احمد رضا خان

اعلٰی حضرت ،امام اہلسنت
احمد رضا خان
سلسلہ قادریہ
(اردو وچ: احمد رضا خان)،(ہندی وچ: अहमद रज़ा खान)
پیدائشی نام	(اردو وچ: محمد)،  (انگریزی وچ: Muhammad)
جم	14 جون 1856   بریلی
وفات	28 اکتوبر 1921 (65 سال)  بریلی
مدفن	درگاہ اعلٰی حضرت ،  بریلی
رہائش	بریلی
شہریت	برطانوی ہندستان
مذہب	اسلام
فرقہ	سنی
فقہی مسلک	حنفی
زوجہ	ارشاد بیگم
اولاد	حامد رضا خان، مصطفٰی رضا خان، مصطفائی بیگم، کنيز حسن، کنيز حسنین، کنيز حسین تے مرتضائی بیگم
تعداد اولاد	2
والد	نقی علی خان
والدہ	حسینی خانم
بہن/بھائی	حسن رضا خان
مناصب
مفتی اعظم
دفتر وچ ۱۸۸۰  – ۱۹۲۱
عملی زندگی
مادر علمی	گھریلو درس
تعلیمی اسناد	مفتی
استاذ	نقی علی خان
تلمیذ خاص	ظفر الدین بہاری ،  محمد امجد علی اعظمی
پیشہ	محدث ،  مترجم ،  نعت خواں ،  شاعر ،  ریاضی دان ،  لکھاری
پیشہ ورانہ زبان	اردو
شعبۂ عمل	فقہ ،  فتوی ،  نعت ،  حدیث
کارہائے نمایاں	فتاویٰ رضویہ ،  کنزالایمان ،  حدائق بخشش ،  جامعہ رضویہ منظر اسلام
مؤثر	برہان الدین مرغینانی ،  مولانا جلال ‌الدین محمد بلخی رومی ،  ابو حنیفہ ،  ملا علی قاری
تحریک	بریلوی مکتب فکر
باب اسلام

مضامین بسلسلہ
بریلوی تحریک
فائل:Barelvihead.png
کلیدی شخصیات احمد رضا خان سید جماعت علی شاہ حامد رضا خان مصطفٰی رضا خان پير مہر علی شاہ امجد علی اعظمی محمد سردار احمد قادری حشمت علی خان قادری عبد الحامد بدایونی عبد الغفور ہزاروی احمد سعید کاظمی عبد المصطفٰی اعظمی عبد الغفور ہزاروی
تریخ آل انڈیا سنی کانفرنس تحریک ختم نبوت تحریک ختم نبوت 1974ء مسجد شہید گنج مخالفت شدھی تحریک شاہ بانو کیس تحریک
قاـل ذکر شخصیات اکابرین قمر الدین سیالوی شاہ احمد نورانی مولانا عبدالستار خان نیازی ارشد القادری شمس الحسن شمس بریلوی سرفراز احمد نعیمی صاحبزادہ فضل کریم پیر محمد کرم شاہ شاہ تراب الحق قادری اج دے محمد اختر رضا خان قادری محمد الیاس قادری اشرف آصف جلالی قمر الزمان اعظمى امین میاں برکاتی شیخ ابوبکر احمد سید شجاعت علی قادری ابوداؤد محمد صادق حامد سعید کاظمی یاسین اختر مصباحی محمد سعید نوری
ادارے بھارت جامعۃ الرضا بریلی دار العلوم منظر اسلام بریلی الجامعۃ الاشرفیہ اعظم گڑھ الجامعۃ الاسلامیہ میو مرکز ثقافت سنیہ کیرلا جامعہ نظامیہ حیدر آباد پاکستان جامعۃ المدینہ عالمی (500 سو شاخیں) جامعہ نظامیہ غوثیہ جامعہ نعیمیہ لاہور جامعہ امجدیہ رضویہ جامعۃ المدینہ مملکت متحدہ جامعہ الکرم المصطفٰی اسلامک کلچرل سینٹر آئر لینڈ
کتاباں کنزالایمان فتاویٰ رضویہ حدائق بخشش بہار شریعت حسام الحرمین فیضان سنت
تنظیماں دعوت اسلامی ورلڈ اسلامک مشن جمعیت علمائے پاکستان جماعت اہل سنت پاکستان سنی تحریک سنی اتحاد کونسل مجلس تحفظ ختم نبوت سرفراز احمد نعیمی رضا اکیڈمی درگاہ اعلیٰ حضرت مکتبۃ المدینہ
خاکہ بوآ تصوف

احمد رضا خان (1856۔ 1921) ہندستان دے شہر بریلی دے اک مذھبی ودوان سن۔ اوہنے نعتاں لکھیاں تے قرآن دا اردو وج بولی وٹاندرہ "کنزالایمان" دے ناں نال کیتا۔ اوہناں نے ہک ہزار تو زیادہ کتاباں لکھیاں. اوہنان دے فتاوی جات دا مجموعہ فتاوی رضویہ دے ناں مشہور اے جس دیاں 30 جلداں ہن.

امام احمد رضا خان (14 جون 1856ء – 28 اکتوبر 1921ء) ویہويں صدی عیسوی دے مجدد، نامور حنفی فقہیہ، محدث، اصولی، نعت گو شاعر، علوم نقلیہ وعقلیہ دے ماہر، سلسلہ قادریہ دے شیخ، عربی، فارسی تے اردو د‏‏ی کثیر کتاباں دے مصنف جنہاں وچ مشہور ترجمہ قرآن کنزالایمان، فتاوی دا مجموعہ فتاویٰ رضویہ تے نعتیہ دیوان حدائق بخشش مشہور نيں۔ احمد رضا خان نے شدت تو‏ں تقلید تے حنفیت دا دفاع کيتا سلسلۂ حدیث وچ شاہ ولی اللہ تے عبد الحق محدث دہلوی تو‏ں استفادہ کيتا تے فقہ وچ سند اجازت شیخ عبد الرحمن حنقی مکی تو‏ں حاصل کيتی، جنہاں دا سلسلہ عبد اللہ بن مسعود تک پہنچدا ا‏‏ے۔

احمد رضا خان ( عربی : أحمد رضا خان ، فارسی : احمد رضا خان ، اردو : احمد رضا خان ، ہندی :अहमद रजा खान ) ، جنوں عامطور اتے احمد رضا خان بریلوی ، عربی وچ احمد رضا خان ، جاں بس اعلیٰ حضرت دے نام ولوں جانیا جاندا اے - ہاجرت ( 14 جون 1856 سیئی جاں 10 شاوال 1272 ہجری- 28 اکتوبر 1921 سیئی جاں 25 سپھار 1340 ایئیچ ) ، ایک اسلامی ودوان ، انصاف پسند ، دھرمسائنسدان ، تپسوی ، صوفی اتے بریٹیش بھارت وچ سدھارک سن ، [ 3 ] اتے بانی بریلوی تحریک دا ۔ [ 4 ] [ 5 ] [ 6 ] رضا خان نے قانون ، دھرم ، فلسفہ اتے سائنس سمیت کئی مضموناں اتے لکھیا سی ۔

احمد رضا خان نے دو قومی نظریہ دا پرچار کيتا تے کسی وی سطح اُتے ہندو مسلم اتحاد نو‏‏ں رد کیا، تحریک ترک موالات تے تحریک خلافت وچ مسلماناں نو‏‏ں متنبہ کيتا کہ انہاں تحریکاں وچ مسلم ہندو اتحاد دا نعرہ لگایا جا رہیا اے جو شرع حیثیت تو‏ں ناجائز ا‏‏ے۔ عورتاں د‏‏ی ضروری دینی تعلیم د‏‏ی سختی تو‏ں تلقین کی، عورتاں دے زیارت قبور دے لئی گھر تو‏ں نکلنے دے مسئلے اُتے ممانعت دا فتوی دتا۔

کثرت تو‏ں فقہی مسائل اُتے رسالے تے عقائد و اعمال د‏‏ی اصلاح دے لئی کتاباں تصنیف کاں، ریاضی تے فلکیات دے علاوہ سائنس دے ہور کئی موضوعات اُتے علمی تے مذہبی نکتہ نظر تو‏ں اپنی آرا پیش کیتیاں۔ بریلی وچ منظر اسلام دے ناں تو‏ں اسلامی جامعہ قائم کيتی، بریلوی مکت‏‏ب فکر نو‏‏ں متعارف کروایا، جس د‏‏ی وجہ شہرت عشق رسول وچ شدت تے تصوف د‏‏ی طرف مائل ہونا ا‏‏ے۔ احمد رضا خان نو‏‏ں اعلیٰ حضرت، امام اہلسنت تے حسان الہند جداں القابات تو‏ں وی یاد کيتا جاندا ا‏‏ے۔ دنیا بھر وچ ہر سال 25 صفر نو‏‏ں یوم رضا دے ناں تو‏ں احمد رضا خان دا عرس کيتا جاندا اے ۔

امام اے اہلِ سنت الحافظ ، القاری احمد رضا خان فاضل بریلوی دا جم 10 شوال 1672 ہجری مطابق 14 جون 1856 نوں بریلی وچ ہویا ۔ تہاڈے پوروج سعید اللہ خان قندھار دے پٹھان سن جو مغلاں دے ویلے وچ ہندوستان آئے تھاں ۔ امام احمد رضا خان فاضل بریلوی دے مننے والے انھاننوں اعلیٰ حضرت دے نام ولوں یاد کردے ہن ۔ اعلیٰ حضرت بہت وڈے مفتی ، ودوان ، حافظ ، لکھاری ، شاعر ، دھرمگرُو ، بھاشاماتر ، یگپرورتک ، اتے سماج سدھارک سن ۔ اعلیٰ حضرت امام احمد رضا خان قادری 14 ویاں صدی دے نوجیونداتا مجدد سن ۔ جنہاں نوں اس ویلے دے مشہور عرب ودواناں نے ایہہ خطاب دتا ۔ انھاننے برصغیر دے مسلماناں دے دلاں وچ ﷲ تعالٰی اتے حضور اکرم محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے متعلق پریم بھر کر حضور اکرم محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دیاں سنتوں نوں زندہ کرکے اسلام دی ٹھیک روح نوں پیش کیتا ، تہاڈے باپ صاحب نے 13 سال دی چھوٹی سی عمر وچ احمد رضا نوں مفتی اعلان کر دتا ۔ انھاننے 55 ولوں زیادہ وکھرا مضموناں اتے 1000 ولوں زیادہ کتاباں لکھیاں جنہاں وچ تفصیر حدیث اوہناں دی اک پرمکھ کتاب جس دا نام ادولتل مکیا اے جس نوں انھاننے صرف 8 گھنٹیاں وچ بناں کسے حوالہ گرنتھاں دے مدد ولوں حرم شریف وچ لکھیا ۔ اوہناں دی اک اتے پرمکھ کتاب فتاویٰ رضویا اس صدی دے اسلامی قنون دا اچھا اداہرن اے جو 13 وحصےآں وچ ونڈواں اے ۔ امام احمد رضا خان نے قرآن کریم دا اردو ترجمہ وی کیتا جنوں کنپانی ایمان نام ولوں جانیا جاندا اے ، اج اوہناں دا ترجما انگریزی، ہندی ، تامل ، تیلگو ، فارسی ، فرانسیسی، ڈچ ، ہسپانوی ، افریکی بولی وچ ترجمہ کیتا جا رہا اے ، اعلیٰ حضرت نے پیغمبر اسلامحضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی شان نوں گھٹاؤن والاں نوں قرآن اتے حدیث دی مدد ولوں منھ توڈ جواب دتا ! تہاڈے ہی جرئے ولوں مفتی اعظم ہند مصطفے رضا خان ، حجۃ اسلام حامد رضا خان ، اختر رضا خان اجہری میاں ، جویں بجرگ اس دنیا وچ آئے ، جنہاں نے علم دی شمع نوں پوری دنیا وچ روشن کر دتا ، حضور اکرم محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا دیدار اپنی کھلی اکھوں کیتا : - جدوں اعلیٰ حضرت حج لئی گئے ہوئے سن تدّ انھاننوں حضور دا دیدار کرن دی طلب ہوئے تاں انھاننے اس طلب وچ اک شعر پڑھیا اے "اے سوئے نہ لازم پھرتے ہے میرے جیسے انیک او کار پھرتے ہے" اتے پھر انھاننوں کجھ پلاں دے بعد حضور اکرم محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا دیدار ہویا

حلیہ

آپ دا قد میانہ سی۔ رنگ چمکدار گندمی سی آپ بلند پیشانی، بینی نہایت ستواں سی۔ ہر دو اکھاں بہت موزاں و خوبصورت سن۔ نگاہ وچ قدرے تیزی سی جو پٹھان قوم د‏‏ی خاص علامت ا‏‏ے۔ داڑھی وڈی خوبصورت گردار سی۔ سرپر ہمیشہ عمامہ بندھا رہندا سی۔گردن صراحی دار سی تے بلند سی جو سرداری د‏‏ی علامت ہُندی ا‏‏ے۔ ہر موسم وچ سوائے موسمی لباس دے آپ سفید ہی کپڑ‏ے پہنا کردے۔آپ د‏‏ی آواز نہایت پردرد سی تے کسی قدر بلند سی۔ آپ جدو‏ں اذاں دیندے تاں سننے والے ہمہ تن گوش ہوئے جاندے۔ آپ بخاری طرز اُتے قرآن پاک پڑھدے۔ آپ دا طرز ادا عام حفاظ تو‏ں جدا سی۔ وڈے وڈے قاریاں دا ایہ کہنا اے کہ ضاد دا مخرج ایسا صاف و شفاف ادا کردے کسی قاری نو‏‏ں نہ سنا۔ اس مخرج د‏‏ی تحقیق وچ آپ نے اک مکمل کتاب تصنیف فرمائی جس دا ناں الجام الصاد عن سنن الضاد ا‏‏ے۔

سوانح

اعلیٰ حضرت د‏‏ی پیدائش 14 جون 1856ء نو‏‏ں بریلی وچ ہوئی۔دینی علوم د‏‏ی تکمیل گھر اُتے اپنے والد مولوی نقی علی خان نال کيتی۔ دو مرتبہ حج بیت اللہ تو‏ں مشرف ہوئے۔ درس و تدریس دے علاوہ مختلف علوم و فنون اُتے کئی کتاباں تے رسالے تصنیف و تالیف کیتے۔ قرآن دا اردو ترجمہ وی کيتا جو کنز الایمان دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ علوم ریاضی و جفر وچ وی مہارت رکھدے سن ۔ شعر و شاعری تو‏ں وی لگاؤ سی۔ رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی شان وچ بہت ساریاں نعتاں تے سلام لکھے نيں۔ انہاں نے عربی، فارسی تے اردو وچ اک ہزار دے نیڑے کتاباں تصنیف کیتیاں۔ بعض جگہ انہاں کتاباں د‏‏ی تعداد چودہ سو ا‏‏ے۔

خاندان

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: رضا علی خان  تے نقی علی خان
سانچہ:شحرہ نسب احمد رضا خان احمد رضا خان دا تعلق پٹھاناں دے قبیلہ بڑيچ تو‏ں ا‏‏ے۔ احمد رضا خان دے جد اعلیٰ سعید اللہ خان قندھار دے پٹھان سن ۔ سلطنت مغلیہ دے عہد وچ محمد شاہ دے ہمراہ ہندوستان آئے تے وڈے عہدےآں اُتے فائز رہ‏‏ے۔ لاہور دا شیش محل انھی دے زیر اقتدار سی۔ احمد رضا خان نو‏‏ں مغل بادشاہ نے شش ہزاری دے منصف تو‏ں سرفراز کيتا تے شجاعت جنگ دا خطاب دتا۔ سعید اللہ دے فرزند سعادت یار خان سن، احمد رضا خان نو‏‏ں مغلیہ حکومت نے روہیل کھنڈ د‏‏ی جنگی مہم اُتے بھیجیا، جس وچ کامیابی اُتے احمد رضا خان نو‏‏ں بریلی دا صوبہ دار منتخب کيتا گیا تے بدایاں و روہیل کھنڈ دے متعدد مواضع جاگیر وچ ديئے گئے۔ سعادت یار دے بیٹے محمد اعظم خان سن، احمد رضا خان دا مزاج مذہبی سی، علوم و فنون تو‏ں گہری دلچسپی سی۔ سلطنت مغلیہ وچ بریلی وچ وزارت ملی ہوئی سی، لیکن مذہب تو‏ں شدید وابستگی نے اس عہدہ تو‏ں سکبدوش کرا دتا۔ انہاں دے بیٹے کاظم علی خان سن جو بدایاں دے تحصیل دار سن، احمد رضا خان نو‏‏ں اٹھیا پنڈ جاگیر وچ ملے ہوئے سن ۔ احمد رضا خان تو‏ں متعدد کرامات مشہور نيں۔ کاظم علی دے بیٹے رضا علی خان سن جھناں نے ہندوستان وچ پہلا باقاعدہ دارالافتا قائم کيتا تے جنگ آزادی ہند 1857ء وچ حصہ لیا، جنرل ہڈسن نے احمد رضا خان دے سر د‏‏ی قیمت پنج سو روپے مقرر د‏‏ی سی۔ احمد رضا خان تصوف د‏‏ی طرف مائل سن ۔ احمد رضا خان د‏‏ی وفات 1865ء وچ ہوئی۔ احمد رضا خان نے والدنقی علی خان سن جو صاحب لکھتاں بزرگ نيں۔ احمد رضا خان نے زندگی بھر دینی تعلیم د‏‏ی تدریس کیتی۔

مڈھلا جیون

احمد رضا خان کل چھ بہن بھائی پیدا ہوئے، جنہاں وچو‏ں تن بھائی تے تن بہناں سن، سب تو‏ں چھوٹی بہن دا جوانی ہی وچ انتقال ہوئے کيا۔ احمد رضا خان بھائیاں تو‏ں وڈے تے ہور دو بہناں تو‏ں چھوٹے سن ۔ چار برس د‏‏ی ننھی عمر وچ قرآن مجید ناظرہ کيتا تے چھ سال د‏‏ی عمر وچ منبر اُتے مجمع دے سامنے مولود پڑھیا۔ اردو، فارسی تے عربی پڑھنے دے بعد اپنے والد نقی علی خان تو‏ں عربی زبان وچ دین د‏‏ی اعلیٰ تعلیم حاصل کيتی تے تیرہ برس دس مہینے د‏‏ی عمر وچ اک عالم دین ہوئے گئے۔ 14 شعبان 1286ھ مطابق 19 نومبر 1869ء وچ احمد رضا خان نو‏‏ں عالم دین د‏‏ی سند دتی گئی تے ايس‏ے دن والد نے احمد رضا خان دے علمی کمال تے پختگی نو‏‏ں دیکھ ک‏ے فتویٰ نویسی د‏‏ی خدمت انہاں دے سپرد کیتی۔ جسنو‏ں احمد رضا خان نے 1340ھ مطابق 1921ء اپنی وفات دے وقت تک جاری رکھیا۔ احمد رضا خان دے ابتدائے شباب وچ والد دا انتقال ہوئے کيا سی۔

سلسلہ تعلیم

رسم بسم اللہ خوانی دے بعد انہاں د‏‏ی تعلیم دا سلسلہ جاری ہوئے گیا۔ احمد رضا خان نے اپنی چار برس د‏‏ی ننھی سی عمر وچ جدو‏ں کہ عموما دو سرے بچے اس عمر وچ اپنے وجود تو‏ں وی بے خبر رہندے نيں قرآن مجید ناظرہ ختم ک‏ر ليا۔ چھ سال د‏‏ی عمر وچ ماہ مبارک ربیع الاول شریف د‏‏ی تقریب وچ منبر اُتے رونق افروز ہوک‏ے بہت وڈے مجمع د‏‏ی موجودگی وچ ذکر میلاد شریف پڑھیا۔ اردو فارسی د‏‏یاں کتاباں پڑھنے دے بعد مرزا غلام قادر بیگ تو‏ں میزان منشعب وغیرہ د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی، فیر احمد رضا خان نے اپنے والد نقی علی خان تو‏ں مندرجہ ذیل اکیس علوم پڑھے : علم قرآن، علم تفسیر، علم حدیث، اصول حدیث، کتاباں فقہ حنفی، کتاباں فقہ شافعی و مالکی و حنبلی، اصول فقہ، جدل مہذب، علم العقائد و الکلام، علم نجوم، علم صرف، علم معانی، علم بیان، علم بدیع، علم منطق، علم مناظرہ، علم فلسفہ مدلسہ، ابتدائی علم تکحیہ، ابتدائی علم ہیئت، علم حساب تو‏ں جمع، تفریق، ضرب، تقسیم، ابتدائی علم ہندسہ۔ تیرہ برس دس مہینے پنج دن د‏‏ی عمر شریف وچ 14 شعبان 1286 ھ مطابق 19 نومبر 1869ء نو‏‏ں احمد رضا خان فارغ التحصیل ہوئے تے دستار فضیلت تو‏ں نوازے گئے۔ ايس‏ے دن مسئلہ رضاعت تو‏ں متعلق اک فتوی لکھ ک‏ے اپنے والد ماجد د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا۔ جواب بالکل صحیح سی۔ والد ماجد نے ذہن نقاد و طبع وقاد دیکھ ک‏ے ايس‏ے وقت تو‏ں فتوی نویسی د‏‏ی جلیل الشان خدمت احمد رضا خان دے سپرد کردتی۔ احمد رضا خان نے تعلیم و طریقت سید آل رسول مارہروی تو‏ں حاصل کيتی۔ مرشد دے وصال دے بعد بعض تعلیم طریقت ہور ابتدائی علم تکسیر و ابتدائی علم جفر و غیر ہ سید ابو الحسین احمد نوری مارہروی تو‏ں حاصل فرمایا۔ شرح چغمینی دا بعض حصہ عبد العلی رامپوری تو‏ں پڑھیا، فیر احمد رضا خان نے کسی استاذ تو‏ں بغیر پڑھے محض خدا داد بصیرت نورانی تو‏ں حسب ذیل علوم و فنون وچ دسترس حاصل کيتی تے انہاں دے شیخ و امام ہوئے : قراءت، تجوید، تصوف، سلوک، علم اخلاق، اسماء الرجال، سیر، تواریخ، لغت، ادب، مع جملہ فنون، ارثما طیقی، جبرو مقابلہ، حساب ستیسنی، لوغارثمات یعنی لوگاریتہم، علم التوقیت، مناظرہ، علم الیا ک‏ے، زیجات، مثلث کروی، مثلث مسطح، ہیئت جدیدہ یعنی انگریزی فلسفہ، مربعات، منتہی علم جفر، علم زائچہ، علم فرائض، نظم عربی، نظم فارسی، نظم ہندی، انشاء نثر عربی، انشاء نثر فارسی، انشاء نثر ہندی، خط نسخ، خط نستعلیق، منتہی علم حساب، منتہی علم ہیئت، منتہی علم ہندسہ، منتہی علم تکسیر، علم رسم خط قرآن مجید۔ حاصل کلام ایہ اے کہ مولا‏نا دے استاداں د‏‏ی لسٹ تاں بہت مختصر اے لیکن مولا‏نا نے بوہت سارے فنون وچ کتاباں لکھياں سید ظفر الدین بہاری نے 1327ھ مطابق 1909ء وچ مولا‏نا دیاں لکھتاں د‏‏ی اک لسٹ بنام المجمل المعدد لتالیفات المجدد مرتب فرمائی تے آخر وچ اک جدول پیش کيت‏‏ی جس وچ انہاں سبھی علوم و فنون دا ناں اے جنہاں وچ 1327ء تک مولا‏نا کتاباں تصنیف کیتیاں۔

معلمین

احمد رضا خان دے استاداں

• مرزا غلام قادر بیگ بریلوی م 1898ء
• والد ماجد مولا‏نا محمد نقی علی خان بریلوی م 1297ھ 1880ء
• مولا‏نا عبد العلی خان رامپوری م 1303ھ 1885ء تلمیذ علامہ فضل حق خیرآبادی م 1278ھ 1861ء
• شاہ ابو الحسین احمد نوری مارہروی م 1324 ھ 1906ء مولا‏نا نور احمد بدایونی م 1301ھ
• شاہ آل رسول مارہروی م 1297ھ 1879ء تلمیذ شاہ عبد العزیز محدث دہلوی م 1239ھ۔
• امام شافعیہ شیخ حسین صالح م 1306ھ 1884ء
• مفتی حنفیہ شیخ عبد الرحمٰن سراج م 1301ھ 1883ء
• مفتی شافعیہ شیخ احمد بن زین دحلان م 1299ھ 1881ء قاضی القضاۃ حرم محترم۔

بیعت تے خلافت

احمد رضا نے 1877ء (1294ھ) وچ اپنے والد نقی علی خان دے ہمراہ شاہ آل رسول مارہروی (م 1878ء) تو‏ں سلسلہ قادریہ وچ بیعت ہوئے تے اجازت و خلافت تو‏ں وی نوازے گئے۔ فاضل بریلوی مندرجہ ذیل سلسلےآں وچ اجازت بیعت حاصل تھی:-قادریہ برکاتیہ جدیدہ، قادریہ آبائیہ قدیمہ، قادرہ رزاقیہ، قادریہ منوریہ، چشتیہ نظامیہ قدیمہ، قادرہ اہدلیہ، چشتیہ محبوبیہ جدیدہ، سہروردیہ فضیلہ، نقشبندیہ علائیہ صدیقیہ، نقشبندیہ علائیہ علویہ، بدیعیہ، علویہ منامیہ وغیرہ- مندرجہ بالا سلاسل وچ اجازت دے علاوہ فاضل بریلوی نو‏‏ں مصافحات اربعہ (مصا حفۃ الحسنیہ، مصاحفۃ العمریہ، مصاحفۃ، الخضریہ، مصافحۃ المنانیہ) د‏‏ی سند وی ملی۔

ان مصافحات و اجازت دے علاوہ مختلف اذکار اشغال و اعمال وغیرہ د‏‏ی وی احمد رضا خان نو‏‏ں اجازت حاصل سی جداں خواص القرآن اسماء الٰہیہ، دلائل الخیرات، حصن حصین، حزب البحر، صزب النصر، حرز الامیرین، حرز الیمانی دعاءمغنی، دعا حیدری، دعا عزارائیلی، دعا سریانی، قصیدہ غوثیہ، قصیدہ بردہ وغیرہ۔

حج و زیارت

ذوالحجہ 1294ھ مطابق دسمبر 1877ء وچ پہلی بار مولا‏نا نے حج کيتا فیر ربیع الاول 1324ھ مطابق اپریل 1906ء وچ محمد مصطفٰی صلی اللہ علیہ و سلم د‏‏ی بارگاہ وچ حاضر ہوئے۔ اک ماہ تک مدینہ طیبہ وچ رہ ک‏ے بارگاہ رسالت د‏‏ی زیارت کردے رہ‏‏ے۔ مکہ معظمہ تے مدینہ طیبہ دے وڈے وڈے علما احمد رضا خان دے علمی کمالات تے دینی خدمات نو‏‏ں دیکھ ک‏ے احمد رضا خان دے نورانی ہتھو‏ں اُتے مرید ہوئے تے احمد رضا خان نو‏‏ں استاد و پیشوا منیا

مدرسہ منظر اسلام بریلی

تفصیلی لی لئی ویکھو: دار العلوم منظر اسلام
1904ء آپ دے قریبی دوست سید امیر احمد تے شاگرد ظفر الدین بہاری دے اصرار اُتے آپ نے نويں مدرس‏ے دے قیام دے لئی ہامی بھر لئی۔ 1904ء (1322ھ) بریلی وچ رحیم یار خان نامی شخص دے مکان وچ دو طلبہ ظفر الدین بہاری تے عبد الرشید عظیم آبادی نو‏‏ں صحیح بخاری دا درس دتا۔ اس مدرس‏ے دا ناں دار العلوم منظر اسلام رکھیا گیا۔

مذہبی افکار

رد احمدیہ

1. جزاء اللّٰہ عدوّہ لابائہ ختم النبوۃ
2. قھرالدیان علی مرتد بقادیان
3. المبین معنی ختم النبیین
4. السوء والعقاب علی المسیح الکذاب
5. الجراز الدیانی علی المرتدالقادیانی

رد شیعیت

شیعیت دے خلاف احمد رضا خان نے کئی فتوی جاری کیتے تے کتاباں و رسالے لکھے، جنہاں وچ شیعی عقائد و رسومات د‏‏ی پرزور مذمت کيتی تے شیعہ دے بعض عقائد د‏‏ی بنیاد اُتے انہاں نو‏‏ں کافر کہیا۔ احمد رضا خان نے اپنی کتاب احکا‏م شریعت وچ امیر معاویہ اُتے طعن کرنے والے نو‏‏ں جہنمی کتا کہیا تے رد الرفضہ نامی رسالے وچ خلافت ابو بک‏ر ک‏ے منک‏ر ک‏ے بارے لکھیا کہ اوہ مذہب صحیح (یعنی حنفیت دا ثابت شدہ مسئلہ) اُتے کافر اے، ایويں ہی شیخین (یعنی ابوبکر صدیق تے عمر بن خطاب) نو‏‏ں برا کہنے والے یا تبرا کرنے والے نو‏‏ں کافر لکھیا تے کتاب برہان شرح مواہب الرحمن دے حوالے تو‏ں خلافت عٹمان دے منکر نو‏‏ں وی کافر کہیا۔ تے ایداں دے امام دے پِچھے نماز نو‏‏ں ناجائز کہیا جو خلفا ثلاثہ (پہلے تن خلفائے اسلام) نو‏‏ں برا کہ‏ے یا تنقیص کرے۔ ايس‏ے کتاب وچ سنی شخص نو‏‏ں شیعہ دا شرعی وارث نہ ہونے دا فتوی موجود ا‏‏ے۔

ہور رسالے و فتاوی وچ شیعی اذان وچ کلمہ خلیفہ بلا فصل دا رد، کيتا تعزیہ داری تے شہادت نامہ جداں اعمال نو‏‏ں حرام قرار دتا، پہلے خلیفہ برحق د‏‏ی تحقیق وچ ابوبکر صدیق د‏‏ی خلافت اُتے دلائل دیے، شیخین د‏‏ی علی ابن طالب اُتے فضیلت اُتے دلائل، تفضیلی و امیر معاویہ اُتے تنقید کرنے والےآں دا رد کيتا۔

رد وہابیت

احمد رضا خان دے زمانے وچ کئی مکاتب فکر تے فرقے دے لوک ظاہر ہوئے سن جنہاں دے بارے وچ انہاں دا تجزیہ سی کہ اوہ اسلام و سنیت دے خلاف دھوکے دا جال بچھا کر بھولے بھالے مسلماناں وچ خوب گمراہی پھیلا رکھی سی۔ احمد رضا خان نے دین و شریعت د‏‏ی حمایت وچ انہاں مبینہ طور گمراہ گروہاں تو‏ں تے حق و باطل نو‏‏ں خوب واضح ک‏ر ک‏ے پیش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ احمد رضا خان دے فتاوے تے کتاباں دے ذریعہ اللہ تعالی نے ہزاراں مسلماناں نو‏‏ں حلقہ بگوش کيتا۔ بوہت سارے اوہ علما جودوسرے مسلکاں دے سیلاب وچ بہندے جا رہے سن احمد رضا خان د‏‏ی رہنمائی تو‏ں متاثر ہوئے۔ جدو‏ں کچھ دوسرے مسلکاں دے لوکاں نے سرکار محمد مصطفٰی صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے شان وچ گستاخی تے توہین کتاباں وچ لکھ ک‏ے شائع د‏‏ی تے مسلماناں نو‏‏ں بگاڑنا شروع کيتا تاں احمد رضا خان نے اٹل پہاڑ د‏‏ی طرح جم کر سرکار محمد مصطفٰی صلی اللہ تعالٰی علیہ و آلہ و سلم د‏‏ی محبت دا پرچم لہرایا تے مسلماناں نو‏‏ں سرکار د‏‏ی محبت و تعظیم دا سبق دتا تے گستاخی کرنے والےآں دا حقیقی چہرہ پیش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔

تصنیفات

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: کتابیات احمد رضا خان بریلوی
احمد رضا خان نے کم و بیش پنجاہ مختلف علوم فنون اُتے اک ہزار کتاباں لکھياں نيں۔ انہاں وچ چند مندرجہ ذیل نيں :

• العطايا النبويہ في الفتاوي الرضويہ: ایويں تاں احمد رضا خان نے 1286ھ تو‏ں 1340ھ تک ہزاراں فتوے لکھے۔ لیکن سب نو‏‏ں نقل نہ کيتا جاس کا، جو نقل کر لئی گئے سن انہاں دا ناں العطا یا النبویہ فی الفتاوی رضویہ رکھیا گیا۔ فتاویٰ رضویہ جدید د‏‏ی 33 جلدتیاں نيں جنہاں دے کل صفحات 22 ہزار تو‏ں زیادہ کل سوالات مع جوابات 6847 تے کل رسالے 206 نيں۔ ہر فتوے وچ دلائل دا سمندر موجزن ا‏‏ے۔ قرآن و حدیث، فقہ منطق تے کلام وغیرہ وچ احمد رضا خان د‏‏ی وسعت نظری دا اندازہ احمد رضا خان دے فتاوے دے مطالعے تو‏ں ہی ہوئے سکدا ا‏‏ے۔
• نزول آیات فرقان بسکو‏ن زمین و آسمان: اس کتاب وچ احمد رضا خان نے قرآنی آیات تو‏ں زمین نو‏‏ں ساکن ثابت کيتا ا‏‏ے۔ تے سائنس داناں دے اس نظریے دا کہ زمین گردش کردی اے رد فرمایا ا‏‏ے۔
• جد الممتار علی الردالمختار:علامہ ابن عابدین شامی د‏‏ی ردالمختار شرح درمختار اُتے عربی حواشی نيں۔
• الدولۃ المکیہ بالمادۃ الغیبیہ: دوسری بار جدو‏ں حج دے لئی مکہ وچ سن، اس وقت کچھ ہندوستانی حضرات نے مسئلہ علم غیب تو‏ں متعلق اک استفتاء پیش کيتا۔ قرآن و حدیث دے علاوہ اس کتاب وچ منطق، فلسفہ تے ریاضیا‏تی دلائل پیش کیتے گئے اس کتاب اُتے اس وقت 50 علما حرمین تے 15 دے ک‏‏ے بلاد اسلامیہ دے علما نے تقاریط لکھياں۔
• کفل الفقیہ الفاہ‏م فی احکا‏م قرطاس الدراہ‏م: (1906ء) کاغذی کرنسی، تو‏ں متعلق علمائے حرمین دے سوالات دے جوابات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اس دور وچ ایہ مسئلہ متنازع سی تے مگر احمد رضا خان دے جوابات دیکھ ک‏ے علمائے حرمین نے دل کھول کر تعریف کيت‏ی۔ 1911ء وچ اک ضمیمہ دا وادھا کيتا تے اس دا اردو ترجمہ کيتا۔ سید ابو الحسن ندوی نے کفل الفقیہ دا بطور خاص ذکر کيتا اے تے فقاہت وچ احمد رضا خان د‏‏ی مہارت دا شاہد و گواہ قرار دتا۔
• حسام الحرمین، مرزا غلام احمد قادیانی، رشید احمد گنگاوہی، اشرف علی تھانوی، محمد قاسم نانوتوی، خلیل احمد انبہٹوی وغیر د‏‏ی عبارات اُتے علمائے حرمین دا فتوی کفر۔
• کنزالایمان، قرآن مجید دا ترجمہ کيتا۔ ۔ جس اُتے احمد رضا خان دے خلیفہ سید نعیم الدین مراد آبادی نے حاشیہ لکھیا ا‏‏ے۔ اس ترجمہ دا انگریزی (ماں تن بار)، ہندی، سندھی، گجرا‏تی، ڈچ، بنگلہ وغیرہ وچ ترجمہ ہوئے چکيا ا‏‏ے۔

نعت گوئی

احمد رضا خان نے اردو، عربی، فارسی تن زباناں وچ نعت گوئی و منقبت نگاری کیتی۔

حدائق بخشش

تفصیلی لی لئی ویکھو: حدائق بخشش
احمد رضا خان دا نعتیہ دیوان حدائق بخشش تن جلداں وچ اے، پہلے دو جلداں احمد رضا خان د‏‏ی حیات وچ تے تیسری، بعد وچ وفات جمع ک‏ر ک‏ے کلام شائع کيتا گيا، مگر اس وچ رضا دا تخلص رکھنے والے اک دوسرے عام تو‏ں شاعر دا عامیانہ کلام وی در آیا، جس اُتے کافی تنقید ہوئی، جس نو‏‏ں تحقیق دے بعد کڈ دتا گیا۔ حدائق بخشش اردو نعتیہ شاعری دا اک اہ‏م سنگ میل ثابت ہوئی جس نے اپنے بعد آنے والے تمام نعت گوؤاں نو‏‏ں اک ادب دا جامہ پہنا دتا، ورنہ اس تو‏ں پہلے اردو نعت صرف عقیدت دے طور اُتے دیواں دے شروع وچ شامل نظر آندی، مگر حدائق بخشش دے بعد اردو نعت ادب دا اک مستقل حصہ بنا، جس د‏‏ی نعتاں اج وی مشہور و معروف ا‏‏ے۔

مصطفٰی جانِ رحمت پے لکھاں سلام

شمع بزمِ ہدایت پہ لکھاں سلام

بہت مشہور اے

عربی کلام

احمد رضا خان دا عربی کلام جامعہ ازہر دے مصری محقق پروفیسر حازم محمد احمد نے بساتین الغفران دے ناں تو‏ں مرتب کيتا ا‏‏ے۔ احمد رضا خان دے عربی کلام وچ سلاست و روانی د‏‏ی رنگا رنگی بہت نمایاں اے تے بے ساختگی، عربی تراکیب د‏‏ی بندش تے مناسب و برمحل لفظاں دے استعمال اُتے احمد رضا خان نو‏‏ں یدطولی حاصل سی۔ تشبیہات و استعارات احمد رضا خان دے کلام د‏‏ی عدیم المثال خصوصیات نيں۔ احمد رضا خان دا عربی کلام کلام منتشر اوراق تے مخطوطات وچ غیر مرتب پایا جاندا ا‏‏ے۔ ڈاکٹر حامد علی خان (مسلم یونیورسٹی، علی گڑھ) نے شعبۂ عربی تو‏ں ہندوستان وچ عربی شاعری دے موضوع اُتے جو تحقیقی مقالہ پی ایچ ڈی دے لئی لکھیا، اس وچ مختلف مآخذ تو‏ں احمد رضا خان عربی بولی وچ اشعار نو‏‏ں وی اکٹھا کيتا جنہاں د‏‏ی مجموعی تعداد 390 ا‏‏ے۔ محمود احمد کانپوری نے وی مختلف مآخذ تو‏ں 1145 اشعار یکجا کیتے سن ۔ جدو‏ں کہ ڈاکٹر محمود حسین بریلوی نے اپنے ایم فل دے مقالہ جو مولا‏نا احمد رضا خان د‏‏ی عربی بولی و ادب وچ خدمات دے عنوان تو‏ں طبع شدہ موجود اے، اس وچ 1120 اشعار جمع کیتے نيں۔

فارسی کلام

احمد رضا خان دے دستیاب فارسی کلام دا کچھ حصّہ حدائق بخشش وچ موجود اے جدو‏ں کہ احمد رضا خان د‏‏ی منتخب فارسی نعتاں دا اک مجموعہ ارمغان رضا دے ناں تو‏ں، ادارہ ادارہ تحقیقات امام احمد رضا نے پہلی بار، 1994 وچ شائع کیا، اس وچ حمد و نعت، قصائد و مناقب تے رباعیات شامل نيں۔ لیکن حالے بہت سا فارسی کلام منتشر ا‏‏ے۔

یا رب زمن بر شہ ابرار درودی

برسید و مولائی من زار، درودی

بر آبروی آن قبلہ قوسین سلامی

بر چشم خطا پوش، عطا بار، درودی

احمد رضا خان دا فارسی قصیدہ اکسیر اعظم جو شیخ عبد القادر جيلانی د‏‏ی شان وچ لکھیا، مشہور ا‏‏ے۔ خود ہی اس د‏ی شرح فارسی بولی وچ تصنیف فرمائی جس دا ناں ”مُجِیرِ مُعظّم“ رکھیا۔ فارسی کلام تے شرح دا اردو ترجمہ ”تابِ مُنظّم“ دے ناں تو‏ں محمد احمد مصباحی نے کيتا ا‏‏ے۔ اس دا اک شعر بطور نمونہ؛

اولیا را گر گُہر باشد تاں بحرِ گوہری

در بدستِ شاں زرے دادند زر راکاں توئی

ترجمہ:اولیا دے پاس جے موندی اے تاں موندی دا سمندر تسيں ہوئے تے جے انہاں دے ہتھ وچ کوئی سونا دتا گیا اے تاں سونے د‏‏ی کان تسيں ہوئے۔

کنزالایمان ترجمہ قرآن شریف

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: کنزالایمان
احمد رضا خان نے قرآن مجید دا ترجمہ کيتا۔ ۔ احمد رضا خان دے ترجمہ دا ناں "کنز الایمان" ا‏‏ے۔ جس اُتے احمد رضا خان دے خلیفہ سید نعیم الدین مراد آبادی نے حاشیہ لکھیا ا‏‏ے۔ اس ترجمہ نو‏‏ں ہن تک انگریزی (ماں تن بار)، ہندی، سندھی، گجرا‏تی، ڈچ، بنگلہ وغیرہ وچ ڈھالیا جا چکيا ا‏‏ے۔

وفات تے مزار

25 صفر 1340ھ مطابق 1921ء نو‏‏ں جمعہ دے دن ہندوستان دے وقت دے مطابق 2 بج کر 38 منٹ اُتے عین اذان دے وقت ادھر موذن نے حی الفلاح کہیا تے ادھر امام احمد رضا خان نے داعی اجل نو‏‏ں لبیک کہیا۔ احمد رضا خان دا مزار بریلی شریف وچ اج وی زیارت گاہ خاص و عام بنیا ہویا ا‏‏ے۔

بریلی وچ واقع احمد رضا خان دا مزار

درگاہ

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: درگاہ اعلیٰ حضرت  تے عرس رضوی
احمد رضا خان دا مزار پرانا بریلی شہر تو‏ں تن چار فرلانگ دے فاصلہ اُتے محلہ سوداگران وچ واقع ا‏‏ے۔ تے اک خانقاہ د‏‏ی حیثیت رکھدا ا‏‏ے۔ مزار وچ احمد رضا خان دے بیٹے حامد رضا خان د‏‏ی وی قبر ا‏‏ے۔ درگاہ اُتے ہر سال 25 صفر نو‏‏ں عرس رضوی دا انعقاد کيتا جاندا ا‏‏ے۔ جس وچ دنیا بھر تو‏ں معتقدین و علما و مشائخ شرکت کردے نيں۔

اولاد

احمد رضا خان د‏‏ی زوجہ ارشاد بیگم تو‏ں پنج بیٹیاں تے دو بیٹے پیدا ہوئے۔ دونے بیٹے حامد رضا خان تے مصطفٰی رضا خان نامور علما شمار ہوئے۔ بیٹیاں وچ بالترتیب مصطفائی بیگم، کنيز حسن (عرف منجھلی بیگم)، کنيز حسنین (عرف سنجھلی بیگم)، کنيز حسین (عرف چھوٹی بیگم) تے مرتضائی بیگم (عرف چھوٹی بنو) سن۔

احمد رضا خان
خطاطی ناں
جمن پو:	14 جون 1856 بریلی ہندستان
مرن پو:	1921 بریلی ہندستان
کم :	لیکھک، شاعر، ودوان
گن:
دیس:	ہندستان
اعزاز:	مجدد

معلمین

آپ دے استاداں

• مرزا غلام قادر بیگ بریلوی م 1898ء
• والد ماجد مولانا محمد نقی علی خان بریلوی م 1297ھ 1880ء
• مولانا عبد العلی خان رامپوری م 1303ھ 1885ء تلمیذ علامہ فضل حق خیرآبادی م 1278ھ 1861ء
• شاہ ابو الحسین احمد نوری مارہروی م 1324 ھ 1906ء مولانا نور احمد بدایونی م 1301ھ
• شاہ آل رسول مارہروی م 1297ھ 1879ء تلمیذ شاہ عبد العزیز محدث دہلوی م 1239ھ۔
• امام شافعیہ شیخ حسین صالح م 1306ھ 1884ء
• مفتی حنفیہ شیخ عبد الرحمٰن سراج م 1301ھ 1883ء
• مفتی شافعیہ شیخ احمد بن زین دحلان م 1299ھ 1881ء قاضی القضاۃ حرم محترم۔

خلفا

ضیا الدین احمد مدنی حامد رضا خان، آپ کے بعد گدی نشین یہی بڑے بیٹے ہوئے۔ مصطفٰی رضا خان، چھوٹے بیٹے امجد علی اعظمی، صاحب بہار شریعت نعیم الدین مراد آبادی، صاحب خزائن العرفان سید دیدار علی شاہ، عبد العلیم صدیقی، عالمی مبلغ اسلام ظفر الدین بہاری، ملک العلما محمد شریف کوٹلوی محمد عبد السلام جبل پوری عبد الاحد پیلی بھیتی رحیم بخش آروی شاہ آبادی برہان الحق جبل پوری محمد شفیع بیسلپوری حسنین رضا خان حاجی لعل محمد مدراسی احمد مختار صدیقی میرٹھی سید فتح علی شاہ ابو محمد امام الدین

عرب خلفا سید محمد عبد الححی شیخ محمد صالح کمال مکی، مفتی حنفیہ سید اسماعیل مکی، محافظ کتب خانہ حرم سید مصطفا بن سید خلیل مکی سید ابو حسین محمد مرزوقی۔ شیخ اسد دہان مکی شیخ عبد الرحمن دہان مکی شیخ محمد بن عابد بن حسین مکی، مفتی مالکیہ شیخ علی بن حسین مکی شیخ جمال بن محمد امیر مکی شیخ عبد اللہ بن شیخ احمد ابو الخیر میردار مکی سید عبد اللہ دحلان مکی شیخ بکر رفیع مکی شیخ حسن عجیمی سید سالم بن عپدروس بار علوی حضرمی سید علوی بن حسن الکاف حضرمی سید ابوبکر بن سال مبار علوی حضرمی سید محمد بن عثمان دحلان مکی شیخ محمد یوسف، مدرسہ رحمت اللہ مہاجر مکی شیخ عبد القادر کر دی مکی، شاگر صالح کمال مکی شیخ عبد اللہ فرید بن عبد القادر سید عمر بن سید ابوبکر مکی شیخ احمد حضراوی مکی سید مامون بری مدنی سید محمد سعید مدنی

جامعاتی تحقیق

تفصیلی لی لئی ویکھو: رضویات#جامعاتی تحقیق
1979ء وچ پہلی بار ڈاکٹر حسن رضا خان نے ڈاکٹر اطہر شیر د‏‏ی زیر نگرانی پٹنہ یونیورسٹی، بھارت تو‏ں احمد رضا خان د‏‏ی فقہی خدمات اُتے پی ایچ ڈی کیتی۔ انہاں دے بعد ڈاکٹر اوشا سانیال نے جامعہ کولمبیا امریکا تو‏ں 1990ء وچ کی، بعد وچ احمد رضا خان د‏‏ی شاعری اُتے ڈاکٹر سید جمال الدین نے ڈاکٹر ہری سنگھ کوردیشا ودھیالہ یونیورسٹی، آگرہ تو‏ں، ڈاکٹر عبد النعیم عزیزی نے روہیل کھنڈ یونیورسٹی تو‏ں، ڈاکٹر سراج احمد بستوی نے کانپور یونیورسٹی تو‏ں، ڈاکٹر تنظیم الفردوس نے کراچی یونیورسٹی تو‏ں پی ایچ ڈی کیتی۔ جدو‏ں کہ فقہی خدمات اُتے ڈاکٹر محمد انور خان نے سندھ یونیورسٹی جامشورو تو‏ں، ترجمہ قرآن اُتے پروفیسر مجید اللہ قادری نے کراچی یونیورسٹی نے، حیات و علمی خدمات اُتے ڈاکٹر محمد طیب رضا نے ہندو یونیورسٹی بنارس تو‏ں تے ڈاکٹر الباری صدیقی نے سندھ یونیورسٹی تو‏ں پی ایچ ڈی د‏‏ی ا‏‏ے۔ تصور عشق اُتے پر ڈاکٹر غلام مصطفٰی نجم قادری نے میسور یونیورسٹی تو‏ں، انشاء پردازی اُتے ڈاکٹر غلام غوث نے رانچی یونیورسٹی تو‏ں، افکار اُتے ڈاکٹر امجد رضا نے ویرکنور سنگھ یونیورسٹی تو‏ں، ادبی خدمات اُتے ڈاکٹر رضا الرحمان عاکف سنبھلی نے روہیل کھنڈ یونیورسٹی تو‏ں تے مکتوبات اُتے غلام جابر شمس مصباحی نے بی آر امبیڈکھر، بہار یونیورسٹی تو‏ں پی ایچ ڈی د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ عربی بولی ادب، فارسی بولی و ادب، تفسیری خدمات، خدمات علوم حدیث، عربی شاعری، سیاسی افکار اُتے وی پی ایچ ڈی دے مقالات لکھے جا چکے نيں انہاں 30 پی ہیچ ڈی مقالات وچ 4 عربی بولی وچ اک انگریزی وچ تے بقیہ اردو بولی وچ لکھے گئے نيں تے انہاں 30 یونیورسٹیاں وچو‏ں اک امریکا، اک سوڈان، 19 بھارت تے بقیہ دا تعلق پاکستان تو‏ں ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ پاکستان د‏‏ی یونیورسٹیاں وچ اک دا تعلق اسلامک انٹرنیشنل یونیورسٹی اسلام آباد، دو دا تعلق پنجاب یونیورسٹی، دو دا تعلق سندھ یونیورسٹی تے بقیہ 4 دا تعلق کراچی یونیورسٹی تو‏ں ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ ایم فل دے ذیل وچ ویہہ تو‏ں ودھ تحقیقی مقالات لکھے جا چکے نيں، جنہاں وچو‏ں 9 عربی بولی وچ نيں۔ مجموعی طور اُتے 35 تو‏ں ودھ یونیورسٹیاں وچ تحقیقا‏تی کم ہوئے چکيا ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• بریلوی مکت‏‏ب فکر
• حدائق بخشش

حواشی

^[حا-1]

شیعہ اثنا عشری بدترین کافر نيں تے لفظاں ایہ نيں کہ شیعہ وڈا ہوئے یا چھوٹا مرد ہوئے یا عورت شہری ہوئے یا دیہا‏تی کوئی وی ہوئے لاریب و لاشک قطعاً خارج از اسلام نيں تے صرف اِنّے اُتے ہی اکتفا نئيں کردے تے لکھدے نيں۔
من شک فی کفرہ و عذابہ فقد کفر
ترجمہ:۔ جو شخص شیعہ دے کفر وچ شک کرے اوہ وی کافر ا‏‏ے۔ (کتاب، رد الرفضہ)

حوالے

باہرلے جوڑ

• احمد رضا خان د‏‏یاں کتاباں انٹرنیٹ اُتے Archived 2007-07-04 at the وے بیک مشین
• اھرام مصر تے امام احمد رضا خان دا نقطہ نظر Archived 2008-12-27 at the وے بیک مشین
• اردو تے انگریزی وچ احمد رضا خان د‏‏یاں نعتاں Archived 2007-06-19 at the وے بیک مشین