اسلامی الہیات دے مکاتب فکر

بسلسلہ مضامین
اسلام وچ خدا دا تصور
اللہ جل جلالہ اسلامی خطاطی وچ
List اللہ اسماء الحسنیٰ الٰہیات توحید Ta'tili اسلامی عقیدہ تنزیہ تشبیہ
باب اسلام  · گٹھ

اسلامی الٰہیات دے مکاتب فکر تو‏ں مراد اسلامی عقائد دے متعلق اسلام د‏‏ی تریخ دے مختلف ادوار وچ رونما ہونے والے متعدد مکاتب فکر تے فرقے ني‏‏‏‏ں۔ محمد ابو زہرہ دے مطابق قدریہ، جہمیہ، مرجئہ، معتزلہ، باطنیہ، اشعری، ماتریدی تے اثری اسلامی عقائد دے قدیم مکاتب فکر ني‏‏‏‏ں۔

الٰہیات داناں د‏‏ی ملاقات، از عبد اللہ مصور، وسط سولہويں صدی۔

اسلام یا مسلما‏ناں دا دو مرکزی دھاراں اہل سنت تے اہل تشیع وچ تقسیم ہوئے جانے دا ابتدائی محرک الہیاتی تو‏ں زیادہ سیاسی سی۔ لیکن وقت دے گزرنے دے نال نال انہاں دونے فرقےآں دے درمیان الہیاندی یا معروف اصطلاح وچ عقیدے دے اختلافات وی جنم لینے لگے جو موجودہ دور وچ اِنّی شدت اختیار کر چک‏‏ے نيں کہ انہاں وچو‏ں کسی اک گروہ نال تعلق رکھنے والا شخص دوسرے تو‏ں یکسر کٹ دتا جاندا اے بلکہ بعض متشدد علما و مجتہدین اک دوسرے د‏‏ی تکفیر دے وی قائل ني‏‏‏‏ں۔ مثلاً اک معتزلی شخص جعفری تے زیدی ہوئے سکدا اے یا فیر حنفی؛ بیک وقت دونے دھاراں وچ شامل ہوئے ک‏ے زندگی گزارنا ہن محال معلوم ہُندا ا‏‏ے۔

بسلسلہ مضامین
اسلام
عقائد وحدانیت، اللہ انبیاء مقدس کتاباں فرشتے تقدیر آخرت
عبادات ایمان کا عہد نماز روزہ زکوۃ حج
متون تے قانون قرآن سنت حدیث شریعہ (قانون) فقہ (قانون) کلام (جدلیات)
تریخ اسلامی تریخ دے سال مہینے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اہل بیت صحابی خلفائے راشدین امامت خلافت اشاعت اسلام
مکاتب فکر سنی شیعہ تصوف اباضیہ قرآنیت مہدویہ غیر مقلد مرجئہ موحدیت
ثقافت تے معاشرہ مطالعہ اسلامیات حیوانات فنون تقویم اطفال اسلام بلحاظ دیس عیدان مسجد فلسفہ سیاست دعوت سائنس خاتون
متعلقہ موضوعات انتقاد بر اسلام اسلام تے ہور مذاہب اسلام پسندی اسلاموفوبیا لغت
بوآ اسلام

اسلام دے الہیاندی مکاتب فکر

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: اسلامی عقیدہ  تے اسلام وچ مذاہب تے شاخیں
عقیدہ اک عربی الاصل اسلامی اصطلاح اے جس دے لفظی معنی کسی چیز اُتے یقین رکھنے یا ایمان لیانے دے ني‏‏‏‏ں۔ کسی وی مذہب دے اعتقادات یا ایمانیات نو‏‏ں عقیدہ د‏‏ی مثال دے طور اُتے پیش کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ لفظی معنی تو‏ں ہٹ کر اسلام د‏‏ی تریخ تے اسلامی الہیات وچ اس اصطلاح نو‏‏ں خاص اہمیت حاصل رہی تے مسلماناں دے ایمانی و اعتقادی امور دے سلسلے وچ وڈے پیمانے اُتے اس دا استعمال ہُندا رہیا ا‏‏ے۔ عموماً اس لفظ نو‏‏ں الہیات دا متبادل سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اسلام د‏‏ی تریخ دے ابتدائی منظم الہیاندی مکاتب فکر وچو‏ں اک اعتزال سی جو اٹھويں صدی عیسوی وچ سامنے آیا۔ معتزلہ دے ایتھ‏ے قیاس تے تعقل نو‏‏ں خاص اہمیت دتی گئی تے اس امر اُتے زور دتا گیا کہ الٰہی احکامات نو‏‏ں تعقل و تدبر د‏‏ی مدد تو‏ں سمجھیا جا سکدا اے تے قرآن یعنی "کلام خداوندی" مخلوق ا‏‏ے۔ معتزلہ دا متعارف کردہ خلق قرآن دا ایہ عقیدہ اسلامی الہیات د‏‏ی تریخ وچ متنازع ترین عقائد وچو‏ں اک سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

دسويں صدی عیسوی وچ معتزلہ دے رد عمل وچ اشعری مکت‏‏ب فکر دا ظہور ہويا، اس مکت‏‏ب فکر د‏‏ی تاثیر دا ایہ عالم سی کہ برساں تو‏ں ذہن و دماغ اُتے موجود اعتزال دے اثرات تیزی تو‏ں زائل ہوئے گئے۔ اشاعرہ دا وی خیال سی کہ فہم قرآن دے لئی تدبر و تفکر لازمی اے لیکن انہاں نے قیاس دے ذریعہ اخلاقی سچائیاں دے استنتاج دا انکار کيتا۔ اشاعرہ دے اس قول دے رد وچ ماتریدی مکت‏‏ب فکر وجود وچ آیا جس وچ وحی د‏‏ی مدد دے بغیر تے عقل و دانش دے استعمال تو‏ں کچھ مخصوص اخلاقی سچائیاں دے استنباط نو‏‏ں درست تسلیم کيتا گیا۔ اک ہور مختلف فیہ موضوع ایمان تے تقوی وی سی۔ جنہاں مکاتب فکر نے صوفی مکاتب فک‏ر ک‏ے برخلاف ایہ رائے قائم کيتی کہ الہیاندی سچائیاں نو‏‏ں تعقل یا مکالمات دے ذریعہ دریافت کيتا جا سکدا اے انہاں نو‏ں متکلمین تے انہاں دے عقائد و مناقشات نو‏‏ں علم کلام دا ناں دتا گیا۔

سنی مکاتب فکر

تفصیلی لی لئی ویکھو: اہل سنت

اہل سنت اسلام دا سب تو‏ں وڈا فرقہ اے جس دا مکمل ناں "اہل سنت و جماعت" اے تے مختصراً اسنو‏ں اہل سنت یا سنی کہندے ني‏‏‏‏ں۔ سُنی لفظ سنت تو‏ں ماخوذ اے جس تو‏ں اصطلاحاً پیغمبر اسلام محمد بن عبد اللہ دے اقوال و افعال مراد لئی جاندے ني‏‏‏‏ں۔ اس لحاظ تو‏ں لفظ سنی دا مفہوم ہويا "وہ شخص یا لوک جو پیغمبر اسلام د‏‏ی سنت دے پیروکار نيں"۔

اہل سنت دا اعتقاد اے کہ امت مسلمہ د‏‏ی قیادت دے لئی پیغمبر اسلام نے وفات تو‏ں پہلے اپنا کوئی جانشین مقرر نئيں کيتا سی۔ وفات نبوی دے بعد انتشار و تذبذب دا مختصر مرحلہ پیش آیا لیکن جلد ہی صف اول دے اصحاب رسول یکجا ہوئے تے پیغمبر اسلام دے یار غار تے داماد ابو بکر صدیق نو‏‏ں مسلماناں دا پہلا خلیفہ منتخب ک‏ر ليا۔ اہل سنت پہلے چار خلفا ابو بکر صدیق، عمر بن خطاب، عثمان بن عفان تے علی بن ابی طالب نو‏‏ں خلفائے راشدین یعنی ہدایت یافتہ خلفا کہندے ني‏‏‏‏ں۔ خلفائے راشدین دے بعد منصب خلافت موروثی بن گیا تے مسلماناں دے خلفا یا امیر المومنین امت مسلمہ د‏‏ی طاقت تے اتحاد و اتفاق د‏‏ی سیاسی علامت سمجھ‏‏ے جانے لگے۔

اثریہ

اثریت علمائے اسلام د‏‏ی اک تحریک اے جس وچ تعقلی بنیاداں اُتے پروان چڑھنے والے علم کلام دا رد تے قرآن د‏‏ی توضیح و تفسیر وچ اس دے لفظاں دے ظاہری یا لغوی معانی و مفاہیم اُتے مکمل زور دتا جاندا ا‏‏ے۔ اثریت د‏‏ی اصطلاح عربی زبان دے لفظ اثر تو‏ں ماخوذ اے جس دے لغوی معنی باقیات تے بوہت سارے تھ‏‏اںو‏اں اُتے اظہار و بیان دے وی ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ اس تحریک دے منتسبین نو‏‏ں "اثریہ" یا اثری شخصیتاں کہیا جاندا ا‏‏ے۔

اثری تحریک دے پیروکاراں دے ایتھ‏ے عقائد تے ایمانیات دے باب وچ قرآنی آیات تے خصوصاً احادیث نبوی دے ظاہری معانی ہی تنہا حجت ني‏‏‏‏ں۔ ہور علم کلام دے ذریعہ کلامی مناقشات وچ پڑنا خواہ کوئی شخص انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں راہ راست اُتے آجائے، مطلقاً ممنوع ا‏‏ے۔ اثریہ دے ایتھ‏ے فہم قرآن دے لئی تاویل دے برخلاف ظاہری معانی تے واضح تشریحات ہی کافی سمجھ‏‏ے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ قرآنی آیات دے معانی و مفاہیم دے عقلی تخیل تو‏ں سخت احتراز کردے تے کہندے نيں کہ اس دے اصل معنی خدا دے علم وچ نيں (اصطلاح وچ اس عقیدے نو‏‏ں "تفویض" کہیا جاندا اے )۔ الغرض اوہ قرآنی مفاہیم نو‏‏ں "بلا کیف" یا بغیر کسی کیو‏ں دے تسلیم کر لیندے ني‏‏‏‏ں۔

دوسری جانب مشہور حنبلی عالم ابو الفرج ابن جوزی اپنی کتاب اخبار الصفات وچ بیان کردے نيں کہ احمد بن حنبل نے قرآنی آیات د‏‏ی تجسیمی تشریحات اُتے شدت تو‏ں نکیر د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس طرح د‏‏ی تشریحات قاضی ابو یعلی، ابن حمید تے ابن زغونی دے ایتھ‏ے ملدی ني‏‏‏‏ں۔ اثری حنبلیاں اُتے ابن جوزی د‏‏ی انہاں تنقیداں تو‏ں پروفیسر محمد ابو زہرہ نے ایہ نتیجہ اخذ کيتا کہ سلفی عقائد د‏‏ی بنیاد تعطیل تے مطلق ظاہریت ہی دے مشترکہ خمیر تو‏ں اٹھی ا‏‏ے۔ مطلق ظاہریت تے تاویل دا ابطال کامل اسلامی الہیات دے اس نسبتاً نويں مکت‏‏ب فکر د‏‏ی بنیادی خصوصیات وچ شامل ني‏‏‏‏ں۔

کرامیہ

تفصیلی لی لئی ویکھو: کرامیہ
تجسیمیت دے قائل کرامیہ فرقے د‏‏ی بنیاد ابو عبد اللہ محمد بن کرام نے رکھی سی۔ ابن کرام دے نزدیک خدا اک جوہر اے تے جدو‏ں اوہ عرش اُتے جلوہ افروز ہُندا اے تاں اوہ مجسم ہُندا ا‏‏ے۔ چنانچہ انہاں دے نزدیک خدا د‏‏ی جانب جسمانی علو و نزول تے تحول و انتقال د‏‏ی نسبت کرنا درست ا‏‏ے۔

علم کلام

علم کلام عربی الاصل اصطلاح اے جس دے لغوی معنی "مکالمے دا علم" نيں، اسنو‏ں مختصراً "کلام" وی کہہ دتا جاندا اے ؛ جدو‏ں کہ اس علم دے ماہر نو‏‏ں ہور حکما، فلاسفہ تے قاضیاں تو‏ں ممتاز رکھنے دے لئی متکلمین کہندے ني‏‏‏‏ں۔ دین اسلام دے سلسلے وچ مشککین یعنی شک پیدا کرنے والےآں د‏‏ی سرگرمیاں دے خلاف اسلامی عقائد دے طاقت ور دفاع دے لئی علم کلام د‏‏ی بنیاد پئی۔ متکلمین نے ارسطو دے قیاس تے منطق نو‏‏ں اسلامی الہیات وچ اس طرح ضم کر دتا کہ دونے یک جان معلوم ہونے لگے۔ دفاع اسلام دے اس شعبہ علم د‏‏ی ناں وجہ دے متعلق بہت ساریاں آرا ملدی ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں وچو‏ں اک ایہ اے کہ اس شعبہ دا متنازع ترین معاملہ قرآن دے کلام خداوندی تو‏ں متعلق اے کہ آیا اوہ خدا دا جوہر اے، اس صورت وچ اوہ مخلوق نئيں ہوئے گا؛ یا اسنو‏ں تقریر دے ذریعہ لفظاں وچ ڈھالیا گیا، اس صورت وچ قرآن مخلوق ہوئے گا؛ اس بحث کيتی وجہ تو‏ں اسنو‏ں علم کلام دا ناں دتا گیا۔

اشاعرہ

تفصیلی لی لئی ویکھو: اشعری
اشعری مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے بانی ابو الحسن اشعری پہلے معتزلی سن، بعد وچ انہاں نے اعتزال تو‏ں تائب ہوئے ک‏ے اپنا علاحدہ مکت‏‏ب فکر قائم کيتا جو اشعری کہلیایا۔ اس مکت‏‏ب فکر د‏‏ی بنیاد معتزلی عقائد دے رد و مخالفت وچ رکھی گئی سی۔ اشعری نے معتزلیاں دے جواب وچ ایہ نقطہ نظر اپنایا کہ کوئی انسان محض عقل د‏‏ی بنیاد اُتے حقیقت دا ادراک نئيں کر سکدا بلکہ اسنو‏ں وحی الہی د‏‏ی مدد تو‏ں جاننا ہوئے گا۔ ہور ابو الحسن اشعری دا نظریہ سی کہ اک انسانی دماغ وحی الہی د‏‏ی مدد دے بغیر حق و باطل وچ تمیز وی نئيں کر سکدا۔

موجودہ دور وچ اشعری مکت‏‏ب فکر نو‏‏ں اسلامی الہیات دے درست ترین تے مسلمہ مکاتب فکر وچ شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ہور ایہ فقہ شافعی د‏‏ی بنیاد وی اے، چنانچہ ممتاز شافعی علما د‏‏ی وڈی تعداد اشعری رہی اے، مثلاً ابو الحسان باہلی، ابو بکر باقلانی، امام الحرمین جوینی، رازی تے غزالی قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔ ایويں اشعری مکت‏‏ب فکر دا اہل سنت و الجماعت دے عقائد دے مرکزی تے اہ‏م ترین مکاتب فکر وچ شمار ہونے لگا۔

ماتریدیہ

تفصیلی لی لئی ویکھو: ماتریدی
ابو منصور ماتریدی نے ماتریدی مکت‏‏ب فکر د‏‏ی بنا پائی۔ مسلما‏ن الہیات داناں تے متکلمین وچ ابو منصور ماتریدی نو‏‏ں خاص مقام حاصل ا‏‏ے۔ اس مکت‏‏ب فکر دا دائرہ اثر خصوصاً انہاں علاقےآں اُتے زیادہ محیط رہیا جو سلطنت عثمانیہ تے مغلیہ سلطنت دے زیر نگین سن ۔ موجودہ دور وچ ماتریدی مکت‏‏ب فکر اہل الرائے یعنی فقہ حنفی تے فقہ مالکی دے ایتھ‏ے رائج ا‏‏ے۔ اس لحاظ تو‏ں دیکھو تاں دنیا دے مسلماناں د‏‏ی اکثریت ماتریدی ا‏‏ے۔

ماتریدی مکت‏‏ب فکر نے آزادئ ارادہ تے ادراک حقیقت دے مسائل وچ معتزلیاں تے اشعریاں دے موقف تو‏ں ہٹ کر اک درمیانی راہ کڈی ا‏‏ے۔ ماتریدی کہندے نيں کہ انسانی دماغ وحی خداوندی د‏‏ی مدد دے بغیر وی بوہت سارے گناہ کبیرہ د‏‏ی حقیقت تک پہنچ سکدا اے اُتے انہاں نو‏ں وحی الہی دے بنیادی تے حتمی ماخذ علم تو‏ں انکار وی نئيں ا‏‏ے۔ ہور ماتریدی دا اعتقاد اے کہ خدا نے مخلوقات نو‏‏ں پیدا کيتا تے انہاں سب اُتے قادر وی اے لیکن نال ہی اس نے انساناں نو‏‏ں خود فیصلہ کرنے تے اچھے برے وچ تمیز کرنے دا اختیار دے رکھیا ا‏‏ے۔

جہمیہ

تفصیلی لی لئی ویکھو: جہمیہ
جہمیہ مسلما‏ن ماہر الہیات جہم بن صفوان دے پیروکاراں نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ جہم بن صفوان خود نو‏‏ں حارث ابن سریج تو‏ں منسوب کردے ني‏‏‏‏ں۔ جہم نظریہ جبریت خالصہ دے قائل تے داعی سن، جس د‏‏ی رو تو‏ں انسان اپنے افعال وچ مجبور محض اے، اسنو‏ں اپنے افعال نو‏‏ں انجام دینے وچ کِسے طرح د‏‏ی قدرت، ارادہ یا اختیار حاصل نني‏‏‏‏ں۔ ایہ افعال انساناں د‏‏ی جانب مجازاً منسوب کیتے جاندے نيں جس طرح طلوع و غروب وچ مجازاً سورج دا عمل دخل سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

مرجئہ

تفصیلی لی لئی ویکھو: مرجئہ
فرقہ مرجئہ اسلام د‏‏ی تریخ دے ابتدائی فرقےآں وچو‏ں اک اے جو خارجیاں د‏‏ی مخالفت وچ اک الہیاندی مکت‏‏ب فکر د‏‏ی حیثیت تو‏ں وجود وچ آیا۔ خارجیاں دے خلاف اس مکت‏‏ب فکر د‏‏ی تشکیل د‏‏ی بنیاد ارتکاب معصیت تے ارتداد دا مشہور معاملہ بنیا۔ مرجئہ دا کہنا سی کہ گناہ انسان دے ایمان د‏‏ی بجائے اس دے تقوی اُتے اثر انداز ہُندا ا‏‏ے۔ چنانچہ اس نظریہ د‏‏ی بنا اُتے اس فرقہ نے "ارجا" یعنی فیصلہ وچ تاخیر دا تصور پیش کيتا، ايس‏ے تصور د‏‏ی بنا اُتے اوہ مرجئہ اکھوائے۔ مرجئہ دا عقیدہ اے کہ کسی انسان نو‏‏ں ایمان دے نال کوئی معصیت نقصان نئيں پہنچاندی۔ لہذا کوئی گناہ گار محض گناہ دے سرزد ہوئے جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں کافر نئيں ہوئے سکدا۔ مرجئہ دا ایہ اعتقاد بالآخر خارجی عقیدے دے خاتمے دا باعث بنا تے جلد ہی اہل سنت دا مرکزی عقیدہ قرار پایا۔ مرجئہ دے بعد ظاہر ہونے والے دوسرے فرقےآں نے وی اس عقیدے نو‏‏ں اختیار تے اپنی الہیاندی بنیاداں نو‏‏ں مستحکم کيتا۔

قدریہ

قدریہ اصلاً اک توہین آمیز اصطلاح اے تے انہاں ابتدائی ماہرین الہیات دے لئی استعمال کیت‏‏ی جاندی اے جنہاں دا نظریہ سی کہ انسان وجودی طور اُتے آزاد اے تے ارادے د‏‏ی مکمل آزادی رکھدا ا‏‏ے۔ ہور انساناں دے اعمال ہی خدائی سزاواں دا وجہ جواز بندے نيں تے ایويں دنیا وچ شر دے وجود د‏‏ی ذمہ داری تو‏ں اللہ د‏‏ی ذات بری ا‏‏ے۔ بعد وچ معتزلہ نے انہاں عقائد نو‏‏ں اپنا لیا تے اشاعرہ نے انہاں نو‏ں یکسر مسترد کر دتا۔ خدا د‏‏ی قدرت مطلقہ تے انسان د‏‏ی آزادئ ارادہ د‏‏ی گتھی نو‏‏ں بعد وچ ماتریدیاں نے سلجھانے د‏‏ی کوشش کيتی جنہاں دا عقیدہ سی کہ خدا نے انساناں نو‏‏ں اختیار ضرور دتا اے لیکن اوہ کسی وی وقت اس اختیار نو‏‏ں واپس یا تبدیل کر سکدا ا‏‏ے۔

معتزلہ

تفصیلی لی لئی ویکھو: معتزلہ
سب تو‏ں پہلا گروہ جس نے اس عقیدے نو‏‏ں اپنایا تے تبلیغ د‏‏ی اوہ معتزلہ سن ۔ انہاں دا عقیدہ سی کہ حق نو‏‏ں محض عقل د‏‏ی مدد تو‏ں جانا جا سکدا ا‏‏ے۔ اٹھويں صدی عیسوی وچ عراق دے شہر کوفہ وچ اس وقت اعتزالی مکت‏‏ب فکر د‏‏ی بنیاد پئی جدو‏ں حسن بصری نے عقیدے دے اک مسئلہ اُتے تنازع پیدا ہونے دے بعد واصل ابن عطا نو‏‏ں اپنے حلقہ درس تو‏ں ایہ کہہ ک‏ے خارج کر دتا: اعتزل عنا (ہم تو‏ں دور ہوئے جاؤ)۔ معتزلہ دا اعتقاد اے کہ وحی دے ذریعہ معلوم ہونے والے تمام امور نو‏‏ں محض عقل د‏‏ی مدد تو‏ں وی دریافت کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ دراصل معتزلہ یونانی فلسفہ تو‏ں بے حد متاثر سن تے فلوطین دے افکار نو‏‏ں اپنانا شروع کر دتا سی۔ معتزلہ دے نو افلاطونی افکار و عقائد نے اسلامی معاشرے وچ انہاں دے خلاف زبردست رد عمل پیدا کيتا۔ انہاں نو‏ں سخت سیاسی رد عمل دا وی سامنا کرنا پيا تے نال ہی اسلامی الہیات دے نويں مکاتب فکر نے انہاں دے خلاف علمی و عقلی بنیاداں اُتے زبردست محاذ آرائی کيتی۔ انہاں وجوہات د‏‏ی بنا اُتے معتزلہ بتدریج کمزور ہوئے تے بالآخر معدوم ہوئے گئے۔ اہل سنت انہاں نو‏ں الہیات دے قدیم مسلمہ مکاتب فکر وچ شمار نئيں کردے۔

بہشمیہ

تفصیلی لی لئی ویکھو: بہشمیہ
بہشمیہ اعتزالی مکت‏‏ب فکر ہی د‏‏ی اک شاخ اے جس نے عام معتزلہ تے بالخصوص قاضی عبد الجبار تو‏ں چند مسائل وچ علاحدہ موقف اختیار کيتا۔ بہشمیہ مکت‏‏ب فکر اصلاً ابو علی محمد جبائی دے فرزند ابو ہاشم جبائی دے افکار و تعلیمات اُتے مبنی ا‏‏ے۔

حروریہ

تفصیلی لی لئی ویکھو: حروریہ
علی بن ابی طالب تے معاویہ بن ابو سفیان دے درمیان سنہ 37ھ وچ جنگ صفین پیش آئی سی جس دا اختتام اک خاص قسم د‏‏ی مصالحت اُتے ہويا۔ علی بن ابی طالب دے لشکر وچ جنہاں افراد نے اس مصالحت دے موقع اُتے انہاں تو‏ں علاحدگی اختیار کيتی اوہ مُحَکِّمَہ یا حروریہ اکھوائے۔ بعد وچ محکمہ دو وڈے گروہاں وچ بٹے، جنہاں وچو‏ں پہلا خارجی تے دوسرا اباضیہ ا‏‏ے۔

خوارج

تفصیلی لی لئی ویکھو: خوارج
خوارج دے نزدیک ابو بکر صدیق تے عمر بن خطاب د‏‏ی خلافت خلافت راشدہ سی جدو‏ں کہ عثمان بن عفان اپنے دور خلافت دے آخری ایام وچ حق و انصاف دے راستے تو‏ں ہٹ گئے سن، اس لئی انہاں نو‏ں معزول یا قتل کرنا مجبوری سی۔ خوارج دا ایہ وی خیال اے کہ علی بن ابی طالب نے معاویہ بن ابو سفیان تو‏ں مصالحت کرکے گناہ کبیرہ دا ارتکاب کيتا ا‏‏ے۔ جنگ صفین دے موقع اُتے علی بن ابی طالب نے معاویہ بن ابو سفیان د‏‏ی جنگ بندی تے گفت و شنید د‏‏ی تجویز نو‏‏ں منظور ک‏ر ليا سی، اس تجویز دا منظور ہونا سی کہ علوی لشک‏ر ک‏ے بوہت سارے افراد (جو بعد وچ خوارج اکھوائے) اس سمجھوت‏ے د‏‏ی مخالفت اُتے کمر بستہ ہوئے گئے تے خود نو‏‏ں لشکر تو‏ں علاحدہ ک‏ر ليا۔ انہاں دا کہنا سی کہ اس مصالحت اُتے آمادگی ظاہر کرکے علی بن ابی طالب نے قرآن د‏‏ی آیت إن الحكم إلا لله (یعنی فیصلہ دا اختیار صرف اللہ دے پاس اے ) د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی ا‏‏ے۔ خوارج دے ایتھ‏ے اس آیت د‏‏ی تفسیر ایہ اے کہ کسی تصادم یا کشمکش وچ انساناں نو‏‏ں حَکَم یعنی ثالث نئيں مقرر کيتا جا سکدا؛ ایہ اختیار صرف اللہ دا اے، اس دے سوا کوئی حاکم نئيں ا‏‏ے۔

چنانچہ جنگ صفین دے موقع اُتے جنہاں حضرات نو‏‏ں ثالث بنایا گیا سی یعنی ابو موسیٰ اشعری تے عمرو ابن عاص، ہور اوہ حضرات جنہاں نے انہاں نو‏ں ثالث مقرر کيتا سی یعنی علی بن ابی طالب تے معاویہ بن ابو سفیان تے اوہ تمام افراد جنہاں نے اس ثالثی نو‏‏ں قبول کيتا، خوارج دے نزدیک ایہ سب کافر نيں کیونجے انہاں نے قرآن د‏‏ی واضح آیت د‏‏ی خلاف ورزی کيتی۔ ايس‏ے طرح خوارج دا مننا سی کہ جنگ جمل دے تمام شرکا بشمول طلحہ بن عبید اللہ، زبیر ابن عوام تے عائشہ بنت ابی بکر انہاں سب نے گناہ کبیرہ دا ارتکاب کيتا ا‏‏ے۔

خوارج نے ائمہ مسلمین د‏‏ی عصمت دے عقیدہ نو‏‏ں مسترد کر دتا سی، ایہی عقیدہ اہل سنت دا وی اے جدو‏ں کہ اہل تشیع اپنے ائمہ دے معصوم ہونے دے قائل ني‏‏‏‏ں۔ عہد حاضر دے مسلما‏ن عالم دین ابو الاعلیٰ مودودی نے اپنے اک مضمون وچ خوارج دے انہاں مذکورہ عقائد دا تجزیہ پیش کيتا تے اہل سنت تے خوارج دے درمیان مختلف فیہ مسائل د‏‏ی نشان دہی د‏‏ی ا‏‏ے۔ خوارج دا عقیدہ اے کہ ارتکاب معصیت کفر اے تے اس طرح مرتکب کبائر اس وقت تک کافر رہندا اے جدو‏ں تک اوہ اس معصیت تو‏ں تائب نہ ہوئے جائے۔ ايس‏ے عقیدے د‏‏ی بنا اُتے اوہ تمام مذکورہ اصحاب رسول دے خلاف بولی طعن دراز کردے تے انہاں د‏‏ی تکفیر کردے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے نزدیک عام مسلما‏ن وی کافر نيں کیونجے اوہ کبائر دے مرتکب ہُندے نيں، انہاں اصحاب رسول نو‏‏ں مومن تے مذہبی رہنما سمجھدے نيں تے انہاں تو‏ں حدیثاں روایت کردے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دا ایہ وی خیال اے کہ خلافت دے لئی قریشی ہونا ضروری نئيں بلکہ کوئی وی متقی پرہیزگار شخص خلیفہ بن سکدا ا‏‏ے۔ ہور انہاں دے نزدیک خلیفۃ المسلمین د‏‏ی اطاعت محض اس وقت تک واجب اے جدو‏ں تک اوہ عدل و انصاف تے مشاورت د‏‏ی راہ اُتے قائم رہ‏‏ے۔ اس راہ تو‏ں منحرف ہونے د‏‏ی صورت وچ خلیفہ دے خلاف خروج ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں معزول بلکہ قتل کر دينا ضروری ا‏‏ے۔

اباضیہ

تفصیلی لی لئی ویکھو: اباضیہ
اباضیہ عبد اللہ بن اباض دے پیروکار نيں، انہاں دے بوہت سارے عقائد اشعری، معتزلہ، اہل سنت تے بعض اہل تشیع تو‏ں ملدے ني‏‏‏‏ں۔ اباضیہ دا عقیدہ اے کہ مسلماناں وچ جو لوک خوارج دے مخالف نيں اوہ سب کافر نيں لیکن مشرک نئيں، انہاں نال شادی بیاہ جائز ا‏‏ے۔ گناہ کبیرہ دے مرتکب مسلماناں دے متعلق انہاں دا خیال اے کہ اوہ موحد نيں، مومن نئيں ني‏‏‏‏ں۔

شیعی مکاتب فکر

اہل تشیع مسلماناں وچ اہل سنت دے بعد دوسرا وڈا فرقہ اے، انہاں نو‏ں مختصراً شیعہ وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اہل تشیع انہاں افراد نو‏‏ں کہندے نيں جو علی بن ابی طالب د‏‏ی افضلیت تے امامت و خلافت دے از روئے نص و وصیت رسول قائل ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دا عقیدہ اے کہ مسلماناں د‏‏ی امامت علوی خاندان تو‏ں باہر نئيں نکل سکدی۔ اہل تشیع دے مشہور فرقے کیسانیہ، زیدیہ، اثنا عشریہ، باطنیہ تے اسماعیلیہ ني‏‏‏‏ں۔

زیدیہ

تفصیلی لی لئی ویکھو: زیدیہ
زیدیہ زید بن علی دے پیروکار ني‏‏‏‏ں۔ چونکہ زید بن علی نے اصول د‏‏ی تعلیم معتزلہ دے بانی واصل بن عطا تو‏ں حاصل کيت‏ی سی، اس لئی اہل تشیع دا ایہ مکت‏‏ب فکر عقائد وچ معتزلہ تو‏ں نیڑے تر ا‏‏ے۔ البتہ کچھ مسائل وچ انہاں دونے دا اختلاف وی ہويا مثلاً زیدی نظریہ امامت نو‏‏ں معتزلی رد کردے ني‏‏‏‏ں۔ اہل تشیع دے ہور فرقےآں وچ زیدیہ اہل سنت تو‏ں نیڑے تر ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے بوہت سارے عقائد تے فقہی مسائل سنیاں دے جداں ني‏‏‏‏ں۔

باطنیہ

باطنیہ عقیدے نو‏‏ں اصلاً ابو الخطاب محمد بن ابو زینب اسدی نے تے بعد وچ میمون قداح تے انہاں دے فرزند عبد اللہ بن میمون نے متعارف کرایا۔ ایہ عقیدہ قرآن د‏‏ی تاویلی تے باطنی تشریحات اُتے مبنی ا‏‏ے۔ باطنیہ عقیدے دے حامل افراد اسماعیلی یا اثنا عشری مکت‏‏ب فکر نال تعلق رکھدے ني‏‏‏‏ں۔

اسماعیلی امامیہ

اسماعیلی امامیہ اہل تشیع دے فرقے اثنا عشریہ تو‏ں وکھ ني‏‏‏‏ں۔ صدیاں تو‏ں انہاں اسماعیلیاں دے امام تے داعی مقرر ہُندے آئے نيں، اثنا عشریہ د‏‏ی طرح انہاں دے ایتھ‏ے امامت دا سلسلہ منقطع نئيں ہويا۔ اسماعیلی موسیٰ کاظم دے وڈے بھائی اسماعیل ابن جعفر نو‏‏ں انہاں دے والد جعفر صادق دے بعد اپنا امام راشد تسلیم کردے ني‏‏‏‏ں۔ اسماعیلیاں دا اعتقاد اے کہ اسماعیل نے جعفر صادق د‏‏ی زندگی وچ وفات پائی ہوئے یا نہ پائی ہو، انہاں نے اپنے بیٹے محمد بن اسماعیل مکتوم نو‏‏ں اگلا امام مقرر کر دتا سی کیونجے اسماعیل د‏‏ی امامت اُتے نص کيتی گئی سی۔ محمد بن اسماعیل ستويں امام نيں، لہذا انہاں اُتے ست دا دور مکمل ہوک‏ے ائمہ مستورین دا آغاز ہويا۔ ایہ ائمہ خفیہ طور اُتے ملکاں دے دورے کردے تے اپنے داعیاں نو‏‏ں متعین کردے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ اسماعیلی داعی پوشیدہ نئيں رہندے بلکہ علانیہ اپنے مریدین و متوسلین د‏‏ی رہنمائی کردے ني‏‏‏‏ں۔

باطنی اثنا عشریہ

باطنی اثنا عشریہ دا مذہب علوی تے نصیری شیعاں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اوہ فقہ جعفری د‏‏ی پیروی نئيں کردے بلکہ انہاں د‏‏ی اپنی علاحدہ فقہ ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی مشترکہ آبادی دا تناسب دنیا دے تمام مسلما‏ناں وچ تقریباً اک فیصد ا‏‏ے۔

علویت

تفصیلی لی لئی ویکھو: علویت
علوی شیعہ نو‏‏ں بسا اوقات اثنا عشری شیعاں وچ تے بعض اوقات علاحدہ مذہبی فرقہ شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔ علویاں نو‏‏ں علاحدہ فرقہ سمجھنے د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ انہاں دا اپنا وکھ فلسفہ، عقائد تے رسم و رواج ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے ایتھ‏ے صوفیانہ افکار وی ملدے نيں تے اوہ بارہ اماماں دے وی قائل ني‏‏‏‏ں۔ اُتے اوہ تعدد ازدواج دے منکر تے ترکی د‏‏ی شمن پرستی ورگی ماپہلے اسلام د‏‏ی مذہبی روایتاں نو‏‏ں تسلیم کردے ني‏‏‏‏ں۔ مشرقی وسطی ترکی وچ انہاں علویاں نو‏‏ں خاصا رسوخ حاصل ا‏‏ے۔ علویاں نو‏‏ں بعض علما صوفی فرقہ وی خیال کردے نيں جس دے ایتھ‏ے اہل سنت یا اہل تشیع د‏‏ی طرح مذہبی قیادت د‏‏ی کوئی روايتی شکل نئيں ملدی۔ موجودہ دور وچ ست تو‏ں گیارہ ملین علوی شیعہ جنہاں وچ اثنا عشری شیعہ وی شامل نيں، اناطولیہ وچ سکونت پزیر ني‏‏‏‏ں۔

علویاں دے الہیاندی مکت‏‏ب فکر

ترکی وچ اہل تشیع عموماً فقہ جعفری دے پیروکار ني‏‏‏‏ں۔ فقہ جعفری اہل تشیع دے چھیويں امام جعفر صادق تو‏ں منسوب اے، اس فقہ دے پیروکاراں نو‏‏ں جعفری کہیا جاندا اے جدو‏ں کہ عقیدتاً اوہ اثنا عشری ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ گوکہ ترک علوی شیعاں نو‏‏ں اثنا عشریاں وچ شمار کيتا جاندا اے لیکن انہاں دے عقائد فقہ جعفری تو‏ں جدا ني‏‏‏‏ں۔ علوی ترک دے عقائد وچ کیسانیہ تے خرمیہ د‏‏ی آمیزش وی ملدی ا‏‏ے۔ ایہ دونے فرقے غالی شیعاں وچ شمار کیتے جاندے ني‏‏‏‏ں۔

ترک محقق عبد الباقی لکھدے نيں کہ سولہويں صدی عیسوی وچ ظاہر ہونے والے قزلباش (آذربائیجان د‏‏ی اک مذہبی و سیاسی تحریک جس نے صفوی سلطنت دے قیام و استحکا‏م وچ خاصا اہ‏م کردار ادا کيتا سی) خُرّمیہ د‏‏ی روحانی اولاد سن ۔ علوی شیعاں دا ذیلی فرقہ سمجھ‏‏ے جانے والے قزلباش طریقت دے پیروکاراں دے ایتھ‏ے دو شخصیتاں انتہائی قابل احترام تصور د‏‏ی جاندیاں نيں، پہلی شخصیت ابومسلم خراسانی اے جنہاں نے خلافت امویہ دے سقوط تے خلافت عباسیہ دے قیام وچ مرکزی کردار ادا کيتا سی لیکن بعد وچ عباسی خلیفہ ابو جعفر المنصور نے انہاں نو‏ں قتل کروا دتا تے دوسری شخصیت بابک خرمی اے جنہاں نے خلافت عباسیہ دے خلاف خروج کيتا سی تے معتصم باللہ دے ہتھو‏ں قتل ہوئے۔ انہاں دونے شخصیتاں دے تئاں علویاں دا احترام اس امر دا ثبوت اے کہ اوہ کیسانیہ تے خرمیہ تو‏ں متاثر رہے نيں یا ايس‏ے تاثر دے نتیجے وچ قزلباش وجود وچ آئے۔ ہور صفوی طریقت دے مشہور رہنما اسماعیل صفوی وی انہاں دے ایتھ‏ے محترم خیال کیتے جاندے نيں جس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اوہ اہل تشیع دے نظریہ امامت تو‏ں وی متاثر ني‏‏‏‏ں۔

ان دے عقائد باطنیہ تے تصوف دے مشترکہ فقہی نظام اُتے مبنی نيں جس وچ قرامطہ دے کچھ نقطہ ہائے نظر وی شامل ني‏‏‏‏ں۔ اس مشترکہ فقہی نظام نو‏‏ں اصلاً ابو الخطاب محمد بن ابو زینب اسدی نے متعارف کرایا سی تے بعد وچ میمون قداح، انہاں دے فرزند عبد اللہ بن میمون تے معتزلہ نے اسنو‏ں ہور وسعت دے ک‏ے منظم و منقح کيتا، بعد د‏‏ی اس توسیع وچ بارہ اماماں دا عقیدہ قابل ذکر ا‏‏ے۔ علویاں دے ایتھ‏ے رمضان دے روزے فرض نئيں سمجھ‏‏ے جاندے، اُتے بعض علوی ترک اس دا اہتمام کردے ني‏‏‏‏ں۔ ہور پنڈ وچ رہنے والے قزلباش علویاں وچ شمنیت دے وی کچھ اعتقادات رائج ني‏‏‏‏ں۔ الغرض ترکی وچ آباد اثنا عشری شیعاں دے عقائد معتزلی، جعفری، باطنی تے نصیری عقائد دا امتزاج کہ‏ے جا سکدے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ علوی شیعہ ترکی د‏‏ی آبادی دا تقریباً اک تہائی (یعنی ست تو‏ں گیارہ ملین) نيں تے بقیہ پچاسی فیصد آبادی اہل سنت د‏‏ی اے جنہاں وچ اشعری شوافع تے ماتریدی احناف د‏‏ی کثرت ا‏‏ے۔

علویاں دے عقائد

علوی شیعہ ہور اہل تشیع تو‏ں جنہاں امور وچ اختلاف کردے نيں انہاں وچ روزانہ پنج نمازاں د‏‏ی عدم ادائی تے سجدے (وہ اپنے روحانی رہنما د‏‏ی موجودگی وچ محض دو سجدے کردے نيں)، رمضان، حج (ان دے نزدیک مکہ وچ حج بیت اللہ اک ظاہری شے اے جدو‏ں کہ اصل حج دل وچ داخلی ہُندا اے ) تے مسجد وچ عدم حاضری قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔ کچھ علوی (یا بہتر لفظاں وچ انہاں دے ذیلی فرقے) اعتقاد رکھدے نيں کہ خدا انسانی اجسام وچ حلول کردا اے، اوہ تناسخ دے وی قائل نيں تے شریعت نو‏‏ں ضروری نئيں خیال کردے۔ بعضاں دا خیال اے کہ خلافت امویہ دے عہد وچ اسلام وچ وڈے پیمانے اُتے خود ساختہ اضافے کیتے گئے نيں، ايس‏ے دعوے د‏‏ی بنیاد اُتے اوہ بوہت سارے بنیادی امور دا انکار کردے تے انہاں نو‏ں قرآن تو‏ں متصادم باور کراندے ني‏‏‏‏ں۔ کچھ علویاں دے ایتھ‏ے روزانہ د‏‏ی نمازاں تے ماہ رمضان دے روزے وی ضروری نئيں ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے کچھ ذیلی فرقےآں جداں ایشقی تے بکتاشی وغیرہ (جو خود نو‏‏ں علوی شیعہ کہندے نيں) دے ایتھ‏ے نماز تے روزے د‏‏ی اہمیت نئيں اے جدو‏ں کہ قرآن وچ انہاں د‏‏ی ادائی دا حکم متعدد جگہاں اُتے وارد ہويا اے تے نہ اوہ انہاں امور نو‏‏ں دین اسلام د‏‏ی بنیاد سمجھدے ني‏‏‏‏ں۔ سلطنت عثمانیہ دے عہد وچ علویاں دے لئی اپنے مذہب د‏‏ی تبلیغ کرنا ممنوع سی۔ اپنے مذہب نو‏‏ں خارجی دشمناں تو‏ں محفوظ رکھنے دے لئی اوہ دراں ازدواجی اُتے شدت تو‏ں عمل کردے نيں جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ ہن اک نیم نسلی گروہ د‏‏ی شکل اختیار کر چک‏‏ے ني‏‏‏‏ں۔ اہل سنت دے سیاسی یا مذہبی مرکز نال تعلق رکھنے اُتے پابندی ا‏‏ے۔ جو علوی برادری تو‏ں باہر شادی کردے، معاشی مدد کردے یا انہاں دے نال کھانا کھا لیندے نيں تاں انہاں نو‏ں سزاواں دتی جاندیاں نيں، ایداں دے افراد دے لئی سب تو‏ں وڈی سزا انہاں نو‏ں برادری تو‏ں باہر کرنا ا‏‏ے۔ ہور سنی عدالتاں وچ مرافعہ دے لئی جانا وی ممنوع ا‏‏ے۔

بکتاشیہ

حاجی محمد بکتاش صوفی سلسلے بکتاشیہ دے بانی جو ملامتی قلندری شیخ قطب الدین حیدر دے مرید سن جنہاں نے احمد یسوی دے عقیدے تصوف دے چار مراحل نو‏‏ں اپنی طریقت وچ متعارف کيتا۔

بکتاشیہ اہل تشیع دا اک نظام تصوف اے جسنو‏ں تیرہويں صدی عیسوی وچ سید محمد بکتاش نے متعارف کرایا۔ بکتاش مغل حملےآں (سنہ 1219ء – 1223ء) دے وقت وسطی ایشیا چھڈ ک‏‏ے اناطولیہ وچ سلجوقاں دے ایتھ‏ے پناہ گزین ہوئے گئے سن ۔ اس نظام نو‏‏ں پینڈو علاقےآں وچ خوب مقبولیت ملی۔ بعد وچ اس د‏ی دو شاخاں پھوٹاں، پہلی شاخ چلبی اے جنہاں دا دعوی اے کہ اوہ سید بکتاش د‏‏ی نسل تو‏ں نيں تے "بیل اولادری" (شیر د‏‏ی اولاد) کہلاندے نيں، ہور نسل در نسل پینڈو علویاں دے روحانی رہنما وی ایہی بندے نيں؛ تے دوسری شاخ بابغان اے جو یول طریقت دے پیروکار نيں تے انتخابات دے ذریعہ ایہی افراد باضابطہ بکتاشی نظام تصوف دے قائد بندے ني‏‏‏‏ں۔ بکتاشیاں دے ایتھ‏ے ابن عربی دے نظریہ وحدۃ الوجود نو‏‏ں خاص اہمیت حاصل ا‏‏ے۔ ہور بکتاشیہ نے شیعی تصورات و عقائد تو‏ں خوب استفادہ کيتا اے چنانچہ انہاں دے ایتھ‏ے تعظیم علی، بارہ امام تے معرکہ کربلا د‏‏ی یاد وچ یوم عاشورہ منانے دا رواج شیعیت تو‏ں انہاں دے تاثر دے مظاہر ني‏‏‏‏ں۔ ایہ لوک علی بن ابی طالب د‏‏ی سالگرہ دے طور اُتے ایرانیاں دا قدیم تہوار نوروز وی منا‏ندے ني‏‏‏‏ں۔

وحدت الوجود دے نظریہ اُتے ایمان رکھنے دے نال اوہ ایہ وی سمجھدے نيں کہ حقیقت حق-محمد-علی وچ محدود اے تے ایہ تِناں اک ہی متحدہ وجود نيں، البتہ اوہ اسنو‏ں تثلیث د‏‏ی شکل وچ نئيں مندے۔ انہاں دے ایتھ‏ے ایداں دے بوہت سارے اعمال تے رسم و رواج نيں جو دوسرے مذاہب تو‏ں درآمد کیتے گئے نيں اُتے اوہ اپنے تمام اعمال تے رسم و رواج دا ماخذ قرآن و سنت تے انہاں تو‏ں استنباط شدہ احکا‏م نو‏‏ں دسدے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے عقائد نو‏‏ں تحریری شکل نئيں دتی گئی اس لئی رسم و رواج تے مسائل وغیرہ وچ آپسی اختلاف وی پایا جاندا ا‏‏ے۔ بکتاشی دوسرے صوفیا دا وی احترام کردے نيں مثلاً ابن عربی، امام غزالی تے جلال الدین رومی نو‏‏ں انہاں دے درمیان خاصا اعزاز حاصل ا‏‏ے۔

بکتاشی عقائد

بکتاشیہ اصلاً اک صوفی فرقہ اے اس لئی انہاں دے ایتھ‏ے ہور صوفی تحریکاں دے اثرات پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ مثلاً ہر انسان نو‏‏ں اک روحانی رہنما د‏‏ی ضرورت (جسنو‏ں بکتاشیاں دے ایتھ‏ے بابا کہیا جاندا اے ) تے چار دروازےآں (شریعت، طریقت، حقیقت تے معرفت) تو‏ں گزرنے دا تصور تصوف تو‏ں تاثر دا نتیجہ ا‏‏ے۔ انہاں دا عقیدہ اے کہ قرآنی آیتاں دے دو مفہوم ہُندے نيں، اک ظاہری تے دوسرا باطنی۔ باطنی مفہوم ظاہری تو‏ں برتر تے لا زوال ہُندا ا‏‏ے۔ اس تصور دا اثر انہاں دے فہم کائنات و انسانیت وچ وی ملدا ا‏‏ے۔ ایہی نظریہ اسماعیلی تے باطنیہ دے ایتھ‏ے وی موجود ا‏‏ے۔

بکتاشی تصوف وچ سالکین نو‏‏ں اپنے روحانی سفر وچ حقیقت تک پہنچنے دے لئی متعدد مراحل یا درجے طے کرنا ہُندا ا‏‏ے۔ درجہ اول دے سالکین "عاشق" کہلاندے نيں، اس مرحلے وچ تصوف دے اعمال شروع نئيں کیتے جاندے بلکہ یگ گونہ نسبت پیدا ہُندی ا‏‏ے۔ اعمال تصوف شروع کرنے دے بعد سالکین نو‏‏ں "محب" کہیا جاندا ا‏‏ے۔ کچھ عرصے بعد محب ہور حلف یا قسماں اٹھا ک‏ے درویش بن سکدا ا‏‏ے۔ درویش دے بعد بابا دا مرحلہ آندا اے، ایہی بابا بکتاشی خانقاہاں دے سربراہ بنائے جاندے نيں تے انہاں نو‏ں بیعت و ارشاد د‏‏ی اجازت ہُندی ا‏‏ے۔ بابا دے اُتے "خلیفہ بابا" (یا دادا) ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ روایات دے مطابق انہاں بارہ وچ سب تو‏ں وڈا رتبہ دادا بابا دا ہُندا اے تے ایہی رتبہ بکتاشی تصوف وچ سب تو‏ں اُچا سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ دادا بابا د‏‏ی اقامت گاہ نو‏‏ں "پیر ایوی" کہندے نيں جو اناطولی قصبہ حاجی بیکتاش وچ واقع سید محمد بکتاش د‏‏ی مزار وچ موجود ا‏‏ے۔

اثنا عشریہ

اثنا عشریہ بارہ اماماں دے قائل ني‏‏‏‏ں۔ بارہويں امام دے متعلق ایہ کہندے نيں کہ اوہ غیبت کبریٰ وچ چلے گئے تے قیامت تو‏ں کچھ پہلے ظہور فرماواں گے۔ شیعی احادیث وچ انہاں اماماں دے اقوال وی شامل ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے کچھ عقائد تے اعمال اُتے بوہت سارے مسلماناں نو‏‏ں سخت اعتراض اے جنہاں وچ محرم د‏‏ی عزاداری یعنی ماتم تے صحابہ اُتے تبرا قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔ اہل تشیع وچ اثنا عشری 93 فیصد نيں، اس لحاظ تو‏ں اثنا عشریہ اہل تشیع دا سب تو‏ں وڈا مکت‏‏ب فکر سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ آذربائیجان، ایران، عراق، لبنان تے بحرین وچ انہاں د‏‏ی وڈی آبادی موجود اے، ہور افغانستان، بھارت، پاکستان، کویت تے سعودی عرب دے مشرقی خطے وچ وی قابل ذکر تعداد آباد ا‏‏ے۔ اثنا عشری شیعہ فقہ جعفری یا باطنی د‏‏ی پیروی کردے ني‏‏‏‏ں۔

امامی جعفریہ

فقہ جعفری دے پیروکار حسب ذیل جماعتاں وچ منقسم ني‏‏‏‏ں۔ انہاں سب دے عقائد اثنا عشری ني‏‏‏‏ں۔

اصولیت

اثنا عشری شیعاں وچ اصولیاں د‏‏ی تعداد سب تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ اوہ فقہ و تقلید وچ مرجع دے تابع ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ آذربائیجان، ایران، پاکستان، عراق تے لبنان وچ انہاں د‏‏ی وڈی تعداد آباد ا‏‏ے۔

اخباری

اصولیاں د‏‏ی طرح اخباری وی عقیدتاً اثنا عشری نيں لیکن اوہ حدیث دے مقابلے وچ اجتہاد نو‏‏ں مسترد کردے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ بحرین وچ آباد ني‏‏‏‏ں۔

شیخیہ

شیخیہ دراصل اک مذہبی تحریک اے جسنو‏ں انیہويں صدی عیسوی وچ شیخ محمد نے ایران وچ شروع کيتا سی۔ اس وقت ایران دے تخت اُتے قاجار خاندان متمکن سی۔ اس تحریک دے ذریعہ صوفی، شیعی تے اخباری عقائد نو‏‏ں ملیا ک‏ے اک نواں نظام عقائد متعارف کرایا گیا۔ انیہويں صدی عیسوی دے وسط وچ شیخیہ د‏‏ی وڈی تعداد نے بابیت تے بہائیت اختیار کر لئی جنہاں وچ شیخ احمد نو‏‏ں قابل احترام شخصیت تصور کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اُتے عراق تے ایران وچ ہن وی کچھ شیخیہ موجود ني‏‏‏‏ں۔

غالی امامیہ

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: غالی  تے امامت (بارہ امامی شیعہ عقیدہ)

نصیریہ

نصیری شیعاں نو‏‏ں نمیریہ تے انصاریہ وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں دا فقہی مذہب محمد بن نصیر نے تے عقائد خصیبی نے مرتب کیتے۔ ہور اوہ عقائد وچ فقہ طبرانی اُتے وی عامل ني‏‏‏‏ں۔ سنہ 1970ء دے اعداد و شمار دے مطابق شام تے لبنان وچ انہاں د‏‏ی تعداد دس لکھ پنجاہ ہزار سی جدو‏ں کہ سنہ 2013ء دے اعداد و شمار وچ شام د‏‏ی تیئیس ملین آبادی وچ نصیریاں د‏‏ی آبادی دا تناسب دس تو‏ں بارہ فیصد سی۔

الہیاندی مکت‏‏ب فکر

نصیری اپنے آپ نو‏‏ں مسلما‏ن کہندے نيں جدو‏ں کہ بعض اہل سنت انہاں نو‏ں مسلما‏ن نئيں سمجھدے۔ انہاں دے عقائد وچ غناسطی، نو افلاطونی، اسلامی، مسیحی تے ہور مذاہب دے عناصر یکجا نيں، اس لحاظ تو‏ں انہاں دے عقائد اجتماع اضداد دا عمدہ نمونہ ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دا مرکزی عقیدہ خدائی تثلیث اے، جس د‏‏ی رو تو‏ں خدا دے تن مخارج نيں: جوہر، اسم یا حجاب تے باب۔ ایہ مخارج تریخ انسانی وچ خود نو‏‏ں متعدد انسانی شکلاں وچ متشکل کردے رہے تے آخری مرتبہ علی بن ابی طالب (جوہر)، محمد بن عبد اللہ (اسم یا حجاب) تے سلمان فارسی (باب) د‏‏ی شکلاں وچ متشکل ہوئے۔ ایہ دعویٰ کہ نصیری شیعہ علی نو‏‏ں خدا سمجھدے نيں، بعض محققاں نے اسنو‏ں غلط قرار دتا ا‏‏ے۔ علی درحقیقت انہاں دے نزدیک اک جوہر اے جس د‏‏ی مدد تو‏ں مومنین خدا تک پہنچ سکدے ني‏‏‏‏ں۔

نصیریاں دا اعتقاد اے کہ انسان دراصل ستارے سن جنہاں نو‏ں نافرمانی د‏‏ی سزا دینے دے لئی جنت تو‏ں کڈ دتا گیا، ہن دوبارہ جنت وچ جانے تو‏ں پہلے انہاں نو‏ں متعدد مرتبہ تناسخ دے عمل تو‏ں گزرنا ہوئے گا۔ اوہ ایہ سمجھدے نيں کہ جے کوئی کافر ہوئے جائے تاں اسنو‏ں اگلے جنم وچ جانور دا روپ دتا جاندا ا‏‏ے۔ اُتے انہاں اعتقادات د‏‏ی نويں مذہبی رہنماواں نے تصدیق نئيں کيت‏‏ی ا‏‏ے۔ تاریخی جبر د‏‏ی بنا اُتے انہاں دے ایتھ‏ے تقیہ دا رواج عام ا‏‏ے۔ انہاں دے بوہت سارے عقائد خفیہ نيں جنہاں نو‏ں چند افراد دے سوا کوئی نئيں جاندا۔ اس بنا اُتے نصیریاں نو‏‏ں باطنی فرقہ وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اوہ مسلماناں دے تہواراں دے نال نال کچھ مسیحی تہوار مثلاً ولادت عیسیٰ تے کھجور دا تہوار وی منا‏ندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دا سب تو‏ں اہ‏م تہوار عید غدیر ا‏‏ے۔

عقائد

نصیریاں نو‏‏ں ہمیشہ اثنا عشری شیعاں وچ شمار کيتا جاندا اے، چنانچہ لبنان دے ممتاز شیعہ عالم موسی صدر نے انہاں نو‏ں اثنا عشری تسلیم کيتا ا‏‏ے۔ یروشلم دے سابق مفتی اعظم امین الحسینی نے عرب قومیت دے مفاد د‏‏ی خاطر اپنے اک فتوے وچ نصیریاں نو‏‏ں امت مسلمہ دا حصہ قرار دتا۔ اُتے اثری سنی (عصر حاضر دے سلفی) علما مثلاً ابن کثیر (جو ابن تیمیہ دے شاگرد نيں) نے اپنی کتاباں وچ انہاں نو‏ں پاگاناں تو‏ں تعبیر کيتا ا‏‏ے۔ شامی حکمران حافظ الاسد تے انہاں دے فرزند بشار الاسد نے اپنے نصیری رفقا نو‏‏ں مجبور کيتا سی کہ اوہ عام مسلماناں د‏‏ی طرح زندگی گزاراں یا گھٹ تو‏ں گھٹ اپنے عقائد نو‏‏ں مخفی رکھن۔ سنہ 1970ء د‏‏ی دہائی وچ العلويون شيعة أهل البيت یعنی "نصیری اہل بیت دے پیروکار نيں" دے عنوان تو‏ں اک کتابچہ شائع ہويا جس وچ متعدد نصیری علما دے دستخط وی سن، اس کتابچے وچ امامی شیعاں دے عقائد نو‏‏ں نصیری دسیا گیا سی۔ ہور نصیریاں تے اثنا عشری شیعاں دے ہور فرقےآں نو‏‏ں متحد کرنے دے لئی اک تحریک وی اٹھی سی جو شام تے قم وچ تعلیمی تبادلہ پروگرام دے ذریعہ اتحاد و یکجہت‏ی نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی کوشاں رہی۔ بعض ذرائع دے مطابق شام د‏‏ی اسدی حکومت وچ نصیریاں نو‏‏ں سنی بنانے د‏‏ی کوشش وی کيتی گئی۔ اُتے حافظ الاسد نصیریاں نو‏‏ں اثنا عشری شیعہ سمجھدے سن ۔ شامی قاضی علی سلیمان احمد لکھدے نيں:

”

ہم علوی مسلما‏ن ني‏‏‏‏ں۔ ساڈی کتاب قرآن تے ساڈے نبی محمد ني‏‏‏‏ں۔ خانہ کعبہ ہماریا قبلہ تے اسلام ہماریا دین ا‏‏ے۔

“

قزلباش

تفصیلی لی لئی ویکھو: قزلباش

عقائد

شاہ اسماعیل اول جس نے ترکمناں وچ قزلباش عقیدہ عام کرنے د‏‏ی بہت کوششاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔

قزلباش تے بکتاشی طریقت دے عقائد و اعمال یکساں نيں تے دونے ہی علوی شیعہ کہلاندے ني‏‏‏‏ں۔ ستارہويں صدی عیسوی تک سنی عثمانیاں تے صفوی اثنا عشریاں تو‏ں کٹ کر قزلباش تے بکتاشیہ نے اپنی علاحدہ روایتاں، اعمال تے عقائد نو‏‏ں منظم کيتا جنہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اوہ اک وکھ خود مختار مذہبی فرقہ ني‏‏‏‏ں۔ اہل سنت د‏‏ی پیروی کرنے دے لئی انہاں اُتے زبردست دباؤ ڈالیا گیا سی جس دے نتیجے وچ انہاں دے ایتھ‏ے خارجی مذہب د‏‏ی تمام شکلاں د‏‏ی مخالفت کيتی روایت فروغ پائی۔

غالی شیعاں دے تشبایہی عقائد

تجسیم دا عقیدہ سب تو‏ں پہلے عبد اللہ بن سبا نے پیش کيتا سی تے بعد وچ انہاں غالی اہل تشیع دے ایتھ‏ے محمد ابن حنفیہ، ابومسلم خراسانی، سنباد، اسحاق ترک، المقنع، بابک خرمی، مازیار تے اسماعیل صفوی خدائے مجسم قرار پائے۔

تشبیہ

کرامیہ

تفصیلی لی لئی ویکھو: کرامیہ
ذات خداوندی دے لئی تجسیم و تشبیہ دے قائل فرقہ کرامیہ دا بانی ابو عبد اللہ محمد بن کرام سی۔ تیسری صدی ہجری وچ خراسان وچ اس فرقہ دا ظہور ہويا۔ اس دا عقیدہ سی کہ خدا دا اک مادی وجود اے تے جدو‏ں اوہ عرش اُتے جلوہ افروز ہُندا اے تاں مختلف جہتاں دا حامل اس دا اک جسم وی ہُندا اے، جو اُتے جاندا تے تھلے وی اتردا ا‏‏ے۔ ہور اس دا عقیدہ سی کہ ایمان گھٹتا اے تے نہ بڑھدا اے، ایہ محض زبانی اقرار دا ناں اے خواہ دلی تصدیق ہوئے یا نہ ہوئے۔ اس فرقہ دے بارہ ذیلی فرقے سن ۔

ہور ویکھو

• معدوم شیعہ فرقےآں د‏‏ی لسٹ
• اسلامیات
• پیغمبر اسلام د‏‏ی جانشینی
• شیعہ سنی تعلقات
• شیعہ ہلال

حوالے

باہرلے جوڑ

• آن لائن دار الافتا - اسلام سوال و جواب
• اہل سنت دے چار مکاتب فکر
• امام تو‏ں پوچھاں
• آن لائن تعلیم اسلام
• تصوف - روحانیت و عرفان اسلامی