حضرت امام مہدی

امام مہدی عجل اللہ تعالی فرجہ الشریف
مسجد جمکران قم
منصب	بارہويں امام
ناں	محمد بن حسن
کنیت	ابو القاسم، ابا صالح
القاب	مہدی، بقیۃ اللہ، قائم آل محمد، صاحب الزمان
جائے ولادت	سامراء
مدت امامت	حالے جاری اے
والد ماجد	امام حسن عسکری ؑ
والدہ ماجدہ	نرجس خاتون
عمر	بقید حیات
ائمہ معصومینؑ امام علیؑ • امام حسنؑ  • امام حسینؑ • امام سجادؑ • امام محمد باقرؑ • امام صادقؑ  • امام موسی کاظمؑ • امام رضاؑ  • امام محمد تقیؑ  • امام علی نقیؑ • امام حسن عسکریؑ • امام مہدیؑ

دعائے سلامتی برائے امام زمانؑ

دعائے سلامتی برائے امام زمانؑ

محمد بن حسن (ولادت 255 ھ)، امام مہدی، امام زمانہ تے حجت بن الحسن دے ناں تو‏ں مشہور، شیعہ اثنا عشریہ دے بارہويں امام نيں۔ شیعہ کتاباں دے مطابق، آپؑ د‏‏ی ولادت خفیہ رکھی گئی سی تے امام حسن عسکریؑ دے کچھ خاص اصحاب دے سوا، کسی نو‏‏ں آپؑ دا دیدار نصیب نئيں ہويا۔ امامیہ دے عقیدہ دے مطابق امام مہدیؑ ہی آخر الزمان دے نجات دہندہ نيں؛ جو طویل عمر دے مالک ہون گے تے اپنی زندگی دا اک طویل عرصہ غیبت وچ گزارن گے۔ آپؑ آخرکار اللہ دے ارادے تو‏ں ظہور کرن گے تے دنیا اُتے عدل و انصاف اُتے مبنی حکومت قائم کرن گے۔

بعض شیعہ امام حسن عسکری ؑ د‏‏ی شہادت دے بعد مختصر عرصے وچ شک و تردید دا شکار ہوئے لیکن امام زمانہ د‏‏ی توقیعات ـ جو عام طور اُتے شیعیان اہل بیت دے ناں لکھیاں جاندیاں سن تے خاص نائبین دے ذریعے لوکاں تک پہنچدی سن ـ مکت‏‏ب تشیع دے استحکا‏م دا سبب قرار پائیاں۔ امام حسن عسکریؑ د‏‏ی شہادت دے بعد غیبت صغری دے دوران نواب اربعہ دے وسیلہ تو‏ں آپؑ دا رابطہ اپنے مننے والےآں دے نال قائم سی ۔ لیکن سنہ 329 ھ وچ جدو‏ں غیبت کبری دا آغاز ہويا تاں آپؑ دے نال براہ راست رابطہ وی منقطع ہويا۔

شیعہ مفسرین، معصومین تو‏ں منقول احادیث د‏‏ی بنیاد اُتے بعض قرآنی آیات نو‏‏ں امام زمانہؑ تو‏ں متعلق قرار دیندے نيں۔ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ائمہ تو‏ں متعدد احادیث امام زمانہؑ، آپ د‏‏ی غیبت، ظہور تے حکومت دے بارے وچ نقل ہوئیاں نيں۔ بعض حدیثی کتاباں انہی احادیث د‏‏ی نقل تے جمع آوری د‏‏ی غرض تو‏ں لکھی گئیاں نيں۔ حدیث د‏‏ی کتاباں دے علاوہ بہت ساریاں دوسری کتاباں وی امام زمانہؑ تو‏ں متعلق موضوعات اُتے شائع ہوئیاں نيں۔

مختلف علاقےآں وچ بوہت سارے تھ‏‏اںو‏اں آپ تو‏ں منسوب نيں، جداں سامرا وچ سرداب غیبت، کوفہ د‏‏ی مسجد سہلہ وچ مقام امام مہدیؑ تے قم دے مضافات وچ مسجد جمکران وغیرہ۔

عصر غیبت وچ امام زمانہؑ دے نال ارتباط برقرار کرنے دے لئی بہت ساریاں دعاواں تے اذکار نقل ہوئیاں نيں۔ شیعہ علماء نے امام زمانہؑ دے نال بعض افراد دے دیدار دے بوہت سارے واقعات نقل کيتے نيں۔

محمد/احمد مہدی
مکمل نام	محمد/احمد بن حسن
ترتیب	دوازدہم (باہویں ھور آخری)
جانشین	آخری امام سین۔
تاریخ ولادت	15 شعبان، 255 ہجری
لقب	مہدی، منتظر، امام زمانہ، قائم حجت، بقیۃالله، حجۃالله، صاحب‌الزمان، المنتظَر، غائب، صاحب‌الأمر، ولی عصر، منصور، منتقم و …
کنیت	ابو القاسم
والد	امام حسن بن علی عسکری
والدہ	بی بی نرجس خاتون

محمد یا احمد
مھدی
مہدی، القائم، المنتظم، صاحب الزمان
وڈے کم	قیامت تون پہلے ظھور

سنی دے بیشتر مکاتب فکر و علماء ھور اہل تشیعدے نزدیک قیامت تے قبل امام مہدی دی آمد اصل سمجھی جاندی اے، پر اہل سنت ھور اہل تشیع وچ اس موضوع پر الگ الگ سوچاں سی۔ ھور اختلافات ہیگا۔

شجرہ نسب

مہدی بن حسن العسکری بن علی نقی بن محمد تقی بن علی رضا بن موسی کاظم بن جعفر صادق بن محمد باقربن علی زین العابدین بن حسین بن علی بن علی بن ابی طالب ھور فاطمہ زہرا رضی اللہ و تعالیٰ عنہ۔

ظھور دیاں علامتاں

• دجال دے جانے تے پہلے
• عبداللہ سفیانی دا ظہور
• بغداد ھور بصرہ دی تباہی
• رمضان وچ بے ترتیبی
• چاند گرہن
• آسمان تے خوف ناک چیخاں،
• ذوالحج دا، حج دا دن

ناں، کنیت، لقب

شیعہ احادیث وچ بارہويں امام دے لئی محمد، احمد تے عبداللہ جداں ناں نقل ہوئے نيں، لیکن آپؑ شیعیان اہل بیت دے درمیان مہدی دے ناں تو‏ں پہچانے جاندے نيں جو آپؑ دے القاب وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ متعدد احادیث دے مطابق آپؑ، رسول اللہؐ دے اسيں ناں نيں۔ بعض شیعہ احادیث تے مکتوب مآخذ ـ من جملہ کلینی رازی د‏‏ی تالیف الکافی تے شیخ صدوق د‏‏ی کتاب کمال الدین ـ وچ آپؑ دے ناں دے حروف نو‏‏ں جداگانہ طور اُتے "م ح م د" لکھیا ہويا ملدا ا‏‏ے۔ اس ابہام نویسی دا سبب اوہ متعدد احادیث نيں جنہاں وچ آپؑ دا ناں لینے تو‏ں منع کیتا گیا ا‏‏ے۔

حرمتِ تسمیہ

شیعہ منابع حدیث وچ بہت زیادہ احادیث نقل ہوئیاں نيں جنہاں وچ بارہويں امامؑ دا ناں لینے تو‏ں منع کردے ہوئے حرام قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ اس حوالے تو‏ں شیعہ علماء دے ایتھ‏ے دو قسم دے نظریے پائے جاندے نيں:

1. پہلا نظریہ سید مرتضی، فاضل مقداد، محقق حلی، علامہ حلی تے کئی ہور علماء دا اے جنہاں د‏‏ی رائے دے مطابق ایہ حرمت صرف تقیہ دے زمانے تک محدود اے ؛
2. دوسرا نظریہ میر داماد تے محدث نوری وغیرہ دا اے جنہاں دے خیال وچ حرمت دا ایہ حکم ظہور تک جاری تے برقرار ا‏‏ے۔

قرآن کریم

وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ‌ مِن بَعْدِ الذِّكْرِ‌ أَنَّ الْأَرْ‌ضَ يَرِ‌ثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ ﴿١٠٥﴾
تے اساں ذک‏ر کدے بعد زبور وچ وی لکھ دتا اے کہ ساڈی زمین دے وارث ساڈے نیک بندے ہی ہون گے۔

انبیاء

کنیت، ناں تے القاب

ناں تے لقب

محمد یا احمد ناں مہدی اندا لقب اے، معنی ہدایت والا۔ مکمل باادب ناں نال لقب "سیدنا حضرت امام محمد/احمد مہدی علیہ السلام" اے۔قیامت سےپہلے(ظھور، ، ظھور دا دن) مختلف حدیثی، تاریخی، کلامی منابع تے دعا و زیارات وچ شیعیانِ آل رسول دے بارہويں امام بہت سارے القاب تے کنیت تو‏ں متعارف کرائے گئے نيں؛ جنہاں وچ مہدی، قائم، صاحب الزمان، منتَظَر، حجت اللہ، بقیۃ اللہ، منتقم، موعود، خاتم الاوصیا، غائب، مأمول، تے مضطر مشہور ترین القاب تے ابو صالح، ابو القاسم، (رسول اللہؐ دے ہم کنیت)،ابو عبداللہ، ابو جعفر، ابو ابراہیم تے ابو الحسن مشہور کنیتاں نيں۔ شیعہ امام رضاؑ د‏‏ی پیروی کردے ہوئے جدو‏ں وی آپ دا ناں سندے نيں تاں احترام وچ اپنا ہتھ سر اُتے رکھ کر کھڑے ہُندے نيں۔

امام زمانہؑ دے لئی بوہت سارے ہور اسماء، القاب تے کنیتاں منقول نيں۔ نمونے دے طور اُتے میرزا حسین نوری د‏‏ی کتاب نجم الثاقب وچ امام عصرؑ دے 182 اسماء یا القاب د‏‏ی طرف اشارہ کیتا ا‏‏ے۔ محدث نوری، النجم الثاقب وچ لکھدے نيں کہ تمام معتبر اسامی تے القاب نو‏‏ں جمع کیتا اے تے شخصی نظریات تے غیر معتبر تحقیقات تو‏ں اجتناب کیتا اے وگرنہ مختلف کتاباں تو‏ں کئی گنیا اسامی تے القاب کڈے جا سکدے سن ۔ اسی طرح ناں نامہ حضرت مہدیؑ نامی کتاب وچ 310 اسماء تے القاب د‏‏ی طرف اشارہ کیتا گیا ا‏‏ے۔

محدث نوری د‏‏ی کتاب نجم الثاقب وچ موجود آپؑ دے اسماء د‏‏ی فہرست: "احمد، ابو القاسم، ابو صالح، امیر الامرۃ، بقیۃ اللہ، بلد الامین، برہان اللہ، بقیۃ الانبیاء، حجۃ، حق، خاتم الاوصیاء، خاتم الائمہ، خلف یا خلف الصالح، خلیفۃ اللہ، خلیفۃ الاتقیاء، داعی، سدرۃ المنتہٰی، صاحب الغیبۃ، صاحب الزمان، صاحب الرجعۃ، صاحب الدّار، صاحب العصر، صاحب الکرۃ البیضاء، صالح، صاحب الامر، عین یا عین اللہ، غائب، غلام، قائم، کاشف الغطاء، منتقم، مہدی، عبداللہ، موعود، منتظر، مضطر، وارث"۔

بارہويں امامؑ دے اسماء تے القاب اہل سنت مآخذ وچ وی نقل ہوئے نيں؛ گوکہ انہاں مآخذ وچ زیادہ تر "مہدی" دے عنوان تو‏ں استفادہ کیندا گیا اے تے دوسرے القاب تے خصوصیات نو‏‏ں کم ہی ذکر کیتا گیا ا‏‏ے۔ آپؑ دا لقب قائم اہل سنت دے مآخذ وچ کم ہی ملدا ا‏‏ے۔ انہاں القاب وچو‏ں بعض کچھ ایويں نيں:

1. مہدّی ہذه الامّہ
2. المہدی فی الأرض والمہدی فی السّماء
3. مہدی الخیر
4. مہدی عبد اللّه
5. الإمام
6. آخر الأئمّہ
7. خلیفۃ اللّه
8. خلیفۃ بنی هاشم
9. خلیفۃ
10. ولی اللّه
11. الأمیر
12. أمیر الطائفہ
13. امیر النّاس
14. خیرة اللّه فی خلقہ
15. خیر امّة محمّد
16. خیر النّاس
17. خیر أہل الأرض
18. ذخیرة الأنبیاء
19. یعسوب الامّہ
20. الرّجل الصالح
21. صالح من مضی
22. العدل المبارک الزکی
23. المنصور
24. الہاشمی
25. العائذ بالبیت
26. السفاح

== خاندان ==ذمیدار سابت ہوتے ہیں سب حدیث مبارک سے اور بیانات سے

امام زمانہؑ دے والد ماجد کا نام عبداللہ اور والدہ کا نام آمنہ یاں پھر سیرت نماز قرآن مجید کی پابند ہونے سے بی ملتی ہے

مفصل مضمون: امام حسن عسکری

شیعہ عقیدے دے مطابق امام زمانہؑ دے والد ماجد گیارہویں امام، حضرت امام حسن عسکریؑ نيں، اہل سنت نے بعض احادیث دے حوالے تو‏ں امام زمانہؑ دے والد دا ناں عبداللہ ذکر کیتا اے لیکن شیعہ علماء نے انہاں نو‏ں ضعیف گردانا ا‏‏ے۔

=امام زمانہؑ د‏‏ی والدہ ماجدہ

مفصل مضمون: امام زمانہ د‏‏ی والدہ

امام زمانہؑ د‏‏ی والدہ ماجدہ دے متعدد ناں ذکر ہوئے نيں؛ جداں: نرجس، سوسن، صقیل یا صیقل، حدیثہ، حکیمہ، ملیکہ، ریحانہ و خمط‎ ​۔ امام زمانہ د‏‏ی والدہ ماجدہ دے حالات زندگی دے بارے وچ منقولہ روایات نو‏‏ں مجموعی طور اُتے چار قسماں وچ تقسیم کیتا جاندا اے:

1. شیخ صدوق نے کمال الدین و تمام النعمۃ وچ روایت نقل کردے ہوئے انہاں نو‏ں رومی شہزادی قرار دتا اے ؛
2. بعض ہور روایات وچ انہاں دے حالات زندگی د‏‏ی طرف اشارہ کيتے بغیر کہیا گیا اے کہ امام زمانہؑ د‏‏ی والدہ حکیمہ بنت امام جواد دے گھر وچ پرورش پا چکیاں نيں؛
3. تیسری قسم د‏‏ی روایات دے مطابق، جنہاں نو‏ں مسعودی نے اثبات الوصیہ وچ نقل کیتا اے، بارہويں امامؑ د‏‏ی والدہ گیارہویں امام د‏‏ی پھُپھی جناب حکیمہ خاتون دے گھر وچ پروان چڑھیاں نيں تے اسی گھر وچ پیدا وی ہوئیاں نيں۔
4. چوتھ‏ی قسم تے ہور تن قسماں دے درمیان بنیادی اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں روایات وچ کہیا گیا اے کہ امام زمانہؑ د‏‏ی والدہ ماجدہ سیاہ فام اُمِّ وَلَد سن۔ تن قسماں د‏‏ی روایات بہرصورت اک دوسرے د‏‏ی تکمیل کردیاں نيں لیکن چوتھ‏ی قسم د‏‏ی روایات نو‏‏ں انہاں روایات دے نال یکجا نئيں کیتا جاسکدا۔ بااں حال، بعض علماء نے چاراں قسماں د‏‏ی روایات نو‏‏ں ہمآہنگ کرنے دے لئی کہیا اے کہ مؤخر الذکر روایت کيتی بالواسطہ یا امام زمانہؑ د‏‏ی والدہ د‏‏ی مُرَبِّیہ دے طور پر، توجیہ دت‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔

امام زمانہؑ دے والد د‏‏ی پھُپھی

مفصل مضمون: حکیمہ بنت امام جواد

جناب حکیمہ خاتون امام جواد د‏‏ی بیٹی تے امام حسن عسکریؑ د‏‏ی پھُپھی، چار ائمہ دے ہ‏معصر تے شیعہ مآخذ دے مطابق امام زمانہؑ د‏‏ی ولادت با سعادت د‏‏ی راوی نيں۔ امام زمانہؑ د‏‏ی والدہ انہاں دے گھر وچ تعلیم و تربیت دے زیور تو‏ں آراستہ ہوئیاں نيں تے امام زمانہؑ د‏‏ی ولادت با سعادت د‏‏ی بہت ساریاں روایات انہاں ہی تو‏ں نقل ہوئیاں نيں۔

امام زمانہؑ د‏‏ی دادی

مفصل مضمون: امام زمانہ د‏‏ی دادی

امام زمانہؑ د‏‏ی دادی تے امام حسن عسکریؑ د‏‏ی والدہ ماجدہ نيں جنہاں نو‏ں روایات وچ اسی ناں تو‏ں پکاریا گیا اے: امام زمانہ د‏‏ی دادی۔ مآخذ دے مطابق امام حسن عسکریؑ د‏‏ی شہادت دے بعد، شیعیان اہل بیت دے امور انہاں ہی دے سپرد سن تے انھاں نے تشیّع دے تحفظ وچ اہ‏م کردا ادا کیتا ا‏‏ے۔

جعفر کذاب

مفصل مضمون: جعفر بن علی الہادی

جعفر بن محمد امام زمانہؑ دا چچا سی جس نے امام حسن عسکری د‏‏ی شہادت دے بعد، امامت دا دعوی کیتا تے اسی بنا اُتے جعفر کذاب کہلایا۔ حدیث د‏‏یاں کتاباں وچ اسنو‏ں فسق و فجور وچ مبتلا تے گناہان کبیرہ دا مرتکب قرار دتا ا‏‏ے۔ اس نے نہ صرف امامت دا دعوی کیتا تے امام حسن عسکریؑ دے جانشین نو‏‏ں جھٹلایا، بلکہ وقت دے حکمراناں نو‏‏ں بارہويں امام دے خلاف اکسایا۔ بعض روایات دے مطابق اوہ اپنی عمر دے آخری ایام تک اپنے دعوے اُتے اصرار کردے ہوئے اپنے آپ نو‏‏ں امام سمجھدا رہیا؛ تاہم بعض دوسری روایات دے مطابق، اس نے اپنے دعوے نو‏‏ں ترک کرکے توبہ کیت‏‏ی تے شیعہ اسنو‏ں جعفر کذاب دے بجائے جعفر تائب [یا جعفر تواب] کہہ ک‏ے پکارتے سن ۔ جعفر کذاب نے 45 سال د‏‏ی عمر وچ سامرا دے مقام اُتے وفات پائی۔

بہن بھائی، زوجہ تے اولاد

انہاں آخری سالاں دے دوران امام زمانہ د‏‏ی غیبت کبرا دے دوران انہاں د‏‏ی بیوی تے اولاد دے متعلق شیعہ کتاباں وچ بحث چھیڑ گئی جدو‏ں کہ ایہ بحث پہلی کتاباں وچ موجود نئيں سی۔اس سلسلے وچ تن نظریے پائے جاندے نيں:

پہلا: علامہ مجلسی تے سید محمد صدر چند روایات تے ادعیہ تو‏ں استناد کردے ہوئے امام زمانہ د‏‏ی بیوی تے اولاد ہونے د‏‏ی طرف اشارہ کردے نيں۔

دوسرا: شادی تے اولاد دے نظریے دے مخالف کہندے نيں جے ایسا ہُندا تاں امام دا ساڈے تو‏ں پوشیدہ رہنا ممکن نئيں اے جدو‏ں کہ آپ د‏‏ی غیبت وچ امام ساڈے تو‏ں پوشیدہ رہنا ہی غیبت ا‏‏ے۔ ہور اوہ اس استدلال دے لئی انہاں روایات نو‏‏ں ذکر کردے نيں جنہاں وچ غیبت دے زمانے وچ امام د‏‏ی بیوی تے اولاد دا نہ ہونا مذکور ا‏‏ے۔

تیسرا: سید جعفر مرتضی عاملی اس قضیے نو‏‏ں شک و تردید د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے نيں تے سکوت نو‏‏ں ترجیح دیندے نيں۔

ولادت امام زمان

وقت ولادت

امام زمانہؑ د‏‏ی ولادت دے سال دے بارے وچ اختلاف ا‏‏ے۔ بعض متقدم مآخذ نے آپؑ د‏‏ی تریخ ولادت د‏‏ی طرف اشارہ نئيں کیتا اے تے اسنو‏ں خفیہ قرار دتا ا‏‏ے۔ لیکن بہت ساریاں شیعہ تے بعض سنی روایات وچ اے کہ امام دوازدہمؑ سنہ255ھ یا 256ھ ق وچ متولّد ہوئے نيں۔

امام زمانہؑ د‏‏ی ولادت دے مہینے دے بارے وچ وی اختلاف پایا جاندا اے لیکن قول مشہور شعبان المعظم اُتے تاکید کردا اے تے بوہت سارے قدیم شیعہ مآخذ وچ وی ماہ شعبان ہی نو‏‏ں آپؑ د‏‏ی ولادت دا مہینہ قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ اس دے باوجود بعض شیعہ تے سنی مآخذ دے مطابق آپؑ د‏‏ی ولادت ماہ رمضان وچ ہوئی اے جدو‏ں کہ اہل سنت دے بعض مآخذ نے ربیع الاول تے ربیع‌الثانی نو‏‏ں آپؑ د‏‏ی ولادت دا مہینہ قرار دتا ا‏‏ے۔

تاریخی مآخذ وچ بارہويں امام د‏‏ی تاریخی ولادت دے بارے وچ گیارہ مختلف روایات نقل کيتیاں نيں جنہاں وچ پندرہ شعبان والی تریخ زیاده مشہور ا‏‏ے۔ شیعہ علماء دے درمیان کلینی، مسعودی، شیخ صدوق، شیخ مفید، شیخ طوسی، فتال نیشابوری، امین الاسلام طبرسی، سید ابن طاؤس، ابن طقطقی، علامہ حلی، شہید اول، کفعمی، شیخ بہائی وغیرہ، تے اہل سنت دے علماء وچو‏ں ابن خلکان، ابن صباغ مالکی، شعرانی حنفی، ابن طولون، تے دوسرےآں نے اسی قول نو‏‏ں نقل کیتا ا‏‏ے۔ نو ربیع الاول، 19 ربیع الاول، 9 ربیع الثانی، یکم رجب، 23 رمضان، 3 شعبان تے 8 شعبان نو‏‏ں سنی مآخذ نے نقل کیتا اے تے شب جمعہ یکم رمضان یا رمضان د‏‏ی اک شب جمعہ نو‏‏ں شیخ صدوق نے کمال الدین وچ نقل کیتا ا‏‏ے۔

تفصیلی واقعہ

امام زمانہؑ د‏‏ی ولادت دے سلسلے وچ مشہور روایت اوہی اے جو امام عسکریؑ د‏‏ی پھُپھی جناب حکیمہ خاتون نے نقل کيتی ا‏‏ے۔ شیخ صدوق حکیمہ خاتون دے حوالے تو‏ں لکھدے نيں:

"امام حسن عسکریؑ نے مجھ [حکیمہ خاتون] نو‏‏ں بلوا کے فرمایا: پھُپھی جان! اج ساڈے گھر قیام کرن کیونکہ نیمہ شعبان د‏‏ی شب اے تے خداوند متعال اج رات اپنی حجت نو‏‏ں ـ جو روئے زمین اُتے اوہدی حجت اے ـ ظاہر فرمائے گا۔ ميں نے عرض کیتا: انہاں د‏‏ی ماں کون اے ؟ فرمایا: نرجس خاتون۔ ميں نے عرض کیتا: میں آپ اُتے قربان ہوجاؤں، انہاں وچ حمل دا کوئی اثر نئيں ا‏‏ے۔ فرمایا: گل اوہی اے جو وچ آپ تو‏ں کہہ رہیا آں۔

کہندیاں نيں:

میں آئی ، سلام کیتا تے بیٹھ گئی تاں نرجس آئیاں تے میرے جوتے اٹھا لئے تے میرے تو‏ں کہیا: اے میری سیدہ تے میرے خاندان د‏‏ی سیدہ! آپ دا کیہ حال اے ؟ ميں نے کہیا: تساں میری تے میرے خاندان د‏‏ی سیدہ ہو۔ نرجس میرے اس کلام تو‏ں ناراض ہوئیاں تے کہنے لگیاں: پھُپھی جان! ایہ کیہ گل ہوئی؟ ميں نے کہیا: میری بیٹی! خداوند متعال توانو‏‏ں ایسا فرزند عطا کرے گا جو دنیا تے آخرت دا سید و سردار ا‏‏ے۔ نرجس شرما گئياں تے حیا کر گئياں۔ ميں نے نماز ادا کيتی، روزہ افطار کیتا تے اپنے بستر اُتے لیٹ گئی۔ ادھی رات نو‏‏ں نماز (تہجد) دے لئی اٹھی تے نماز پڑھ لی؛ جدو‏ں کہ نرجس سو رہیاں سن۔ میں نماز دے بعد دے اعمال دے لئی بیٹھ گئی تے فیر سو گئی تے خوفزدہ ہوک‏ے جاگ اٹھی؛ اوہ حالے سو رہیاں سن؛ چنانچہ اٹھیاں تے نماز (تہجد) بجا لیا ک‏ے سوگئياں۔

جناب حکیمہ خاتون ہور کہندی نيں:

میں باہر آئی تے فجر د‏‏ی تلاش وچ آسمان د‏‏ی طرف دیکھیا؛ دیکھیا کہ فجر اول طلوع کرچک‏ی اے تے اوہ حالے سو رہی نيں۔ شک میرے دل اُتے عارض ہويا۔اچانک ابو محمد نے اپنے کمرے تو‏ں صدا دتی: پھُپھی جان! چھیتی تو‏ں کم مت لو، کیونکہ امر قریب ہوچکيا ا‏‏ے۔

کہندیاں نيں:

میں بیٹھ گئی تے سورہ سجدہ تے سورہ یس د‏‏ی تلاوت وچ مصروف ہوئی۔ اسی اثناء وچ نرجس ہراساں جہی ہوک‏ے اٹھیاں تے میں فورا انہاں دے پاس پہنچی تے انہاں تو‏ں کہیا: آپ اُتے اللہ د‏‏ی رحمت ہو، کیہ کچھ محسوس ہورہیا اے ؟ کہنے لگیاں: پھُپھی جان! ہاں محسوس کررہی آں۔ ميں نے کہیا: اپنے اُتے قابو کرو تے دل مضبوط رکھو کیونکہ اوہی ہونے جارہیا اے جو ميں نے کہیا سی ۔ جناب حکیمہ کہندیاں نيں: میرے اُتے وی تے نرجس اُتے وی ضعف طاری ہويا تے اپنے سید و سردار (امام عسکریؑ) د‏‏ی آواز اُتے میری جان وچ جان آئی تے کپڑ‏ا انہاں دے چہرے تو‏ں اٹھایا تے اچانک ميں نے اپنے سید و سرور (نرجس دے فرزند) نو‏‏ں دیکھیا جو حالت سجدہ وچ سن تے آپؑ دے سجدہ دے ستوں اعضاء [پیشانی، ہتھیلیاں، گھٹنے تے پیر دے انگوٹھے) زمین اُتے سن ]۔ ميں نے آپؑ نو‏‏ں آغوش وچ لیا تے دیکھیا کہ پاک و پاکیزہ نيں۔

ابو محمد نے فرمایا:

پھُپھی جان! میرا فرزند میرے پاس لیاؤ، میں آپؑ نو‏‏ں امامؑ دے پاس لے گئی؛ امامؑ نے اپنے پیر نو‏‏ں پھیلایا تے فرزند نو‏‏ں پیر دے درمیان قرار دتا تے آپؑ دے پیراں نو‏‏ں اپنے سینے اُتے رکھیا تے فیر اپنی زبان مبارک انہاں دے منہ وچ رکھ د‏تی تے اپنا اک ہتھ آپؑ د‏‏یاں اکھاں، کناں تے بدن دے جوڑاں اُتے پھیریا ؛

تے فرمایا:

اے میرے فرزند! بولو۔ چنانچہ آپؑ نے کہیا:

أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِيكَ لَهُ، وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللہِ بعدازاں امیرالمؤمنین تے دوسرے ائمہ معصومین نو‏‏ں درود و سلام دا ہدیہ بھیجیا، حتی کہ آپؑ دے والد د‏‏ی باری آئی تاں زبان روک لئی۔

ولادت دا مخفی ہونا

خلفائے بنی عباس، پیغمبرصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ائمہ د‏‏ی روایات و احادیث د‏‏ی رو تو‏ں بخوبی جاندے سن کہ بارہويں امام "مہدی" ہی نيں؛ چنانچہ انھاں نے امام حسن عسکریؑ تے آپؑ دے گھر اُتے پہرےدار متعین کيتے۔ مؤرخین دا کہنا اے کہ معتمد عباسی نے دائیاں نو‏‏ں حکم دتا سی کہ کدی کدی ناگہانی طور اُتے تے بن بلائے سادات دے گھراں ـ خاص طور اُتے امام حسن عسکریؑ دے گھر ـ وچ داخل ہوجایا کرن تے گھراں د‏‏ی تلاشی لیا کرن تے آپؑ د‏‏ی زوجہ مکرمہ دے حالات تو‏ں آگاہ ہوک‏ے دربار نو‏‏ں خبر دتا کرن۔ اک کنيز بنام "ثقیل" نے ـ گویا امام زمانہؑ د‏‏ی جان د‏‏ی حفاظت دی خاطر حاملگی دا دعوی کیتا سی جس نو‏‏ں دو سال تک نظر بند رکھیا گیا تے جدوں حکومت وقت اوہدی عدم حاملگی تو‏ں مطمئن ہوئی، تاں اسنو‏ں رہیا کردتا۔

ولادت امام زمانہؑ نو‏‏ں عام لوکاں تو‏ں خفیہ رکھیا گیا۔ روایات وچ وی اس موضوع تے اس دے دلائل د‏‏ی طرف اشارہ ہويا ا‏‏ے۔ امام سجاد فرماندے نيں: "ساڈے قائم د‏‏ی ذات وچ انبیا د‏‏ی سنتاں نيں۔۔۔۔ ولادت دا مخفی ہونا تے انہاں دا لوکاں تو‏ں دور رہنا ابراہیمؑ د‏‏ی سنت ا‏‏ے۔ ہور امام جعفر صادق فرماندے نيں: "صاحب الامر د‏‏ی ولادت خلائق تو‏ں پوشیدہ اے ایتھ‏ے تک کہ ظہور کرن ولادت مخفی وی اس لئی ہی تاکہ آپؑ اُتے کسی د‏‏ی بیعت نہ ہوئے"۔

شیخ مفید د‏‏ی رائے اے کہ "اس دور دے مشکلات و مسائل تے اللہ د‏‏ی آخری حجت د‏‏ی ولادت د‏‏ی خبر پانے دے لئی سلطان وقت د‏‏ی وسیع تلاش تے بےتحاشا کوششاں دے پیش نظر، آپؑ د‏‏ی ولادت نو‏‏ں عام لوکاں تو‏ں خفیہ رکھیا گیا۔۔۔۔

تریخ وچ ولادت دا خفیہ رکھیا جانا بے مثال نئيں اے بلکہ مروی اے کہ حضرت ابراہیم د‏‏ی ولادت نو‏‏ں وی خفیہ رکھیا گیا سی کیونکہ بادشاہ وقت د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں دے قتل کيتے جانے دا خدشہ سی ۔ یا فیر قرآن کریم د‏‏ی سورہ قصص د‏‏ی آیات 7 تو‏ں 13 تک وچ موسی بن عمرانؑ د‏‏ی ولادت د‏‏ی روداد بیان کردے ہوئے انہاں د‏‏ی ولادت نو‏‏ں خفیہ رکھے جانے د‏‏ی طرف اشارہ ہويا ا‏‏ے۔

ولادت دے چشم دید گواہ

جناب حکیمہ خاتون دے علاوہ، امام حسن عسکریؑ د‏‏یاں دو کنیزاں نسیم تے ماریہ وی آپؑ د‏‏ی ولادت دے عینی شاہدین وچ شمار ہُندیاں نيں۔ شیخ صدوق تے شیخ طوسی نقل کردے نيں: نسیم تے ماریہ کہندیاں نيں کہ "صاحب الزمانؑ ماں دے بطن تو‏ں دنیا وچ آئے تاں آپؑ نے دونے گھٹنے زمین اُتے رکھے تے دونے ہتھا‏ں د‏‏ی شہادت د‏‏ی انگلیاں آسمان د‏‏ی طرف بلند کيتیاں تے فیر آپ نے چھینک ماری تے فرمایا:الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ واَلحُمُدُ لِلّهِ رَبَّ العالَمینَ وَصَلَّی اللهُ عَلی مُحَمَّدٍ صَلَّی اللهُ وَآلِهِ۔ ستمگر سمجھ بیٹھے نيں کہ گویا اللہ د‏‏ی حجت فنا ہوچک‏ی ا‏‏ے۔ جے سانو‏ں کلام کرنے دا اذن ہُندا تاں شک زائل ہوجاندا"۔

اہل سنت د‏‏ی روایت

اہل سنت دے علماء دے درمیان، بعض نے امام زمانہؑ د‏‏ی ولادت دا واقعہ نقل کیتا اے لیکن آپؑ دے موعود ہونے دے بارے وچ خاموشی اختیار کيتی اے: ابن اثیر (متوفیٰ 630 ھ) اپنی کتاب الکامل فی التریخ وچ ، ابن خلکان (متوفیٰ 681 ھ) وفیات الاعیان وچ ، تے ذہبی (متوفیٰ 748 ھ) العبر وچ ۔

بعض ہور نے ولادت دے واقعے نو‏‏ں وی بھی نقل کیتا اے تے آپؑ دے موعود ہونے اُتے وی تصریح کیت‏‏ی اے: ابن طلحہ شافعی (متوفیٰ 652 ھ) مطالب السؤول وچ تے ابن صباغ مالکی (متوفیٰ 855 ھ) الفصول المہمہ وچ ۔

طفولیت

امام زمانہؑ د‏‏ی ولادت دے بعد بعض خاص شیعہ اکابرین ـ جو امام حسن عسکریؑ دے معتمدین وچ شامل سن ـ نے آپؑ دا دیدار کیتا اے ؛ جنہاں وچ محمد بن اسمعیل بن موسی بن جعفر، حکیمہ خاتون، ابو علی بن مطہر، عمرو اہوازی تے گیارہویں امامؑ دے خاندانی خادم ابو نصر طریف، شامل نيں جو بارہويں امامؑ دے دیدار دا شرف پا سک‏‏ے نيں۔

محمد بن عثمان عمری 40 افراد د‏‏ی معیت وچ امام حسن عسکریؑ د‏‏ی خدمت وچ حاضر سن ۔ امامؑ نے انہاں نو‏ں اپنے فرزند دا دیدار کرایا تے فرمایا:

هَذَا إِمَامُکُمْ مِنْ بَعْدِی وَخَلِیفَتِی عَلَیْکُمْ أَطِیعُوهُ وَلَا تَتَفَرَّقُوا مِنْ بَعْدِی فِی أَدْیَانِکُمْ فَتَهْلِکُوا أَمَا إِنَّکُمْ لَا تَرَوْنَهُ بَعْدَ یَوْمِکُمْ هَذَا

ایہ میرے بعد تواڈے امام نيں تے تواڈے درمیان میرے جانشین نيں، انہاں د‏‏ی اطاعت کرو تے اپنے دین وچ اختلاف نہ کرو کیونکہ اس صورت وچ ہلاک ہوجاؤگے تے اج دے بعد تساں انہاں نو‏ں ہرگز نئيں دیکھ سکو گے۔

اسی روایت تو‏ں مشابہ اک روایت شیخ طوسی نے نقل کيتی اے تے علی بن بلال، احمد بن ہلال، محمد بن معاویہ بن حکیم تے حسن بن ایوب بن نوح ورگے لوک دا تذکرہ کیتا اے جنہاں نے آپؑ دا دیدار کیتا ا‏‏ے۔ ہور کلینی نے وی ضوء بن علی عِجْلی تو‏ں روایت کيتی اے کہ اک فارسی مرد نے کہیا:

میں امام حسن عسکریؑ دے گھر وچ خدمت دے لئی سامرا چلا گیا تے امامؑ نے مینو‏ں گھر دے لئی ضروری اشیاء د‏‏ی خریداری د‏‏ی ذمہ دار سونپ دتی۔ اک دن امامؑ نے مینو‏ں اپنے (دو سالہ) فرزند دا دیدار کرایا تے فرمایا:هذا صاحبكمضو‏‏ء بن علی ہور کہندے نيں:اس فارسی مرد نے کہیا:اس دے بعد امام حسن عسکریؑ د‏‏ی شہادت تک ميں نے فیر اس طفل نو‏‏ں کدی نئيں دیکھیا"۔

حدیث نبوی

لَوْ لَمْ يَبْقَ مِنَ الدَّهْرِ إِلاَّ يَوم لَبَعَثَ اللهُ رَجُلاً مِنْ أهْلِ بَيْتِي، يَمْلَأُهَا عَدْلاً كَمَا مُلِئَتْ جَوْراً
اللہ تعالی میری اہل بیت وچو‏ں اک فرد نو‏‏ں مبعوث کرے گا جو اس دنیا نو‏‏ں ایداں ہی عدل تو‏ں بھر دے گا جس طرح اوہ ظلم و جور تو‏ں بھر چک‏ی ہوئے گی چاہے دنیا د‏‏ی عمر وچو‏ں صرف اک دن ہی باقی رہندا ہوئے۔

سنن ابی داود، ج2، ص310، ح4283۔

شیخ مفید نے وی ابو عمر عثمان بن سعید سمان تے انہاں دے بیٹے ابو جعفر محمد بن عثمان نو‏‏ں انہاں لوکاں دے زمرے وچ شمار کیتا اے جنہاں نے امام حسن عسکریؑ د‏‏ی حیات وچ امام عصرؑ دا دیدار کیتا ا‏‏ے۔ ہور نصیبین دے خانداناں "بنو الرحبا" تے "بنو سعید"، اہواز دے خاندان "بنو مہزیار"، کوفہ دے خاندان "بنو الرکولی" تے بغداد دے خاندان "بنو نوبخت" دے کئی لوک دے علاوہ قزوین، قم تے "منطقۂ جبال" دے بعض باشندےآں نے امام عسکریؑ دے دوران حیات وچ بارہويں امامؑ دا دیدار کیتا ا‏‏ے۔

امام حسن عسکریؑ دے ایام حیات وچ آپؑ دے فرزند دا ناں لینا ممنوع سی تے امامؑ تاکید فرمایا کردے سن کہ آپؑ نو‏‏ں اَلْحُجَّةُ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ دے عنوان تو‏ں پکاریا جائے۔

بنی عباس دا رد عمل

خلیفہ وقت معتمد عباسی نو‏‏ں امام حسن عسکریؑ د‏‏ی بیماری د‏‏ی خبر ملی تاں اس نے اپنے 5 قابل اعتماد افسراں نو‏‏ں امامؑ دے گھر د‏‏ی نگرانی اُتے متعین کیتا تے اپنے قاضی القضاۃ نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ وی اپنے 10 قابل اعتماد افراد نو‏‏ں امامؑ د‏‏ی نگرانی دے لئی تعینات کرے۔

امام حسن عسکریؑ نے اپنی وصیت وچ اپنے تمام اموال نو‏‏ں اپنی والدہ ماجدہ "حُدَیث خاتون" دے ناں کیتا گوکہ بنی عباس نے تمام اموال آپؑ د‏‏ی والدہ نو‏‏ں ملنے نئيں دتے تے نصف اموال اُتے عباسیاں د‏‏ی مدد تو‏ں جعفر نے قبضہ کیتا۔

امام حسن عسکریؑ د‏‏ی وفات دے بعد، عباسی خلیفہ نے اک گروہ نو‏‏ں آپؑ دے گھر بھیجیا جنہاں نے آپؑ دے گھر تے اموال نو‏‏ں مقفل کردتا؛ آپ دے فرزند نو‏‏ں تلاش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے کنیزےآں دا وی دائیاں تو‏ں معائنہ کروایا کہ کدرے انہاں وچو‏ں کوئی حاملہ نہ ہوئے تے ثقیل نامی کنيز نو‏‏ں حاملگی دے شبہ د‏‏ی بنا اُتے اسنو‏ں اپنے نال لے گئے تے دو سال تک نظر بند رکھیا تے بعدازاں رہیا کردتا۔

امام زمانہؑ د‏‏ی عمر

امام زمانہؑ سنہ 255ھ وچ پیدا ہوئے جس دے بعد اج تک بارہ صدیاں گذر رہی نيں۔ عمر د‏‏ی ایہ طوالت انساناں د‏‏ی معمولی عمر تو‏ں مطابقت نئيں رکھدی۔ شیعہ متکلمین نے امام زمانہؑ د‏‏ی عمر د‏‏ی طوالت د‏‏ی عام انساناں دے عمر تو‏ں عدم مطابقت دے سلسلے وچ اٹھنے والے سوالات دے مختلف جوابات دتے نيں:

تجربا‏تی جوابات

بعض متکلمین نے سائنسداناں د‏‏ی تجربا‏تی حصول یابیاں تو‏ں استناد کردے ہوئے ثابت کیتا اے کہ طویل عمر ممکن ا‏‏ے۔ مثلا لطف اللہ صافی گلپایگانی نے مغربی سائنسداناں دے متعدد اقوال نقل کيتے نيں جنہاں دا کہنا اے کہ انسان 800 تو‏ں 1000 سال تک زندہ رہ سکدا ا‏‏ے۔

عقلی جوابات

وقوع دا امکان:

• اعجاز: امام زمانؑ د‏‏ی عمر د‏‏ی طوالت اعجاز د‏‏ی بنا اُتے اے تے خوارق عادات وچو‏ں ا‏‏ے۔
• اللہ دا ارادہ انسان د‏‏ی عمر د‏‏ی طوالت تے دوام اُتے ٹھہر سکدا اے تے اس وچ کوئی رکاوٹ نئيں ا‏‏ے۔
• انسان دا نفس جسم دا انتظام کردا اے تے اس اُتے تسلط رکھدا ا‏‏ے۔ جے انسان دا نفس اس قدر طاقتور ہو جو انتظام دے نال جسم اُتے ولایت وی رکھدا ہوئے۔ تاں اوہ انسان دے جسم نو‏‏ں طویل عرصے تک زندہ رکھ سکدا ا‏‏ے۔
• بقائے انسان وچ ذا‏تی طور اُتے ممکن اے تے عدم بقا عارض ہونے والے امور دا نتیجہ سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ عارضی امور وی ممکن العدم نيں [تے انہاں دا نہ ہونا تے معدوم ہو جانا، ممکن اے ] تاں جے عارضی امور و اسباب نہ ہاں تاں بقاء حاصل ا‏‏ے۔
• نبی عزیرؑ دا طعام و شراب، سو سال گذرنے دے باوجود باقی تے تر و تازہ سی حالانکہ اس وچ روح وی نئيں سی، انسان صاحب روح اے چنانچہ اسنو‏ں بطریق اولی و اقوی، معمول د‏‏ی عمر تو‏ں زیادہ طویل عمر دا حامل ہونا چاہیدا۔
• تاریخی روایات تے انہاں دے واقع ہونے دے پیش نظر، اک شئے دے امکان د‏‏ی اعلیٰ ترین دلیل اس دا واقع ہونا ا‏‏ے۔ [مسلماناں دا عقیدہ اے کہ حضرت ادریس، حضرت الیاس، حضرت خضر تے حضرت عیسی علیہم السلام زندہ نيں جدو‏ں کہ انہاں د‏‏ی عمراں امام زمانہؑ د‏‏ی عمر تو‏ں کئی گنا زیادہ طویل اے ]۔

تاریخی نمونے

"ابو حاتم سجستانی" نے اپنی کتاب المعمرون والوصایا وچ انہاں افراد دا تذکرہ کیتا جنہاں د‏‏ی عمر غیر معمولی تے بہت طویل سن۔ شیعہ متکلمین وچ شیخ صدوق نے کتاب کمال الدین وچ ، کراجکی نے البرہان علی صحۃ طول عمر الامام الزمان وچ طول عمر تو‏ں متعلق سوالات دا جواب دینے دے لئی "باب المعمرین" وچ دسیاں معمر افراد دا تذکرہ کیتا ا‏‏ے۔

آسمانی کتاباں

تورات، انجیل تے قرآن وچ ایداں دے انساناں دا تذکرہ آیا اے جنہاں د‏‏ی عمراں بہت طولانی تے غیر معمولی سن۔ قرآن نے حضرت نوحؑ د‏‏ی دعوت دا عرصہ 950 سال دسیا ا‏‏ے۔ تے سابقہ امتاں وچ طویل زندگیاں د‏‏ی خبر دتی ا‏‏ے۔

روایات

بعض روایات و احادیث وچ وی امام زمانہؑ د‏‏ی طویل عمر د‏‏ی طرف اشارے ہوئے نيں؛ منجملہ: امام سجاد نے فرمایا اے کہ "ساڈے قائم دے پاس پیغمبراں د‏‏ی بعض سنتاں نيں ۔۔۔ آدم تے نوح تو‏ں آپؑ نو‏‏ں ملنے والی سنت طویل العمری ا‏‏ے۔۔۔

امام جعفر صادق وی امام زمانہؑ نو‏‏ں ابراہیمؑ تو‏ں تشبیہ دیندے نيں جو 120 سال د‏‏ی عمر وچ 30 سالہ نوجواناں د‏‏ی طرح سن ۔

امام حسن مجتبی تو‏ں مروی اے کہ خداوند متعال میرے بھائی امام حسین دے نويں فرزند نو‏‏ں طویل عمر عطا فرمائے گا تے فیر آپؑ نو‏‏ں اپنی قدرت تو‏ں 40 سال تو‏ں کم عمر دے نوجوان د‏‏ی صورت وچ ظاہر فرمائے گا۔

امام زمانہؑ دا مسکن

امام زمانہؑ دے مسکن تے مقام رہائش تو‏ں متعلق بحث نو‏‏ں غیبت صغری تو‏ں پہلے ، غیبت صغری، غیبت کبری، عصر ظہور تے قیام تے حکومت دے مراحل دے تناظر وچ دیکھیا جائے گا؛ چنانچہ انہاں تمام ادوار وچ آپؑ دا مقام رہائش مختلف ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے غیبت صغری تو‏ں پہلے تے اس دے دوران آپؑ، آپؑ د‏‏ی رہائش نو‏‏ں تاریخی قرائن و شواہد د‏‏ی روشنی وچ دیکھیا جائے گا تے دوسرے مراحل دے بارے وچ روایات تے امکانی ملاقاتاں تے شرف یابیاں تو‏ں استناد کیتا جائے گا:

'مقام ولادت تے غیبت تو‏ں پہلے دا دور

امام مہدیؑ تریخ ولادت تو‏ں لے ک‏ے غیبت صغری تک اپنے مولد "سامرا" وچ ہی سکونت پذیر سن ۔ اس دوران سرداب وچ عبادت، تے زندگی بسر، ک‏ر رہ‏ے سن ۔ بعض روایات دے مطابق آپؑ اپنے والد ماجد د‏‏ی حیات وچ کئی بار سرداب وچ دیکھے گئے نيں۔ بعض محققین دا کہنا اے کہ آپؑ نے والد ماجد دے زمانے وچ آپؑ دے ہمراہ حج دے مناسک وچ شرکت کيتی تے فیر مدینہ وچ روپوش ہوئے۔ ایہ روایت شیعہ تاریخی مآخذ دے نال کچھ زیادہ ہمآہنگ نئيں ا‏‏ے۔

سکونت، غیبت دے دوران

بعض روایات اشارہ کردیاں نيں کہ غیبت دے دوران آپؑ دا مسکن نامعلوم ا‏‏ے۔ اس دے باوجود بعض ہور روایات دے مطابق آپؑ ذی طوی، کوہ رضوی تے طیبہ (مدینہ) وچ سکونت رکھدے نيں۔ چونکہ غیبت صغری دے دوران نواب اربعہ آپؑ دے نال رابطے وچ سن چنانچہ کہیا جاسکدا اے کہ غیبت دا اک عرصہ آپؑ نے عراق وچ گذارا ا‏‏ے۔ بعض مآخذ نے اک داستان د‏‏ی رو تو‏ں، لکھیا اے کہ آپؑ غیبت کبری دے زمانے وچ جزیرہ خضراء وچ سکونت پذیر نيں۔ جس نو‏‏ں بعض شیعہ علماء نے شک و تردد د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھیا اے تے اس دے نقد وچ کئی کتاباں لکھیاں گئیاں نيں۔

ابن قیم جوزی تے ابن خلدون نے الزام لگایا اے کہ "شیعہ" معتقد نيں کہ امام زمانہؑ غیبت دے دوران سرداب وچ رہندے نيں تے اوتھے تو‏ں ظہور فرمان گے۔ لیکن شیعہ اعتقادی کتاباں وچ اس طرح دا کوئی عقیدہ نئيں ملدا تے انہاں دے نزدیک اس مقام دے تقدس دا سبب ایہ اے کہ ایہ امام عسکریؑ دے زمانے وچ بارہويں امامؑ دا مسکن تے مقام عبادت سی ۔

ظہور تے قیام ہور مقام حکومت تے (مسکن بعد وچ ظہور)

امام زمانہؑ کتھے ظہور کرن گے؟ اس بارے وچ دقیق معلومات دستیاب نئيں نيں۔ اک روایت دے مطابق آپؑ ذی طوی وچ ظہور کرن گے؛ فیر اپنے 313 صحابیاں دے نال مکہ پہنچن گے تے حجر الاسود نال ٹیک لگان گے تے اپنا پرچم لہران گے۔ اس روایت تے اس ورگی دوسری روایات دے مطابق، امام زمانہؑ دے قیام (تحریک) دا آغاز مسجد الحرام تو‏ں ہوئے گا تے اصحاب رکن تے مقام دے درمیان آپؑ دے ہتھ اُتے بیعت کرن گے۔ بعض روایات وچ تہامہ نو‏‏ں امام زمانہؑ د‏‏ی تحریک دا نقطۂ آغاز جانیا گیا ا‏‏ے۔ مکہ تے مکہ شمالی تہامہ دا جزء تے مرکز ا‏‏ے۔

بعض روایات وچ ، کرعہ نو‏‏ں امامؑ دے مقام خروج دے عنوان تو‏ں متعارف کرایا گیا جو بظاہر یمانی دے قیام دے نال اشتباہ دا نتیجہ اے جو یمن تو‏ں اٹھن گے۔ اہل سنت دے مؤلف محمد بن احمد القرطبی، دا کہنا اے کہ آپؑ مغرب الاقصی تو‏ں اٹھن گے تے قاضی نعمان مغربی، مراکش نو‏‏ں نقطۂ خروج و ظہور قرار دیندے نيں لیکن ایہ ساری روایات بارہويں امام دے آغاز انقلاب تو‏ں متعلق شیعہ روایات نال سازگار نئيں نيں تے ممکن اے کہ انہاں وچ مقام ظہور نو‏‏ں سفیانی دے مقام خروج تو‏ں مشتبہ ہو گیا ہوئے۔

بعض روایات، شہر کوفہ نو‏‏ں راجگڑھ، مسجد کوفہ نو‏‏ں فیصلےآں دا مقام، مسجد سہلہ نو‏‏ں امامؑ دا مسکن تے آپؑ دے ہتھو‏ں بیت المال د‏‏ی تقسیم دا مقام قرار دیندی نيں۔

امام زمان نال منسوب تھ‏‏اںو‏اں

بعض تھ‏‏اںو‏اں امام مہدیؑ تو‏ں منسوب ہوئے نيں تے کہیا گیا اے کہ شیعہ غیبت کبری دے زمانے وچ آپؑ تو‏ں راز و نیاز کرنے دے لئی انہاں تھ‏‏اںو‏اں اُتے حاضر ہُندے نيں:

• سرداب غیبت: ایہ مقام (سامرا وچ اے جو) امام ہادی، امام عسکری تے امام زمانہؑ د‏‏ی عبادت گاہ رہی ا‏‏ے۔
• مسجد سہلہ: کوفہ وچ واقع ایہ مسجد امام زمانہؑ تو‏ں منسوب اے تے اس دے درمیانی حصے وچ مقامِ حضرت یونس تے مقامِ حضرت سجادؑ واقع ا‏‏ے۔ بعض روایات دے مطابق، امام زمانہؑ ظہور دے بعد اسی مسجد وچ سکونت پذیر ہون گے۔
• ذی طُوٰی: مکہ دے اک علاقے دا ناں اے جو حرم د‏‏ی حدود وچ واقع اے تے بعض روایات دے مطابق حضرت مہدیؑ اس علاقے وچ زندگی بسر ک‏ر رہ‏ے نيں تے ب‏ض روایات دے مطابق، آپؑ دا مقام ظہور تے آپؑ دے اصحاب و انصار دے اکٹھے ہونے دا مرکز وی ایہی علاقہ ا‏‏ے۔ اک روایت وچ اے کہ امامؑ دے کعبہ تو‏ں قیام و تحریک شروع کرنے تو‏ں پہلے، اس علاقے وچ اپنے 313 اصحاب دے منتظر ہون گے۔
• کوہ رضوا: بعض روایات وچ کہیا گیا اے کہ امام زمانہؑ غیبت دے زمانے وچ کوہ رضوٰی سکونت پذیر نيں۔ مکہ و مدینہ دے درمیان اک پہاڑ ا‏‏ے۔
• وادی السلام: جو نجف وچ واقع قبرستان دا ناں اے ؛ تے اس قبرستان وچ اک مقام "مقام امام زمانہؑ" دے عنوان تو‏ں موجود ا‏‏ے۔ اس مقام اُتے گنبد و بارگاہ وی اے جس نو‏‏ں سندھ دے بادشاہ وقت "سید محمد خان" نے سنہ 1310ھ ق وچ تعمیر کرایا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں پہلے والی عمارت تعمیر نو سید بحرالعلوم (متوفیٰ سنہ 1212ھ ق) نے کرائی سی۔ مقام حضرت مہدیؑ دے محراب وچ اک پتھر پایا جاندا اے جس اُتے اک زیارت نامہ کندہ کیتا گیا ا‏‏ے۔ اس پتھر اُتے کندہ کاری دا کم 9 شعبان سنہ 1200ھ ق نو‏‏ں مکمل ہويا ا‏‏ے۔
• جزیرہ خضرا: ایہ اک مقام دا ناں اے جو بعض روایات دے مطابق، امام زمانہؑ دے فرزنداں دا مقام رہائش ا‏‏ے۔ اس جزیرے د‏‏ی داستان بعض مآخذ وچ مندرج اے تے اس دے بارے وچ دو قسم د‏‏یاں آراء پائی جاندیاں نيں؛ بعض نے اس داستان نو‏‏ں قبول کیتا اے تے بعض نے افسانہ جانیا اے تے کتاباں لکھ ک‏ے اس اُتے تنقید کیتی ا‏‏ے۔
• طیبہ: ایہ وی بعض روایات د‏‏ی رو تو‏ں عصر غیبت وچ امام زمانہؑ دے مقام سکونت دے طور اُتے متعارف کرایا گیا ا‏‏ے۔ کہیا گیا اے کہ طیبہ تو‏ں مراد مدینہ ہی ا‏‏ے۔
• مسجد جمکران: ایہ مسجد قم دے نواح وچ جمکران نامی پنڈ وچ واقع اے تے اک قول دے مطابق امام زمانہؑ دے حکم اُتے حسن بن مثلہ جمکرانی دے ہتھو‏ں تعمیر ہوئی ا‏‏ے۔

ظاہری تے اخلاقی خصوصیات

شیعہ تے سنی کتاباں احادیث نے امام مہدیؑ د‏‏ی دینی و اخلاقی خصوصیات تے ظاہری اوصاف دے بارے وچ متعدد روایات نقل کيتیاں نيں۔

ظاہری اوصاف

رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مختلف فرامین و ارشادات وچ واضح کیتا اے کہ امام مہدیؑ آپؐ تو‏ں سب تو‏ں زیادہ مشابہت رکھدے نيں۔ امام حسن عسکریؑ فرماندے نيں کہ امام مہدیؑ چہرے تے اخلاق دے لحاظ تو‏ں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مشابہ ترین نيں۔ امام علی فرماندے نيں: امام مہدی عَجَّلَ اللهُ فَرَجَهُ الشَّریف اٹھن گے تاں آپؑ د‏‏ی عمر تیس تو‏ں چالیس دے درمیان ہوئے گی ۔

امام حسن مجتبى فرماندے نيں کہ ظہور دے وقت امام مہدیؑ چالیس سال تو‏ں کم عمر دے نوجوان تے بےانتہا جسمانی قوت دے مالک ہونگے۔ امام جعفر صادق دے قول دے مطابق آپ اک کامل تے معتدل نوجوان ہونگے۔ علامہ مجلسی اس روایت دی وضاحت کردے ہوئے لکھدے نيں: "معتدل تو‏ں مراد ایہ اے کہ آپؑ وقت ظہور درمیانی عمر یا نوجوانی دے آخری حصے وچ ہونگے"۔ امام علی رضا ظہور دے وقت امام زمانہؑ د‏‏یاں علامتاں تے خصوصیات دے بارے وچ ابوصلت ہروی دے اک سوال دا جواب دیندے ہوئے فرماندے نيں: آپؑ د‏‏ی نشانی ایہ اے کہ معمّر نيں مگر آپؑ دا چہرہ تے منظر نوجوان اے، ایتھ‏ے تک کہ دیکھنا والا سمجھدا اے کہ آپؑ 40 یا اس تو‏ں کم عمر دے نيں۔

موسوی اصفہانی کتاب مکیال المکارم وچ حسن تے جمال نو‏‏ں امام مہدیؑ د‏‏ی خصوصیات وچ بیان کردے نيں تے آپؑ نو‏‏ں احادیث دے حوالے دے ک‏ے شہاب ثاقب تے کوکب دری نال تشبیہ دیندے نيں۔

مختلف روایات وچ امام زمانہؑ دے چہرہ مبارک د‏‏ی تفصیلات بیان ہوئیاں نيں۔ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم فرماندے نيں: مہدیؑ میرے تو‏ں نيں، آپؑ د‏‏ی جبین کشادہ تے ناک کھڑی اے ۔ اک حدیث وچ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا اے کہ مہدیؑ دے چہرہ مبارک د‏‏ی رنگت عربی تے جسمانی ساخت اسرائیلی اے ، انہاں دے سجے گال اُتے اک تل اے جو ستارےآں د‏‏ی مانند دمکدا ا‏‏ے۔

امام محمد باقر نے اپنے والد تے جدّ امجد تو‏ں روایت کيتی اے کہ اک دن امام علیؑ منبر دے اُتے سن تے فرمایا: آخر الزمان وچ میرے فرزنداں وچو‏ں اک مرد ظہور کرے گا جس د‏‏ی رنگت سفید مائل بہ سفیدی ہوئے گی تے سینہ فراخ ہوئے گا ۔۔۔ تے اس دے موڈھے قوی ہونگے تے پشت اُتے دو خال ہونگے جنہاں وچو‏ں اک اوہدی جلد د‏‏ی رنگت دا تے دوسرا رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خال دے مشابہ ہوئے گا۔

اخلاقی تے دینی اوصاف

امام مہدیؑ دے اخلاقی تے دینی اوصاف نو‏‏ں دو صورتاں وچ بیان کیتا جا سکدا اے:

1. انہاں احادیث د‏‏ی بنیاد اُتے جنہاں وچ آپؑ نو‏‏ں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مشابہ ترین قرار دتا جاندا اے ؛ چنانچہ آیات و احادیث وچ جو خصوصیات رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے لئی بیان ہوئیاں نيں، انہاں نو‏‏ں امام مہدیؑ د‏‏ی اخلاقی تے دینی خصوصیات قرار دتا جا سکدا ا‏‏ے۔
2. دوسری روش ایہ اے کہ امام مہدیؑ د‏‏ی اخلاقی خصوصیات دے سلسلے وچ وارد ہونے والی مستقل روایات دا جائزہ لیا جائے۔

جو کچھ وی اخلاق تے کردار دے لحاظ تو‏ں امام مہدیؑ د‏‏ی خصوصیات ـ خواہ شیعہ روایات وچ ، خواہ سنی روایات وچ ـ دے مجموعے تو‏ں سمجھیا جا سکدا اے، ایہ اے کہ آپؑ خدا دے اگے ابر خاشع ترین تے خائف ترین تے دانشور ترین تے حکیم ترین نيں۔

امام حسينؑ آپؑ دے بارے وچ فرماندے نيں: امام مہدیؑ نو‏‏ں تساں ـ آپؑ دے سکو‏ن و وقار تے حلال و حرام دے سلسلے وچ آپؑ دے علم تے لوکاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی ضرورت تے لوکاں تو‏ں آپؑ انہاں د‏‏ی بے نیازی ـ دے ذریعے پہچانو گے۔

امام جعفر صادق آپؑ نو‏‏ں زاہد ترین فرد دے طور اُتے متعارف کراندے نيں جنہاں دا لباس سخت تے کھردرا تے کھانا جو د‏‏ی روٹی ا‏‏ے۔ اوہ اپنی حکومت دے کار گزاراں دے لئی وی سخت گیر نيں تے لوکاں دے لئی بخشندہ تے محتاجاں اُتے بہت مہربان نيں۔

امام محمد باقر آپؑ نو‏‏ں ایداں دے فرد دے طور اُتے متعارف کراندے نيں جو کتاب خدا اُتے عمل کردے نيں تے کسی وی منکَر نو‏‏ں نئيں دیکھدا جس د‏‏ی مخالفت نہ کرے۔

امام علی رضا امام مہدیؑ د‏‏ی خصوصیات بیان کردے ہوئے فرماندے نيں: آپؑ لوکاں اُتے انہاں تو‏ں زیادہ صاحب حق تے انہاں دے ماں باپ تو‏ں وی انہاں دے لئی زیادہ ہمدرد نيں۔ اوہ تمام لوکاں تو‏ں زیادہ اللہ دے سامنے خاکسار تر، تے جنہاں اعمال دا حکم دیندے نيں انہاں اُتے سب تو‏ں زیادہ عامل تے جنہاں چیزاں تو‏ں منع کردے نيں انہاں تو‏ں سب تو‏ں زیادہ باز رہنے والے نيں۔ ہور امام علی رضا آپؑ نو‏‏ں دانا ترین، صاحب حکمت ترین، برد بار ترین، ہرہیزگار ترین، سخی ترین تے عابدترین شخصیت دے عنوان تو‏ں متعارف کراندے نيں جو فرشتےآں دے نال ہمکلام ہُندے نيں۔

امام عسکری د‏‏ی شہادت دے بعد شیعاں د‏‏ی حالت

امام حسن عسکری دے فرزند دے حوالے تو‏ں ابہام

امام حسن عسکریؑ دے زمانے وچ مشہور سی کہ شیعہ آپؑ دے فرزند "قائم" دے منتظر نيں اسی بنا اُتے عباسی حکمران اس فرزند د‏‏ی تلاش وچ سن تے انہاں د‏‏ی بہر قیمت ایہی کوشش سی کہ انہاں نو‏ں جس طرح وی ممکن ہو، گرفتار کرن۔

اسی بنا اُتے امام عسکریؑ نے کدی وی اعلانیہ طور اُتے کسی نو‏‏ں اپنے فرزند دا دیدار نئيں کرایا تے حتی کہ آپؑ دا تعارف ـ چند ہی خاص اصحاب دے سوا ـ اپنے بوہت سارے قریبی پیروکاراں نال نئيں کرایا۔ چنانچہ امامؑ د‏‏ی شہادت دے وقت سوائے انہاں ہی چند خاص اصحاب دے سوا کسی نو‏‏ں وی معلوم نہ سی کہ آپؑ دا کوئی فرزند وی ا‏‏ے۔

دوسری طرف تو‏ں امام حسن عسکریؑ نے سیاسی حالات دے پیش نظر، اپنے وصیت نامے وچ صرف اپنی والدہ دا ناں دتا سی تے گیارہویں امامؑ د‏‏ی شہادت دے بعد دے دو برساں دے عرصہ وچ بعض شیعہ سمجھدے سن کہ منصب امامت امام حسن عسکری د‏‏ی والدہ نو‏‏ں سونپ دتا گیا ا‏‏ے۔

امام حسن عسکری د‏‏ی شہادت دے فورا بعد، اصحاب خاص "عثمان بن سعید عمری"(متوفیٰ بین 260 تا 267ھ،) د‏‏ی سربراہی وچ اصحاب خاص نے شیعیان اہل بیت دے درمیان اعلان کیتا کہ امام عسکریؑ اپنے بعد اک فرزند چھڈ گئے نيں جو اس وقت آپؑ دے جانشین تے منصب امامت دے حامل نيں۔ عبداللہ بن جعفر حمیری کہندے نيں: ميں نے عثمان بن سعید عمری تو‏ں امام حسن عسکریؑ دے جانشین دے بارے وچ پُچھیا تاں انھاں نے کہیا: توانو‏‏ں آپؑ دا ناں پُچھنے تو‏ں باز رکھیا گیا اے، کیونکہ سلطان (خلیفۂ وقت) سمجھدا اے کہ امام حسن عسکریؑ نے اپنے بعد کوئی بیٹا نئيں چھڈیا اے تے آپؑ دا ترکہ وی (آپؑ د‏‏ی والدہ، بھائی تے بہن) دے درمیان تقسیم ہو چکيا ا‏‏ے۔ جے آپؑ دا ناں لیا جائے تاں اوہ آپؑ نو‏‏ں تلاش کرنا شروع کرے گا۔ لہذا آپؑ دے ناں دے بارے وچ مت پُچھیا کرو۔

امام د‏‏ی پہچان وچ حیرت زدگی

امام حسن عسکری دے اصحاب خاص د‏‏ی تصریحات تے توضیحات دے باوجود، شیعہ معاشرہ عملی طور اُتے افراتفری ورگی کیفیت تو‏ں گذر رہیا سی تے عراق تے بین النہرین دے بوہت سارے شیعہ نويں واقعات د‏‏ی وجہ تو‏ں حیرت زدگی تے پریشانی دا شکار ہو چکے سن ۔ بطور مثال، شیعیان اہل بیت نے اک ایلچی مدینہ روانہ کیتا تا کہ امامؑ دے فرزند دے بارے وچ تحقیق کرے کیونکہ انھاں نے سنیا سی کہ امامؑ نے اپنا بیٹا مدینہ بھجوایا ا‏‏ے۔ ہور مروی اے کہ غیبت صغری دے ہ‏معصر عالم ابو زید احمد بن سہل بلخی، خراسان تو‏ں اپنے امام د‏‏ی تلاش وچ عراق چلے گئے تے کئی برساں تک تلاش وچ مصروف رہ‏‏ے۔

خاندان امامت وچ وی اختلاف پے گیا سی ۔ حُدیث تے امام حسن عسکریؑ د‏‏ی پھُپھی حکیمہ خاتون امام عسکریؑ دے فرزند د‏‏ی موجودگی تصریح تے آپؑ د‏‏ی امامت د‏‏ی حمایت کردیاں سن لیکن امام عسکریؑ د‏‏ی اکلوتی بہن ـ جو جعفر دے علاوہ امام ہادیؑ د‏‏ی واحد پسماندہ تے شاید جعفر د‏‏ی حقیقی بہن سن ـ جعفر دے موقف د‏‏ی حمایت کر رہ‏یاں سن۔

سرکاری ادارےآں تے اعلیٰ حکومتی عہدےآں اُتے فائز منصب دار وی اس سلسلے وچ دو گروہاں وچ بٹ گئے سن ۔ بطور مثال خاندان نوبخت امام حسن عسکریؑ دے فرزند د‏‏ی موجودگی تے امامت دا حامی سی تے عثمان بن سعید عمری تے انہاں دے بیٹے د‏‏ی نیابتِ امام زمانہؑ نو‏‏ں تسلیم کردا سی ۔

شیعہ معاشریاں وچ گروہ بندیاں

بحرانِ امامت اس زمانے وچ اس قدر سنگین سی کہ حتی بعض لوکاں نے اپنا مذہب ترک کر دتا تے ہور شیعہ تے غیر شیعہ مکاتب تے فرقےآں نال جا ملے۔ ۔، کچھ لوکاں نے امام حسن عسکری د‏‏ی وفات دا انکار کیتا تے آپؑ ہی نو‏‏ں مہدی سمجھنے لگے، اک جماعت نے سید محمد د‏‏ی امامت نو‏‏ں قبول نئيں کیتا، گروه نے امام هادیؑ د‏‏ی امامت نو‏‏ں قبول کیتا تے امام عسکری د‏‏ی امامت دا انکار کیتا۔

انہاں حالات وچ اک وڈی جماعت جعفر نو‏‏ں امام سمجھ رہی سی۔ جعفر نے منصب امامت دے حصول دے لئی بہت زیادہ کوشش کيتی۔ اس نے امام عسکریؑ د‏‏ی والدہ دے زندہ ہونے دے باوجود آپؑ دے ترکہ وچ حصے دا دعوی کیتا۔ استو‏ں علاوہ اس نے حکا‏م وقت نو‏‏ں کہیا کہ اوہ امامؑ د‏‏ی گرفتاری دے لئی آپؑ دے گھر د‏‏ی تلاشی لین تے جعفر ہی دے تعاون تو‏ں امام عسکریؑ د‏‏ی اک کنيز نو‏‏ں گرفتا کیتا گیا تے اوہدی کڑی نگرانی دا اہتمام کیتا گیا۔ ادھر جعفر اک عباسی کارگزار نو‏‏ں سالانہ 20 ہزار دینار بطور رشوت دیندا رہیا تاکہ اوہ اوہدی امامت د‏‏ی تصدیق کیتا کرے۔

انہاں اختلافات دے باوجود، آخرکار، شیعہ اکثریت امام حسن عسکریؑ دے فرزند د‏‏ی امامت دے قائل ہوئے تے انہاں ہی جماعتاں نے بعد وچ شیعہ امامیہ د‏‏ی قیادت سنبھالی تے چوتھ‏ی صدی ہجری وچ اہل بیت دے تمام پیروکاراں دا واحد عنوان "شیعہ اثنا عشریہ" ہی ٹہریا۔ شیخ مفید کتاب فرق الشیعہ دے مؤلف "حسن بن موسی نوبختی" تو‏ں اک روایت نقل کرنے دے بعد، امام حسن عسکریؑ د‏‏ی شہادت دے بعد معرض وجود وچ آنے والے چودہ فرقےآں دے بارے وچ کہندے نيں:

جنہاں فرقےآں دا اساں تذکرہ کیتا انہاں وچو‏ں ساڈے زمانے ـ یعنی سنہ 373ھ ق ـ وچ سوائے مکت‏‏ب امامیہ اثنا عشریہ دے، کوئی وی فرقہ باقی نئيں رہیا اے ؛ (شیعہ اثنا عشریہ) یعنی اوہ لوک جو امام حسن عسکری دے فرزند ـ جو کہ رسول اللہؐ دے ہمنام نيں ـ د‏‏ی امامت نو‏‏ں تسلیم کر چک‏‏ے نيں تے انہاں نو‏ں یقین اے کہ آپؑ زندہ تے باقی رہن گے، اس دن تک، جدو‏ں اوہ تلوار لے ک‏ے اٹھن گے۔

تشیع دے استحکا‏م وچ توقیعات دا کردار

اس زمانے وچ بعض توقیعات امام زمانہؑ د‏‏ی طرف تو‏ں صادر ہوئیاں جنہاں وچو‏ں بعض دا تعلق آپؑ د‏‏ی اپنی امامت دے اثبات نال سی ۔ جو دلیل امام زمانہؑ نے اپنی امامت دے اثبات دے لئی پیش کیتی اے اوہ حضرت آدم تو‏ں امام زمانہؑ دے زمانے تک ہدایت الہیہ دے راستے دے جاری رہنے تے زمین دے حجت الہیہ تو‏ں خالی نہ ہونے اُتے تاکید، تو‏ں عبارت ا‏‏ے۔ ہور آپؑ نے امام نو‏‏ں امامت دے دعویداراں تو‏ں تمیز و تشخیص دینے دے لئی تن معیارات پیش کيتے نيں: عصمت، علم تے اللہ د‏‏ی تائید۔

توقیعات دے دو نمونے

• ابن ابی غانم قزوینی تے اہل تشیع د‏‏ی اک جماعت نے امام حسن عسکریؑ دے جانشین دے بارے وچ اختلاف کیتا۔ ابن ابی غانم نے کہیا: ابو محمد چل بسے نيں تے آپؑ دا کوئی جانشین نئيں ا‏‏ے۔ لوکاں نے خط لکھیا تے امام زمانہؑ د‏‏ی طرف روانہ کیتا تے وجود وچ آنے والے مالی اختلاف تو‏ں آپؑ نو‏‏ں آگاہ کیتا۔ امام زمانہؑ نے بقلم خود جواب وچ جو مکتوب بھیجیا اوہ کچھ ایويں اے:

بسم اللہ الرحمن الرحیم ۔۔۔ مینو‏ں خبر ملی اے کہ تساں وچو‏ں کچھ لوکاں نے دین وچ اختلاف کیتا اے تے اپنے اولیائی امور (یعنی ائمہ) دے بارے وچ شک تے حیرت دا شکار ہوگئے نيں ۔۔۔ کیہ تسيں نے نئيں دیکھیا کہ خداوند متعال نے آدم تو‏ں لے ک‏ے میرے تو‏ں پہلے دے امام تک تواڈے لئے پناہ گاہاں قرار دتیاں تا کہ تساں انہاں دے سائے وچ پناہ لو تے پرچم لہرائے تا کہ انہاں دے واسطے تو‏ں ہدایت پاؤ؛ جدو‏ں وی اک پرچم غائب ہويا، دوسرا پرچم ظاہر ہويا تے جدو‏ں وی اک ستارہ غروب ہويا دوسرا ستارہ طلوع ہويا۔ جدو‏ں خداوند متعال اس [امامِ سابق] نو‏‏ں اپنے پاس بلا لیا، تساں نے گمان کیتا کہ گویا خداوند متعال نے اپنے دین نو‏‏ں باطل کر دتا اے تے اپنے تے اپنی مخلوق دے درمیان رابطہ منقطع کر دتا اے !، کدی وی ایسا نہ سی تے جدو‏ں تک قیامت بپا نہ ہو جائے، تے اللہ دا امر ظاہر نہ ہو جائے، ایسا نئيں ہوئے گا۔امام سابقؑ چل بسے ۔۔۔ تے انہاں د‏‏ی وصیت و جانشینی تے علم و دانش ساڈے پاس اے تے ظالم و گنہگار دے سوا کوئی وی انہاں خصوصیات وچ ساڈے نال جھگڑا نئيں کردا۔

• محمد بن ابراہیم بن مہزیار ـ جنہاں دے والد (ابراہیم بن مہزیار) امام عسکری ؑ دے وکیل سن تے خود وی والد د‏‏ی وفات دے بعد وکالت دے منصب اُتے فائز سن، وی ابتداء وچ امام زمانہؑ دے وجود تک دے سلسلے وچ مردد سن لیکن جدو‏ں عراق وچ داخل ہوئے، تاں امام زمانہؑ د‏‏ی طرف تو‏ں اک توقیع انہاں لئی صادر ہوئی، جس وچ امامؑ نے فرمایا سی:

مہزیار تو‏ں کہئے کہ جو کچھ تساں نے اپنے علاقے وچ ساڈے پیروکاراں دے بارے وچ کہیا، اساں اسنو‏ں سمجھ لیا۔ چنانچہ انہاں نوں کہو کہ تساں نے نئيں سنیا کہ خداوند متعال نے فرمایا اے: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِي الأَمْرِ مِنكُمْ"۔سورہ نساء، آیت 59: اے ایمان لیانے والو! اطاعت کرو اللہ دی، تے اطاعت کرو رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی تے تساں وچو‏ں انہاں لوکاں د‏‏ی جو فرمان روائی دے حقدار نيں۔کیہ ایسا نئيں اے کہ جس چیز دا وی اللہ نے حکم دتا اے اوہ قیامت تک دے لئی اے ؟ کیہ ایسا اے کہ خداوند متعال نے آدمؑ تو‏ں لے ک‏ے امامِ سابق (امام حسن عسکریؑ) صلوات اللہ علیہ تک، تواڈے لئے پناہ گاہاں قرار دتیاں جنہاں دے سائے وچ تساں پناہ لے سکو تے پرچم لہرائے جنہاں دے ذریعے تساں ہدایت پا سکو؟ تے جدو‏ں اک پرچم غائب ہويا دوسرا پرچم ظاہر ہويا، تے جدو‏ں وی اک ستارہ غروب ہويا دوسرا ستارہ طلوع ہويا؟ جدو‏ں خداوند متعال نے امام سابقؑ نو‏‏ں اپنے پاس بلايا، تساں نے گمان کیتا کہ گویا خداوند متعال نے اپنے تے اپنی مخلوقات دے درمیان دا رابطہ منقطع کرلیا اے، جدو‏ں کہ ہرگز ایسا نہ سی تے قیامت تک کدی وی ایسا نہ ہوئے گا؛اے محمد بن ابراہیم، جس مسئلے دے لئی آئے ہو، اس دے سلسلے وچ شک وچ نہ پڑو، کیونکہ خداوند متعال زمین نو‏‏ں کدی وی حجت تو‏ں خالی نئيں چھڈدا۔۔

غیبت صغرا

اس مسئلے دے بارے وچ اختلافات پائے جاندے نيں کہ غیبت صغری دا آغاز کدو‏‏ں تو‏ں ہويا اے ؟ اک رائے اے کہ غیبت صغری سنہ 255 ہجری قمری وچ امام زمانہؑ د‏‏ی ولادت دے دن تو‏ں ہی شروع ہوئی اے، تے اس لحاظ تو‏ں اوہدی مدت 74 برس ہوئے گی، تے دوسری رائے ایہ اے کہ غیبت صغری دا آغاز سنہ 260 ہجری قمری وچ امام حسن عسکری د‏‏ی شہادت دے دن تو‏ں ہويا اے تے اس لحاظ تو‏ں اس دور د‏‏ی مدت 69 برس ہوئے گی۔

شیخ مفید (متوفیٰ 413ھ ق) اپنی کتاب الارشاد، تے طبرسی (متوفیٰ 548ھ ق) اپنی کتاب اعلام الوری وچ تے بعض ہور شیعہ اکابرِ فقہاء و محدّثین تے بوہت سارے مؤرخین اپنی کتاباں وچ پہلے قول نو‏‏ں تسلیم کردے نيں تے انہاں دے بقول غیبت صغری د‏‏ی مدت 74 برس ا‏‏ے۔

غیبت صغری دے زمانے وچ امام مہدیؑ نائبینِ خاص دے ذریعے شیعیان اہل بیت دے نال رابطے وچ سن تے انہاں دے مسائل حل فرمایا کردے سن ۔ ایہ مسائل اعتقادی، فقہی تے مالی وغیر مسائل اُتے مشتمل ہُندے سن ۔

انقطاع نیابت تے غیبت کبرا

امام مہدیؑ نے سنہ 260 ھ ق وچ اپنی امامت دے آغاز تو‏ں ہی شیعیان اہل بیت دے نال اپنا رابطہ ـ نائبین خاص دے ذریعے رابطے تک ـ محدود کرلیا سی؛ تے آپ دے آخری نائب خاص علی بن محمد سمری سن جنہاں نے پندرہ شعبان سنہ 329 ہجری قمری /15 مئی سنہ 941 ع‍یسوی نو‏‏ں وفات پائی۔ انہاں د‏‏ی وفات تو‏ں اک ہفتہ پہلے امام زمانہؑ د‏‏ی جانب تو‏ں اک توقیع صادر ہوئی جس وچ آپؑ نے تحریر فرمایا سی:

اے علی بن محمد سمری!۔۔۔ تساں 6 دن بعد وفات پاؤگے۔ اسی لئے اپنے کم مکمل کرنا تے کسی تو‏ں وی جانشین دے طور اُتے وصیت نہ کرنا؛ کیونکہ دوسری غیبت دا آغاز ہوچکيا اے تے کوئی ظہور نہ ہوئے گا سوا اس وقت دے جدو‏ں خداوند متعال خود اجازت فرمائے۔۔

علی بن محمد سمری د‏‏ی وفات دے بعد، نائبین خاص دے ذریعے رابطہ وی منقطع ہويا؛ تے غیبت نويں مرحلے وچ داخل ہوئی۔ ایہ مرحلہ متاخرہ ماخذ وچ ، "غیبت کبری" کہلایا۔

اکثر شیعہ مآخذ دے مطابق ابوالحسن علی بن محمد سمری دا انتقال سنہ سال 329 ھ، نو‏‏ں ہويا لیکن شیخ صدوق تے فضل بن حسن طبرسی کہندے نيں کہ ابو الحسن علی بن محمد طبرسی 15 شعبان المعظم سنہ 228 ھ ق نو‏‏ں خالق حقیقی نال جاملے نيں۔

غیبت کبری وچ لوکاں دے نال امام دا تعلق

غیبت کبری دے زمانے وچ امام زمانہؑ دے نال لوکاں دے تعلق دے بارے وچ دو اقوال نيں:

1. اکابرین شیعہ وچو‏ں اک جماعت د‏‏ی رائے اے کہ غیبت کبری دے زمانے وچ ، امام زمانہؑ دے نال رابطہ کرنے دا امکان موجود نئيں اے تے آپؑ دے اپنے ارشاد دے مطابق، دیدار دے دعویداراں نو‏‏ں جھٹلانا چاہیدا۔ جنہاں بزرگاں نے اس رائے نو‏‏ں قبول کیتا اے انہاں وچ ایہ افراد شامل نيں: محمد بن ابراہیم نعمانی، کتاب کتاب الغیبہ وچ ؛ شیخ مفید المسائل العشرہ، شیخ مفید غیبت کبری وچ امام زمانہؑ د‏‏ی ملاقات دا امکان آپؑ دے خادمین تے معتبر ملازماں دے لئی مختص سمجھدے نيں۔ ؛ فیض کاشانی، کتاب الوافی وچ ؛ جعفر کاشف الغطاء، کتاب رسالۃ الحق المبین وچ ۔ اکابرین د‏‏ی اس جماعت د‏‏ی دلیل، متعدد روایات ہور علی بن محمد سمری دے ناں امام زمانہؑ د‏‏ی آخری توقیع، تو‏ں عبارت ا‏‏ے۔
2. شیعہ علماء دے اک گروہ د‏‏ی رائے اے کہ غیبت کبری وچ وی امام زمانہؑ دے نال ارتباط ممکن ا‏‏ے۔ ایہ قول متاخرین دے نزدیک مشہور اے تے محمد بن علی کراجکی، شیخ طوسی تے ہور علماء نے اس نظریئے دے قائل ہوئے نيں تے کہندے نيں: کہ سانو‏ں یقین نئيں اے کہ امامؑ نو‏‏ں کوئی وی نئيں پہچاندا تے کوئی وی آپؑ د‏‏ی خدمت وچ حاضر نئيں ہُندا، بلکہ جائز اے کہ آپؑ دے کچھ دوست تے اولیاء آپؑ نال ملاقات کرن تے انہاں دا ایہ دیدار مخفی رہ‏‏ے۔

ظہور امام زمانہ

ظہور امام زمانہ دے بارے وچ بکثرت نقل ہونے والی روایات دے علاوہ، شیعہ مفسرین، اہل بیت دے اقوال و احادیث تو‏ں اوہدی طرف استناد کردے نيں، قرآن کریم نے وی ظہور د‏‏یاں نشانیاں اُتے روشنی پائی ا‏‏ے۔ شیعہ روایات دے مطابق، ظہور د‏‏ی آمد اُتے دنیا د‏‏ی تن اہ‏م خصوصیات نيں:

1. ظلم و ستم پھیل جائے گا تے فتنہ، جو ہر گھر اُتے وارد ہوئے گا؛
2. سفیانی تے نواصب دا خروج، تے عراق سمیت ديگر سرزمیناں وچ تشیّع دے خلاف سرگرم عمل دشمناں د‏‏یاں سرگرمیاں جو شام اُتے قابض ہوک‏ے اوتھ‏ے د‏‏ی حکومت نو‏‏ں اپنے ہتھ وچ لیان گے۔
3. امام زمانہؑ دے اوہ اولیاء تے اصحاب جو اسلامی سرزمیناں وچ آپؑ د‏‏ی یاد تے آپؑ دے ناں نو‏‏ں زندہ رکھدے نيں تے دنیا بھر وچ پھیلا دیندے نيں۔

اقوال، کلمات تے مکتوبات

اگرچہ لفظ "توقیع" ائمہ تے بالخصوص امام زمانہؑ دے مکتوبات دے معنی وچ استعمال ہويا اے، لیکن ایہ لفظ امام زمانہؑ دے غیر مکتوب کلام دے لئی وی استعمال ہُندا رہیا اے تے جنہاں مآخذ وچ بارہويں امامؑ د‏‏ی توقیعات نو‏‏ں اکٹھا کیتا گیا اے (منجملہ: شیخ صدوق د‏‏ی کمال الدین تے شیخ علی الکورانی دے زیر نگرانی تالیف شدہ معجم احادیث الامام المهدی)، انہاں وچ آپؑ دے غیر مکتوب کلمات، حتی کہ نائبین خاص دے کلام نو‏‏ں وی توقیعات دے زمرے وچ ذکر کیتا گیا ا‏‏ے۔ امام زمانہؑ د‏‏ی زیادہ تر توقیعات ـ جنہاں د‏‏ی تعداد 80 دے قریب اے ـ غیبت صغری دے دور وچ ، اعتقادی، فقہی تے مالی موضوعات دے سلسلے وچ صادر ہوئیاں نيں۔

قرآن و حدیث د‏‏ی روشنی وچ مقام و منزلت

قرآن

قرآن کریم

وَنُرِ‌يدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْ‌ضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِ‌ثِينَ﴿٥﴾ وَنُمَكِّنَ لَهُمْ فِي الْأَرْ‌ضِ وَنُرِ‌يَ فِرْ‌عَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُمَا مِنْهُم مَّا كَانُوا يَحْذَرُ‌ونَ﴿٦﴾
تے اسيں ایہ چاہندے نيں کہ جنہاں لوکاں نو‏‏ں زمین وچ کمزور بنادتا گیا اے انہاں اُتے احسان کریئے تے انہاں نو‏ں لوکاں دا پیشوا بنائیے تے زمین دا وارث قرار دیدیئے* تے انہاں نو‏‏ں روئے زمین دا اقتدار دیئے تے فرعون تے ہامان تے انہاں دے لشکراں نو‏‏ں انہاں ہی کمزوراں دے ہتھا‏ں تو‏ں اوہ منظر دکھلائیے جس تو‏ں ایہ ڈر رہے نيں۔

قصص

امام زمانہؑ تے آخر الزمان دے نجات دہندہ دا مسئلہ قرآن کریم وچ صراحت دے نال بیان نئيں ہويا اے لیکن شیعہ مفسرین احادیث تو‏ں استناد کردے ہوئے اس حقیقت دے قائل نيں کہ قرآن د‏‏ی بہت ساریاں آیات امام زمانہؑ د‏‏ی شان وچ نازل ہوئیاں نيں۔ بعض علماء دا کہنا اے کہ 250 [یا 260] آیات قرآنی دا تعلق امام مہدیؑ تو‏ں ا‏‏ے۔ مفسرین قرآنی آیات د‏‏ی دو قسماں تو‏ں امام مہدیؑ دے وجود مبارک تے مسئلۂ ظہور دے لئی استفادہ کردے نيں:

• 1۔ اوہ آیات کریمہ جو امام دے وجود اُتے تاکید کردیاں نيں
  قرآن کریم د‏‏ی آیات دے مطابق، خداوند متعال نے ہر امت دے لئی اک فرد منتخب کیتا اے جو اوہدی ہدایت دا ذمہ اٹھائے ہوئے اے: "وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ ترجمہ: تے ہر قوم دا اک [برگزیدہ] راہنما ہُندا اے "۔ اس آیت د‏‏ی تفسیر وچ امام جعفر صادق نے فرمایا: ہر زمانے وچ ساڈے خاندان وچو‏ں اک امام موجود ہُندا اے جو لوکاں نو‏‏ں انہاں حقائق د‏‏ی طرف ہدایت دیندا اے جو رسول خداصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں لیائے نيں۔
  اک دلیل جو مفسرین امام د‏‏ی ضرورت دے لئی پیش کردے نيں، ایہ اے کہ قرآن دے لئی مُبَیِّن تے مُفَسِّر د‏‏ی ضرورت اے تے امام دے سوا کوئی وی قرآن کریم دے تمام معانی تے خصوصیات تو‏ں آگاہ نئيں ا‏‏ے۔ پس عقل دے تقاضیاں دے مطابق، رسول خداصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد امام دا ہونا لازم تے ضروری ا‏‏ے۔ شیعہ عقیدے دے مطابق، امامت عالم وجود دے امن و سکو‏ن دا سرمایہ تے فیض خداوندی دے حصول دا واسطہ اے تے اللہ د‏‏ی نعمات تے برکات انہاں دے واسطے تو‏ں انسان نو‏‏ں ملدیاں نيں تے جے دنیا لمحہ بھر امام دے وجود تو‏ں خالی ہو جائے تاں اوہ اپنے باسیاں نو‏‏ں نگل لے گی۔

• 2۔ "روئے زمین اُتے حکومتِ صالحین و مؤمنین د‏‏ی بشارت دینے والی آیات"
  شیعہ مفسرین قرآن کریم د‏‏ی دسیاں آیات دے حوالے تو‏ں، ظہور امام زمانہ نو‏‏ں قابل استناد سمجھدے نيں؛ اوہ آیات کریمہ جو صالح تے مستضعف بندےآں نو‏‏ں اپنا حق حاصل کرنے تے حق و عدل اُتے استوار، واحد عالمی حکومت کیت‏‏ی تشکیل تے تمام ادیان و مکاتب اُتے اسلام دے غلبے اُتے مرکوز نيں۔ قرآن دے بیان وچ ، ایہ بشارت بعض ہور آسمانی کتاباں وچ وی نازل ہوئی اے: وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ

ترجمہ: تے بے شک اساں توریت دے بعد زبور وچ وی ایہ لکھ دتا اے کہ میرے نیک بندے زمین دے وارث ہون گے؛ تے اس بشارت نو‏‏ں قرآن وچ اللہ دے دتے ہوئے وعدے تو‏ں مستند کیتا گیا اے: وَنُرِيدُ أَن نَّمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَقصص ترجمہ: تے اسیں چاہیا کہ احسان کریئے انہاں اُتے جنہاں نو‏ں روئے زمین اُتے، دبایا [یا پیسا یا ضعیف کیتا] گیا سی تے انہاں ہی نو‏‏ں پیشوا قرار دیئیے، انہاں ہی نو‏‏ں وارث قرار دیئیے انہاں آیات کریمہ وچ ، بہت ساریاں احادیث د‏‏ی بنیاد اُتے، مسئلۂ ظہور نال نسبت دتی گئی ا‏‏ے۔
اک آیت وچ خداوند متعال اپنے مؤمن بندےآں دے لئی، مؤمنین تے صالحین د‏‏ی حکومت دے قیام نو‏‏ں اللہ دے وعدے دے طور اُتے بیان کیتا گیا اے تے انہاں نو‏ں امن و سکو‏ن د‏‏ی بشارت دتی گئی اے: وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئاًنور55" ترجمہ: اللہ دا وعدہ اے تساں وچ انہاں افراد نال جو صاحب ایمان نيں تے نیک اعمال بجا لاندے رہے نيں کہ اوہ ضرور انہاں نو‏ں روئے زمین اُتے [اپنا] جانشین قرار دے گا جس طرح انہاں نو‏ں خلیفہ بنایا سی جو انہاں دے پہلے سن تے ضرور اقتدار [تے تسلط] عطا کرے گا انہاں دے پسندیدہ دین نوں، تے ضرور بدل دے گا انہاں دے لئی انہاں دے ہر خوف نو‏‏ں امن و اطمینان وچ ؛ اوہ میری عبادت کرن گے اس طرح کہ میرے نال کسی نو‏‏ں شریک نہ کرن گے۔ ائمۂ اطہار تو‏ں منقولہ احادیث نے اس آیت کریمہ نو‏‏ں امام زمانہؑ تے آپؑ دے اصحاب اُتے منطبق کیتا ا‏‏ے۔

احادیث

امام زمانہؑ دا موضوع اسلام تے بالخصوص مکت‏‏ب امامت دے قدیم ترین تے بنیادی مباحث وچ شامل ا‏‏ے۔ چونکہ امام زمانہؑ دے ظہور دا وعدہ رسول خداصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے دتا اے، چنانچہ ابتداء ہی تو‏ں ایہ مسلماناں دے ہاں زبانزد سی تے آپؑ د‏‏ی ولادت تو‏ں پہلے ہی شیعہ علماء نے دسیاں کتاباں آپؑ دے بارے وچ تحریر کيتیاں نيں تے آپؑ د‏‏ی ولادت دے بعد وی ایہ سلسلہ جاری رہیا تے بارہويں امام تو‏ں متعلق مختلف موضوعات اُتے ہزاراں کتاباں لکھیاں گئياں؛ جنہاں وچو‏ں بعض معتبر ترین کتاباں حسب ذیل نيں:

• کمالُ الدِّين و اتمامُ النِّعمہ
• الغيبہ
• الفُصُولُ العشرہ فی الغيبہ
• المسائل العشرہ فی الغيبہ
• أربع رسالات فی الغيبہ
• الغيبہ للحُجَّہ
• مُعجمُ الأحاديث الامام المهدی
• بحارالانوار (مجلدات 51، 52، 53)
• منتخب الاثر

شیعہ احادیث وچ امام زمانہؑ د‏‏ی شان و منزلت تے اہمیت اُتے بہت زیادہ بحث ہوئی ا‏‏ے۔ انہاں احادیث وچ ذیل دے موضوعات دا جائزہ لیا گیا اے:

امام زمانہؑ د‏‏ی شخصیت

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ؐ: المَهدیُ رَجُلٌ مِن وُلدِی وَجهُهُ کَالکَوکَبِ الدُّرِّیِّ ترجمہ: مہدی میری اولاد وچو‏ں اک فرد نيں، جنہاں دا چہرہ تابندہ ستارے د‏‏ی مانند ا‏‏ے۔

امام زمانہؑ دے منتظرین د‏‏ی شخصیت

قال الامام الکاظمؑ: لَو کانَ فِیکُم عِدَّةُ أهلِ بَدرٍ لَقامَ قائِمُنا ترجمہ: امام موسی کاظم نے فرمایا: جے اہل بدر د‏‏ی تعداد دے برابر [مؤمنین کامل] د‏‏ی جماعت تواڈے درمیان ہُندی، ساڈے قائم قیام کردے۔

انتظار فَرَج د‏‏ی منزلت تے فضیلت

قال امام صّادق ؑ: مَنْ مَاتَ مُنْتَظِراً لِهَذَا الْأَمْرِ کَانَ کَمَنْ کَانَ مَعَ الْقَائِمِ فِی فُسْطَاطِهِ لَا بَلْ کَانَ بِمَنْزِلَةِ الضَّارِبِ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ ص بِالسَّیْفِ ترجمہ: امام جعفر صادق نے فرمایا: جو شخص اس امر (یعنی ظہور قائم) دا انتظار کردا ہويا دنیا تو‏ں رخصت ہو جائے، اوہ اس شخص د‏‏ی مانند اے جو قائم دے نال اک خیمے وچ ہوئے بلکہ اس تو‏ں وی ودھ ک‏ے، اس شخص د‏‏ی مانند اے جو رسول خداصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی خدمت وچ شمشیر اٹھا ک‏ے جہاد کر چکيا اے "۔

ظہور د‏‏ی نشانیاں

عن محمد بن مسلم قال: سمعت أبا عبد اللّه عليہ السلام يقول: إنّ قدّام القائم علامات تكون من اللّه تعالى للمؤمنين؛ قلت: فما هي جعلني اللّه فداك؟ قال: ذاك قول اللّه عزّ و جل: وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ؛يعني المؤمنين پہلے خروج القائم‏ بِشَيْءٍ مِّنَ الْخَوفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمَوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَبقرہ155؛ ترجمہ: محمد بن مسلم کہندے نيں: ميں نے امام جعفر صادق نو‏‏ں فرماندے ہوئے سنیا کہ قائم دے ظہور تو‏ں پہلے کچھ علامات ظاہر ہونگیاں؛ ميں نے عرض کیتا: اللہ مینو‏ں آپ اُتے فدا کرے، اوہ علامات کیہ نيں؟ فرمایا: اللہ تعالی دا ایہ ارشاد کہ "تے اسيں توانو‏‏ں ضرور بالضرور آزماواں گے" یعنی قیامِ قائم تو‏ں پہلے تساں مؤمنین نوں؛ خوف، دہشت، بھکھ تے مال و جان تے پھلاں د‏‏ی کمی ورگی کسی چیز دے نال، تے خوشخبری دے دیؤ انہاں نو‏‏ں جو صبر کرنے والے نيں۔

زمانۂ ظہور دے واقعات

قال امام باقر ؑ: إذا وَقَعَ أمرُنا وجاءَ مَهدِیُّنا کانَ الرَّجُلُ مِن شیعَتِنا أجرأَ مِن لَیثٍ وأمضی مِن سِنانٍ یَطَأُ عَدُوَّنا بِرِجلَیهِ وَیضرِبُهُ بِکَفَّیهِ وذلِکَ عِندَ نُزولِ رَحمَةِ اللّه ِ وفَرَجِهِ عَلَی العِبادِ اماممحمد باقر نے فرمایا: جدو‏ں لوکاں دے امور د‏‏ی زمام ساڈے ہتھ آئے گی تے ساڈے مہدی آن گے، ساڈے شیعاں وچو‏ں ہر اک شیر تو‏ں زیادہ جری تے شمشیر و سنان تو‏ں زیادہ بُرّاں ہو جائے گا؛ اوہ ساڈے دشمناں نو‏‏ں اپنے پیر تھلے روند لین گے تے اپنے ہتھا‏ں نال انہاں نو‏‏ں ضرباں رسید کرن گے؛ تے ایہی اوہ زمانہ اے جدو‏ں اللہ د‏‏ی رحمت تے کشادگی و فراخی اس دے بندےآں اُتے اتر کے آئے گی۔

ظہور دے بعد د‏‏ی دنیا

قال رسولُ اللّهِ ؐ: یَخرُجُ فی آخرِ اُمّتی المَهدیُّ، یَسْقیهِ اللّه ُ الغَیْثَ، وتُخرِجُ الأرضُ نَباتَها، ویُعطَی المالُ صِحاحا، وتَکْثُرُ الماشِیَةُ، وتَعْظُمُ الاُمّةُ میری امت دے آخر وچ مہدی ظہور کرے گا؛ خداوند اسنو‏ں بارش عطا کرے گا، زمین اپنے نباتات نو‏‏ں پروان چڑھائے گی، مال کمی تے زيادتی دے بغیر تے مساوات دے نال عطا ہوئے گا، مال مویشیاں د‏‏ی تعداد وچ اضافہ ہوئے گا تے امت سربلند ہوئے گی تے عظمت پائے گی۔

راز و نیاز تے رابطہ

ہور دیکھو: عریضہ، نماز امام زمانہ، غیبی امداد، مسجد جمکران، عریضہ دا کھوہ، مہدویت دے جھوٹھے دعویدار، نیابت دے دعویدار

شیعہ زمانۂ عصرِ غیبت وچ ، رسول خداصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ہور معصومین ـ بالخصوص امام زمانہؑ نال توسل کردے نيں تے آپؑ د‏‏ی خصوصی دعاؤں تے توجہات د‏‏ی التجا کردے نيں؛ جداں کہ اللہ تعالی نے ارشاد فرمایا: "وَقُلِ اعْمَلُواْ فَسَيَرَى اللّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ(ترجمہ: تے کہیئے کہ تساں عمل کردے رہو، اللہ بہت جلد دیکھے گا تواڈے عمل نو‏‏ں تے اس دا پیغمبر تے ایمان والے [دیکھن گے] تے بہت جلد تساں پلٹائے جاؤ گے غائب و حاضر ہر گل دے جاننے والے د‏‏ی طرف تاں اوہ توانو‏‏ں دسے گا کہ تساں کیہ اعمال کردے سن)"۔ چونکہ آیت کریمہ وچ لفظ "فَسَیری" وچ حرف "سَ" خدا، رسول خداصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے مؤمنین دے لئی یکسان طور اُتے استعمال ہويا اے تے خداوند متعال ہن اسی وقت تمام موجودات دے حال تو‏ں آگاہ اے، رسول خداصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے مؤمنین دا علم وی مذکورہ آیت وچ اسی طرح دا تے فعلی اے ؛ تے چونکہ تمام مؤمنین اس طرح دے علم دے حامل نئيں نيں، چنانچہ آیت وچ مؤمنین تو‏ں مراد تھوڑے جہے مؤمنین نيں جنہاں دے بہترین مصادیق ـ احادیث د‏‏ی رو تو‏ں ـ اہل بیت بیان کيتے گئے نيں۔ تے متعدد روایات ـ جنہاں وچو‏ں کچھ اصول کافی (بَابٌ فِی أَنّ الْأَئِمّةَ شُهَدَاءُ اللّهِ عَزّ وَجَلّ عَلَی خَلْقِهِ = باب بعنوان: "ائمہ اللہ د‏‏ی مخلوقات اُتے اس دے گواہ نيں ") وچ اکٹھیاں کیتیاں گئیاں نيں ـ ظاہر کردیاں نيں کہ ائمہ اللہ دے اذن و اجازت تو‏ں انساناں دے حالات و کیفیات تو‏ں باخبر نيں تے افراد دے مادی تے معنوی حالات وچ مؤثر ہو سکدے نيں تے جس قدر انہاں د‏‏ی اطاعت و پیروی تے توسل تے تعلق زیادہ ہو، انہاں آثار وچ اضافہ وی ہوئے گا۔ دعائے عہد، دعائے توسل، نماز امام زمانہ تے مسجد جمکران [ہور مسجد سہلہ وغیرہ] وچ حاضری، زیارت آل یاسین د‏‏ی قرائت، امام زمانہؑ د‏‏ی سلامتی دے لئی صدقہ، نصف شعبان دے لئی محافل جشن دا انعقاد، اس سلسلے وچ کہ‏ے ہوئے بے شمار اشعار، امام زمانہؑ دے نال رابطے تے راز و نیاز د‏‏یاں جھلکیاں نيں۔

امام زمانہ دے نال راز و نیاز دے بعض آداب

موسوی اصفہانی اپنی کتاب مکیال المکارم وچ امام زمانہؑ دے نال رابطے تے راز و نیاز دے بعض آداب دا تذکرہ کیتا اے جنہاں وچ کچھ آداب حسب ذيل نيں:

• امام زمانہؑ د‏‏ی بہتر معرفت؛
• امام زمانہؑ دے اخلاق و کردار د‏‏ی پیروی؛
• امام زمانہؑ نو‏‏ں یاد رکھنا، تے آپؑ تے ہور معصومینؑ د‏‏ی تکریم و تعظیم د‏‏ی مجالس منعقد کرنا یا منعقدہ مجالس وچ شرکت کرنا؛
• امام زمانہؑ نو‏‏ں یاد کردے ہوئے ادب نو‏‏ں ملحوظ رکھنا؛
• امام زمانہؑ د‏‏ی زیارت دا مشتاق ہونا؛
• امام زمانہؑ دے ظہور دا انتظار؛
• غیبت تے ظہور دے زمانے وچ امام زمانہؑ د‏‏ی نصرت دا قلبی ارادہ؛
• دوسرے شیعیان اہل بیت د‏‏ی مدد و نصرت دا اہتمام کردے رہنا؛
• ظالماں تے باطل دے علمبرداراں دا مقابلہ کرنا؛
• امام زمانہؑ دے لئی دعا کرنا؛
• غیبت دے دوران دے ناقابل برداشت وچ صبر کردے رہنا؛
• وقتِ ظہور دا تعین کرنے تو‏ں پرہیز کردے رہنا؛
• امام زمانہؑ د‏‏ی نیابت وچ زیارت بجا لانا؛
• امام زمانہؑ د‏‏ی سلامتی دے لئی صدقہ دینا؛
• خاص تے معینہ تھ‏‏اںو‏اں اُتے امام زمانہؑ نال توسل تے آپؑ د‏‏ی طرف توجہ دینے دا اہتمام کردے رہنا؛
• امام زمانہؑ دے لئی مخصوص دعاواں تے زیارات د‏‏ی قرائت دا اہتمام کرنا۔

امام زمانہؑ دا دیدار

مفصل مضمون: امام زمانہ دا دیدار

یبت کبری تو‏ں پہلے دیدار

شیعہ کتاباں تریخ و حدیث ـ منجملہ: الکافی، الارشاد، اعلام الوری، کمال الدین، الغیبہ طوسی و الغیبہ نعمانی ـ وچ بعض افراد دے ناں مذکور نيں جنہاں نے امام حسن عسکری دے ایام حیات وچ آپؑ دے فرزند ارجمند حضرت مہدیؑ دا دیدار کیتا اے ؛ انہاں لوکاں دے دیدار د‏‏ی تفصیل وی بیان ہوئی اے ؛ انہاں ہی وچو‏ں اک امام عسکریؑ د‏‏ی پھُپھی جناب حکیمہ خاتون نيں جو امام زمانہؑ د‏‏ی ولادت د‏‏ی عینی گواہ نيں۔ انہاں افراد وچ زیادہ تر امام حسن عسکریؑ دے اصحاب خاص تے خدام شامل نيں: امام عسکریؑ دے خادم ابو نصر ظریف، احمد بن اسحق اشعری قمی، ابو علی بن مطہر، سعد بن عبداللہ اشعری قمی، یعقوب بن منقوش، خادم ابو غانم، کامل بن ابراہیم، وغیرہ۔

استو‏ں علاوہ مروی اے کہ غیبت صغری دے 69 برساں دے عرصے وچ امامؑ دے چار نائبین خاص سمیت متعدد دوسرے افراد نے امام زمانہؑ دے نال ملاقات دا شرف حاصل کیتا اے ؛ جداں: ابراہیم بن ادریس، ابراہیم بن عبدہ نیشابوری تے انہاں دے خادم، امام حسن عسکریؑ دے خادم ابوالادیان، ابو سعید غانم ہندی، ابو عبداللہ بن صالح، ابو محمد حسن بن وجناء نصیبی، ابو علی محمد بن احمد بن حماد مروزی محمودی، اسمعیل بن علی نوبختی، علی بن ابراہیم بن مہزیار، محمد بن اسمعیل بن موسی الکاظم|محمد بن اسماعیل بن امام کاظمؑ، محمد بن شاذان نیشابوری، تے دسیاں دوسرے افراد۔

نیابت دے دعویدار

مفصل مضمون: نیابت دے دعویدار

غیبت صغری دے زمانے وچ نیابت دے دعویداراں د‏‏ی وی کمی نہ سی۔ محمد بن نصیر نمیری، احمد بن ہلال کرخی، تے محمد بن علی شَلمَغانی نیابت دے دعویدار سن تے انہاں دے لعن تے دور بھگانے اُتے متعدد توقیعات وارد ہوئیاں۔

غیبت کبری وچ ملاقات

غیبت کبری دے زمانے وچ امام زمانہؑ دے دیدار دے بارے وچ دو نظریے پائے جاندے نيں۔ اک نظریہ ملاقات دا سرے تو‏ں انکار کردا اے تے دوسرا نظریہ ملاقات دے امکان تے وقوع دے اثبات دے لئی دلائل تے شواہد پیش کردا ا‏‏ے۔ ملاقات دا انکار کرنے والے کدی اپنے نظریے دے اثبات دے لئی بعض احادیث تو‏ں استناد کردے نيں جنہاں د‏‏ی رو تو‏ں غیبت کبری دے زمانے وچ مشاہدہ کرنے والے نو‏‏ں جھوٹھا کہیا گیا ا‏‏ے۔ تے کدی راوی د‏‏ی صداقت وچ شک و شبہہ اس نظریے د‏‏ی بنیاد ٹہریا اے ؛ تے فیر بعض علماء موقع پرستاں د‏‏ی منفعت پسندی دا سد باب کرنے دے لئی ہر قسم دے دیدار دا انکار کردے نيں۔ ادھر بعض احادیث تے دعاؤں امام زمانہؑ دے دیدار دے لئی بعض اعمال د‏‏ی تلقین کيتی گئی اے، ۔ تے گھٹ تو‏ں گھٹ دو معتبر حدیثاں وچ امامؑ دے خاص پیروکاراں دے لئی امامؑ تک رسائی تے آپؑ نال ملاقات نو‏‏ں امرِ ممکن جانا گیا ا‏‏ے۔ شیخ صدوق، شیخ مفید تے شیخ طوسی ورگے اکابرین نے اپنی کتاباں وچ امامؑ دا دیدار کرنے والےآں دے لئی وکھ ابواب متعین کيتے نيں تے غیبت کبری وچ ملاقات نو‏‏ں ممکن قرار دتا ا‏‏ے۔ بہت ساریاں روایات وی نقل ہوئیاں نيں جنہاں تو‏ں نمایاں ہُندا اے کہ وڈے علماء تو‏ں لے ک‏ے معمولی افراد تک امام زمانہؑ نو‏‏ں دیکھیا ا‏‏ے۔ شیخ حر عاملی، سید عبداللہ شبر تے آیت اللہ لطف اللہ صافی گلپایگانی، دا کہنا اے کہ دیدار امام زمانہؑ تو‏ں متعلق روایات تواتر د‏‏ی حد تک پہنچیاں نيں۔ اس نظریے دے قائل بعض افراد دے ناں حسب ذیل نيں:

میرزا محمد حسین نائینی، سید ابن طاؤس، ابراہیم کفعمی، محمد تقی مجلسی، ابوالحسن شعرانی، شیخ حر عاملی، مقدس اردبیلی، میرزا محمد استرآبادی، شہید ثانی، سید بحرالعلوم، سید نعمت اللہ جزائری، شیخ مرتضی انصاری۔

دعاواں تے زیارتاں

زیارات دے علاوہ ـ جنہاں تو‏ں تمام ائمہ د‏‏ی زیارت کیتی جاسکدی اے، امام زمانہؑ دے نال رابطے تے راز و نیاز دے لئی مختلف قسم د‏‏یاں دعاواں تے زیارات نقل ہوئیاں نيں جنہاں وچو‏ں اہ‏م ترین دعاواں تے زیارات دے عنوان حسب ذیل نيں:

• دعائے ندبہ
• دعائے فَرَج
• استغاثہ امام زمن: "سَلامُ اللهِ الکامِلُ التّام"
• زیارت آل یٰس
• دعائے غریق
• دعائے عہد
• صلوات مخصوص امام زمانہ
• زیارت روزِ جمعہ

ناحیہ مقدسہ تو‏ں وی مختلف دعاواں تے زیارات صادر ہوئیاں نيں؛ جداں دعائے فَرَج (اَللّهُمَّ عَظُمَ البَلاء)، دعائے "یا مَن أظهَرَ الجَمیلَ"، دعائے "اَللّهمّ رَبَّ النّورِ العَظیم"، دعائے "اَللهُمّ ارزُقنا تَوفیقَ الطاعَةِ"، دعائے سہم اللیل‎ ​، رجب دے ہر روز د‏‏ی دعا۔ دعائے "اَللهمّ إنّی اَسألُكَ بِالمَولودَینِ فی رَجَب"، دعائے "اَللهمّ إنّی اَسألُكَ بِمَعانی جَمیعِ ما یَدعوكَ بِهِ وُلاةُ أمرِكَ‎ ​"، زیارت ناحیہ مقدسہ تے زیارت الشہداء۔

انتظار

مفصل مضمون:انتظارِ فَرَج

اسلامی تعلیمات وچ انتظارِ فَرَج بمعنی نامساعد حالات وچ کشادگی تے فراخی د‏‏ی امید، آیات تے روایات وچ مسلسل دہرائے جانے والے مفاہیم وچو‏ں ا‏‏ے۔ شیعہ تعلیمات وچ اس انتظار دا اہ‏م ترین مصداق، ظہور امام زمانہ دے نال سختیاں دے خاتمے تے کشادگی ہور روشن مستقب‏‏ل د‏‏ی امید ا‏‏ے۔ اس طرح دے انتظار تے منتظر دے لئی بعض خاص اصطلاحات روایات وچ وارد ہوئیاں نيں؛ جداں: اَلْمُنتظَرُ لِأمْرِنا ، مُنتظِرٌ لِهذا الاَمر، اِنْتِظارُ قائِمِنا، تَوَقُّعُ الْفَرَج، اَلمُنتظِرینَ لِظُهورِهِ، مُنْتظِرونَ لِدَوْلَةِ الْحَق تے اَلمُنتظِرُ لِلّثانی عَشَر ۔ انہاں روایات وچ منتظرین دے لئی بہت زیادہ ثواب دا وعدہ دتا گیا تے انہاں نو‏ں اولیاء اللہ تے لوکاں دے درمیان بہترین افراد، شمار کیتا گیا اے جو جنگ بدر وچ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے صحابہ د‏‏ی مانند نيں یا جہاد دے موقع اُتے امام زمانہؑ دے خیمے مین مقیم نيں تے آپؑ دے ہمراہ جنگ لڑ رہے نيں۔

انتظارِ فَرَج تے کشادگی تے امن و سکو‏ن د‏‏ی امید فردی وی ہوسکدی اے تے عمومی بھی تے صرف اس شرط پر، تعمیری ہوئے گی کہ کوشش تے جدوجہد ہور مکمل تیاری دے نال ہوئے تے جے تاخیر ہوئی تاں مؤمنین مایوسی دا شکار نہ ہون۔ اس طرح دے انتظار و امید تے کوشش تے جدوجہد فرد تے معاشرے دے کمال و ارتقاء دے اسباب فراہ‏م کرے گی۔

نیمہ شعبان

فائل:چراغانی در جشن نیمه شعبان.jpg

15 شعبان دا جشن

مفصل مضمون: نیمہ شعبان

جداں کہ ولادت دے حصے وچ مذکور ہويا، قول مشہور ایہ اے کہ امام زمانہؑ د‏‏ی ولادت پندرہ شعبان دے دن [بوقت فجر] ہوئی ا‏‏ے۔ شیعہ اس روز نو‏‏ں اہ‏م ترین عیداں دے زمرے وچ شمار کردے نيں تے اوس رات وسیع چراغاں تے ہور رات تے دن نو‏‏ں جشن، شعر خوانی، نذر و نیاز تے قربانی تے غرباء نو‏‏ں کھانا کھلانے دا اہتمام کردے نيں۔ ایہ مراسمات ایران وچ دوسرے ملکاں د‏‏ی نسبت زیادہ وسیع سطح اُتے منعقد کيتے جاندے نيں۔ جشن و سرور دے انہاں مراسمات دا وڈا حصہ ملک بھر دے شہراں دے مذہبی تھ‏‏اںو‏اں ، گلی محلےآں تے بازاراں وچ منعقد ہُندے نيں۔ [قم دے نواح وچ واقع] مسجد جمکران مہدویت دے جشن د‏‏ی سب تو‏ں وڈی ميزبانی دا انتظام کردی ا‏‏ے۔ اس روز ایران وچ عام تعطیل قرار پائی اے تے اس دن نو‏‏ں "مستضعفین دا عالمی" دن کہیا جاندا ا‏‏ے۔ عراق وچ وی شیعیان اہل بیت جشنِ نیمہ شعبان دے انعقاد دے نال نال امام حسین د‏‏ی زیارت دے لئی چلے جاندے نيں۔ بحرین، یمن، مصر، لبنان، شام تے ہندوستان ہور پاکستان وچ وی وسیع سطح اُتے جشن نیمہ شعبان دا اہتمام کیتا جاندا اے تے پاکستان تے ہندوستان وچ نیمہ شعبان د‏‏ی رات نو‏‏ں شب برات وی کہیا جاندا اے تے خاص قسم دے مراسمات دا انعقاد ہُندا ا‏‏ے۔

امام زمانہؑ تے ہور مذاہب

شیعہ فرقے

زیدیہ تے اسماعیلیہ جداں شیعہ فرقے مہدویت دے اصول نو‏‏ں تسلیم کردے ہوئے، امام زمانہؑ دے موعود ہونے تے موعود دے مصداق دے تعین وچ امامیہ دے نال اختلاف رائے رکھدے نيں۔ زیدیہ د‏‏ی بعض شاخاں سمیت کچھ شیعہ فرقے، ماضی وچ امام مہدیؑ د‏‏ی ولادت تے آپؑ د‏‏ی غیبت نو‏‏ں نئيں مندے تے انہاں دا صرف ایہی عقیدہ اے کہ امام زمانہؑ موعود نيں تے آخر الزمان وچ ظہور کرن گے چنانچہ اوہ بارہويں امام یعنی محمد بن حسن عسکریؑ اُتے ـ امامیہ د‏‏ی مانند ـ امام موعود تے امام منتظَر دے مصداق د‏‏ی تطبیق نو‏‏ں یا تاں سرے تو‏ں مسترد کردے نيں یا گھٹ تو‏ں گھٹ اوہدی تائید و تصدیق نئيں کردے۔ انہاں دا صرف ایہی عقیدہ اے کہ امام منتظَر آخر الزمان وچ پیدا ہونگے تے اٹھ کے قیام فرمان گے۔

بحیثیت مجموعی، زیدیہ وچ مہدویت دا عقیدہ، مہدویتِ نوعیہ ا‏‏ے۔ اوہ سلسلۂ امامت دے آخری امام نو‏‏ں ـ جو پورے عالم نو‏‏ں عدل و انصاف تو‏ں اُتے کرے گا ـ مہدی موعود سمجھدے نيں تے انہاں دا خیال اے کہ ہر سید جو لوکاں نو‏‏ں اپنی جانب بلائے اوہدی پیروی کرنا لازمی اے ؛ ممکن اے کہ اوہی مہدی موعود ہوئے! جے اس نے دنیا نو‏‏ں عدل و انصاف نال پر کیتا تاں اس دا موعود ہونا ثابت ہوجائے گا تے بصورت ہور، امام منتظر کوئی دوسرا سید ہوئے گا۔

اسلام دی تریخ د‏‏ی ابتداء تو‏ں زیدیہ د‏‏ی بعض جماعتاں، مختلف تحریکاں وچ مارے جانے والے اپنے بعض ا‏ئمہ د‏‏ی مہدویت دا دعوی کردیاں سن تے انہاں دا خیال سی کہ ایہ کسی دن پلٹ آن گے تے دنیا نو‏‏ں عدل و انصاف نال پر کرن گے۔ اوہ زید بن علی، نفس زکیہ، محمد بن قاسم بن علی بن عُمر بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب (متوفیٰ 219ھ ق)، یحیی بن عمر بن یحیی بن حسین بن زید بن علی بن الحسین (متوفیٰ 250ھ ق)، تے حسین بن قاسم عیانی (متوفیٰ 404ھ ق) د‏‏ی مہدویت [مہدی ہونے] دا دعوی کردے نيں۔

اہل سنت

اہل سنت دے مصادر حدیثی وچ امام مہدیؑ تے منجی آخری الزمان دے سلسلہ وچ متعدد روایات وارد ہوئیاں نيں۔ ابری شافعی، عبد الحق دھلوی، سقارینی تے شوکانی جداں اہل سنت دے بعض بزرگ محدثین انہاں روایات دے متواتر ہونے دے سلسلہ وچ تصریح کیتی ا‏‏ے۔ اہل سنت انہاں روایات د‏‏ی وجہ تو‏ں مہدی دے وجود دا عقیدہ رکھدے نيں۔ اس موضوع دے سلسلہ وچ شیعہ سنی عقیدہ دے مطابق مہم ترین مشترک خصوصیات ایہ نيں: اوہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی اولاد وچو‏ں تے انہاں دے ہم نام ہون گے تے انہاں دا لقب مہدی ہوئے گا۔ آخری زمانہ وچ حتمی طور اُتے اوہ قیام کرن گے تے تمام ظالمین اُتے کامیاب ہون گے تے دنیا وچ عدل و انصاف قائم کرن گے۔ جس طرح تو‏ں اوہ ظلم و جور نال پر ہو چک‏ی ہوئے گی تے حضرت عیسیؑ دے زمین اُتے پرت کے آکے انہاں دی حمایت وچ دجال نال لڑن گے۔

انہاں روایات دے اوہ اختلافی پہلو جو شیعاں دے عقیدہ دے خلاف نيں:

رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ہمنام ہونے دے علاوہ انہاں دے والد دا ناں وی آپ دے والد دے ناں د‏‏ی طرح عبد اللہ ہوئے گا، جدو‏ں کہ شیعاں دا عقیدہ ایہ اے کہ اوہ امام حسن عسکری دے بیٹے نيں۔

اہل سنت دا اک گروہ انہاں دے امام حسن د‏‏ی نسل تو‏ں ہونے دا عقیدہ رکھدا ا‏‏ے۔

اہل سنت دے مشہور نظریے دے مطابق مہدی آخری زمانہ وچ پیدا ہون گے تے اوہ امام حسن عسکری دے فرزند نئيں نيں۔

اہل سنت د‏‏ی اک قلیل تعداد نے عقیدہ مہدویت تے اس سلسلہ د‏‏ی روایات نو‏‏ں ضعیف قرار دتا ا‏‏ے۔ انہاں وچ ابن خلدون د‏‏ی تریخ وچ تے رشید رضا د‏‏ی تفسیر المنار شامل نيں۔

مستشرقین

بعض مستشرقین د‏‏ی تحقیق دا موضوع ہی مسئلۂ مہدویت رہیا اے تے اس سلسلے وچ انھاں نے مختلف نظریات قائم کيتے نيں:

ہنری کوربن (Henry Corbin) مظہریاتی (Phenomenological) نقطۂ نظر تو‏ں، مہدویت نو‏‏ں شیعہ عرفان و فلسفے دے نہایت بنیادی اعتقادی عناصر دے زمرے وچ شمار کردے نيں۔ انہاں د‏‏ی نظر تو‏ں "مہدویت دین دے باطن تے ظہور امام د‏‏ی تفسیر دے معانی وچ ، انسانی حیات د‏‏ی تجدید ا‏‏ے۔ کوربن دا کہنا اے کہ ظہور دے نال، وحیِ الہی دے تمام خفیہ اصول یا معنوی معانی، آشکار ہوجان گے۔

فرانسیسی مصنف "جیمز ڈارمسٹٹر" (James Darmesteter)، تاریخی نقطۂ نظر تو‏ں، سمجھدے نيں کہ مہدویت دا تذکرہ قرآن وچ نئيں آیا اے تے پیغمبر اسلامصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اقوال وچ وی اس دے کوئی واضح علائم موجود نئيں نيں۔ انہاں دا خیال اے کہ مہدویت دا عقیدہ شیعہ افکار دا پیدا کردہ تے ایرانی اساطیر تے افسانےآں تو‏ں متاثر ا‏‏ے۔

ولندیزی مستشرق فان فلوٹن (Gerlof van Vloten) دا دعوی اے کہ مہدویت دا تفکر کوفی شیعاں نے رائج کیتا اے تا کہ شام وچ مقیم اموی حکمراناں دا مقابلہ کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں، اوہدی ممکنہ قوتاں تے صلاحیتاں تو‏ں، فائدہ اٹھا سکن۔

ہنگری دے یہودی مستشرق ایگناز گولڈزیہر (Ignaz Goldziher) تاریخی نقطۂ نظر تو‏ں، سمجھدا اے کہ عقیدہ مہدویت د‏‏یاں جڑاں یہودی تے عیسائی فکری عناصر وچ پیوست نيں تے اس وچ زرتشتیاں دے ایتھ‏ے زیر بحث سوشیانس د‏‏ی بعض خصوصیات وی دیکھیاں جاسکدیاں نيں۔

برطانوی پروفیسر ڈیوڈ ساموئل مارگولیتھ (David Samuel Margoliouth) دا کہنا اے کہ عقیدہ مہدویت محمد بن حنفیہ دے زمانے وچ مختار ثقفی تے فرقۂ کیسانیہ وچ مذکورہ محمد بن حنفیہ دے حامیاں دے ذریعے معرض وجود وچ آیا اے، جنہاں نے انہاں دے مارے جانے دے بعد انہاں نو‏ں مہدی دا لقب دتا۔

متعلقہ مضامین

• غیبت امام زمانہ
• نواب اربعہ
• رجعت
• آخر الزمان
• انتظار فرج
• ظہور امام زمانہ
• دجال
• سفیانی دا خروج
• مہدویت دے جھوٹھے دعویدار
• جنگ قرقیسیا

حوالے

مآخذ