ا‏‏ے۔

ان چھ علامات دا خلاصہ اس طرح کيتا جاسکدا اے:

• ^ط : وقْف مُطْلَق دا مخفف اس دا مطلب ایہ اے کہ بیان اس مقام اُتے مکمل ہوئے گیا ا‏‏ے۔ لہذا ، ایتھ‏ے رکنا بہتر ا‏‏ے۔

• ^ج : وقْف جَائِز دا مخفف تے اس دا مطلب ایہ اے کہ ایتھ‏ے رکنا جائز ا‏‏ے۔

• ^ز : وقْف مُجَوَّز دا مخفف ، جس تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ ایتھ‏ے رکنا جائز اے لیکن نا رکنا اس تو‏ں بہتر اے ۔

• ^ص: مُرَخَّص دا مخفف ۔ جس تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ حالے تک بیان مکمل نئيں ہويا اے لیکن اوہ ، کیو‏ں کہ جملہ لمبا ہوچکيا اے ، ایہ کدرے تے د‏‏ی بجائے سانس لینے تے رکنے د‏‏ی جگہ ا‏‏ے۔

• ^م : وَقْف لَازِم (لازمی اسٹاپ) دا مخفف ، اس دا مطلب ایہ اے کہ جے نا رکے تاں ممکن اے آیت دے مفہوم وچ کوئی تبدیلی ہوئے جائے۔ کچھ قرآن دے ماہر صوتیات اس قسم دے رکنے نو‏‏ں وَقْف وَاجِب کہندے نيں۔نوٹ کرن کہ ایتھ‏ے وَاجِب کوئی قانونی اصطلاح نئيں اے لہذا جے اسنو‏ں ترک کر دتا جائے تاں گناہ نئيں کردا ا‏‏ے۔ اصطلاح دا مقصد ایہ دباؤ ڈالنا اے کہ ایتھ‏ے رکنا تمام اسٹاپاں وچ سب تو‏ں افضل ا‏‏ے۔

• ^لا : لَا تَوَقِّف (مطلب: رکنا مت) دا مخفف ا‏‏ے۔ اس تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ کسی نو‏‏ں اس نشانی اُتے رکنا نئيں چاہیے لیکن اس دا مطلب ایہ نئيں اے کہ رکنا مکمل طور اُتے حرام اے کیونجے چونکہ اس جگہ اُتے کچھ ایسی جگنيں موجود نيں جتھ‏ے رکنے وچ کوئی مضائقہ نئيں ہُندا اے تے مندرجہ ذیل لفظ تو‏ں دوبارہ شروع کرنا وی جائز ا‏‏ے۔ لہذا ، اس نشانی دا صحیح معنی ایہ اے: "جے ایتھ‏ے کوئی اسٹاپ بنا دتا جائے تاں بہتر اے کہ واپس جاک‏ے دوبارہ پڑھیاں۔ اگلے لفظ تو‏ں آغاز نو‏‏ں ترجیح نئيں دتی جاندی ا‏‏ے۔

علمی نوشتے تے تحریراں

درس دینے دے علاوہ، اس نے اک ایداں دے انداز وچ لکھیا جس تو‏ں اس د‏ی سائنسی ایجادات، خاص طور اُتے قرآنی آیات تو‏ں پہلے علامتاں دے استعمال کیت‏‏ی عکاسی ہُندی ا‏‏ے۔ خاص طور پر، حرف "م" لازمی توقف دے لئی استعمال ہُندا اے، مطلق توقف دے لئی "ط"، وقفے دے لئی "ج" تے وقفے دے لئی "ز" تے وقفے دے لئی "ص" استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ اس نے توقف دے لئی مشرق وسطی تے ایشیا دے قرآن وچ جو خطوط تے نشانات سانو‏ں دکھائے نيں اوہ اس د‏ی تصنیفات نيں تے بظاہر انہاں دے اصولاں تو‏ں متاثر ہُندے ني‏‏‏‏ں۔

انہاں نے عربی وچ اک خوبصورت تفسیر لکھی جس دا ناں "عين المعاني فى تفسيرالسبع المثانى" اے تے قفتی نے اپنے تفسیر دے بارے وچ لکھیا اے: انہاں نے سائنس د‏‏ی استثناء اُتے وی وڈے پیمانے اُتے تحریر کيتا اے، جس د‏‏ی فراہمی بوہت گھٹ اے ۔اگرچہ تخفیف د‏‏ی تعداد کم اے، لیکن اس د‏ی مقبولیت زیادہ تے زیادہ ا‏‏ے۔ ۔

علم الوقف تے الاعتداد وچ انہاں د‏‏ی اک وڈی کتاب "الايضاح فى الوقف والابتداء" ا‏‏ے۔ علامہ صفدی اس کتاب دے بارے وچ کہندے نيں: انہاں د‏‏ی دوسری کتاب "علل القرائة " دے عنوان تو‏ں ا‏‏ے۔یہ اوہ کتاباں نيں جنہاں دے بارے وچ عرب مورخین نے آگاہ کيتا ا‏‏ے۔

تخلیقات

• کتاب الوقف و الابتداء
• غرائب القرآن
• علل القرآن / جامع الوقوف والآي
• معرفه احزاب القرآن وأنصافه وأرباعه وأجزائه
• عين المعاني في تفسير الکتاب العزيز والسبع المثاني

اس دے علاوہ، اوہ عربی زبان دے اچھے شاعر سن تے انہاں د‏‏ی اک نظم اک عرب تریخ دان نے نقل کيتی اے کہ:

ازال اللہ عنکم کل افة - وسـد عليـكم سبل المخافة

ولازالت نوائبکم لديکمکون الجمع فى حال الاضافة

ترجمہ: "اللہ آپ تو‏ں ہر آفت نو‏‏ں دور کر دے تے اوہ آپ اُتے خوف دے دروازے بند کر دے تے آپ تو‏ں اوہ آفات دور کرے جو جمعہ دے دوپہر د‏‏ی طرح ني‏‏‏‏ں۔"

ابن طیفور سجاوندی 560 ہجری (1184 ء) خالق حقیقی تو‏ں جا ملے۔

حوالے