مہاراجا رنجیت سنگھ

مہاراجا رنجیت سنگھ
(Punjabi وچ: ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ)
،
جم	13 نومبر 1780   گجرانوالا
وفات	27 جون 1839 (59 سال)  شاہی قلعہ ،  لہور ،  سرکار خالصہ
وجہ وفات	دماغی امراض
مدفن	رنجیت سنگھ دی سمادھی ،  لہور
طرز وفات	طبعی موت
شہریت	سرکار خالصہ
زوجہ	مہتاب کور (۱۷۹۶–۲۷ جون ۱۸۳۹) داتار کور (۱۷۹۲–۲۰ جون ۱۸۳۸) جند کور (۱۸۲۹–۲۷ جون ۱۸۳۹)
اولاد	کھڑک سنگھ ،  ایشر سنگھ ،  رتن سنگھ ،  مہاراجہ شیر سنگھ ،  تارا سنگھ ،  ملتانا سنگھ ،  کشمیرا سنگھ ،  پشورا سنگھ ،  دلیپ سنگھ
والد	مہان سنگھ
والدہ	راج کور
مناصب
مہاراجا
دفتر وچ ۱۲ اپریل ۱۸۰۱  – ۲۷ جون ۱۸۳۹
عملی زندگی
پیشہ	مقتدر اعلیٰ
پیشہ ورانہ زبان	پنجابی ،  فارسی

سرکار خالصہ جی
مہاراجا پنجاب
مہاراجا رنجیت سنگھ
راج ویلہ	12 اپریل 1801ء — 28 جون 1839ء
تاج پوشی	12 اپریل 1801ء لہور
پورا ناں	رنجیت سنگھ
جم	۱۳ نومبر ۱٧۸۰ء
جمن دی تھاں	گجرانوالا، پنجاب، پاکستان
موت	۲۷ جون 1839ء
موت دی تھاں	لہور
دفن دی تھاں	لہور، پنجاب، پاکستان
پیشرو	کوئی نئیں
جانشین	کھڑک سنگھ
زنانی	مہتاب کور موراں سرکار
اولاد	کھڑک سنگھ ، دلیپ سنگھ
ٹبر	سکھ سلطنت
پیؤ	مہان سنگھ
ماں	راج کور
مذہب	سکھ مت

مہاراجا رنجیت سنگھ، (13 نومبر 1801ء - 28 جون 1839) پنجاب وچ سلطنت پنجاب دے پہلے مہاراجا سی۔ رنجیت سنگھ نے پنجاب، کشمیر اَتے سرحد چوں افغانیاں نوں باہر کڈھ دتا۔ پنجاب نوں انگریزاں توں وی بچائی رکھیا۔

پنجاب دی سلطنت دی نین٘ہہ رکھݨ والا مہا راجا رنجیت سنگھ جو شیر پنجاب دے ناں نال جانیا جاندا ہے ، پنجاب دی تریخ وچ اک بہادر جنگجو، دلیر اَتے مہان شخصیت دا مالک سی ، جیہنے پنجاب تے ہی نہیں بلکہ پنجاب دے لوکاں دے دلاں تے وی راج کیتا ہے۔ اس مہان حکمران بارے مسلمان لکھاری شاہ محمد لکھدے نیں

 
 مہابلی رنجیت سنگھ ہویا پیدا
نال زور دے ملک ہلائی گیا
ملتان، کشمیر، پشور، چمبا
جموں، کانگڑا، کوٹ نوائی گیا
تبت دیش لداخ تے چین توڑی
سکہ اپنے نام چلائی گیا۔
شاہ محمد جان پچاس برسا
اچھا رجّ کے راج کمائی گیا

جم پل

رنجیت سنگھ سکرچکیا مسل دے سردار مہان سنگھ دا پتر سی۔ 13 نومبر ۱٧۸۰ء وچ (موجودہ پنجاب، پاکستان) دے شہر گجرانوالا دے نیڑے جمیا۔ اس دا تعلق جٹاں دی اک گوت نال سی۔ حالے اوہ جواک ای سی چيچک توں اس دی اک اکھ مک گئی۔ اوس ویلے پنجاب دا جوکھا سارا تھاں سکھ مسلاں کول سی تے ایہہ سکھ مسلاں سربت خالصہ دے تھلے سن۔ ایہناں مسلاں نے اپنے اپنے تھاں ونڈے ہوۓ سن۔ رنجیت سنگھ دا پیو مہان سنگھ سکرچاکیہ مسل دا سردار سی تے پنجاب وچ اس دے راجگڑھ گجرانوالا دے آلے دوالے دے تھاں اس دے کول سن۔ 1785 وچ رنجیت سنگھ دی منگنی کنہیا مسل دے سردار گربخش سنگھ تے سردارنی سدا کور دی دھی مہتاب کور نال کیتی گئی۔ رنجیت 12 ورھیاں دا سی جدوں اسدا پیو مر گیا تاں ایہہ کنہیا مسل دی پردھان سدا کور دی ہتھونڈائی راج چ آیا اَتے اپنی مسل دا سردار بن گیا ۔ ۱۸ ورھے دا ہوکے اوہنے اپنی مسل نوں سمبھالیا ۔

شیر پنجاب مہاراجہ رنجیت سنگھ دا جم 13 نومبر ۱٧۸۰ نوں شکرچکیا مثل دے سردار مہاں سنگھ تے سردارنی راج کور جو جیند سردار گجپت سنگھ دی پتری سی تے مالوا دا ہون کرکے اس نوں ” مائی ملوین ” وی کیہا جاندا سی ،دے گھر ہویا۔ اس دا بچپن دا نام بدھ سنگھ رکھیا گیا۔ جدوں مہا سنگھ نوں اسدے گھر پتر ہون دی خبر ملی تاں اوہ اک جنگی مہم دوران سید نگر دی مورچا بندی کر رہے سی۔ جدوں فتح پا کے گجرانوالا واپس آیا تاں اس نے جت دی خوشی وچ اپنے بچے دا نام رنجیت سنگھ رکھ دتا۔ ماں پیو دا اکلا اکلا پتر سی بڑے لاڈ پیار نال پلیا پر بچپن وچ سیتلا نکلن کارن اس دی اک اکھ جاندی رہی تے منہ تے چیچک دے بھاری داغ پے گئے۔

مڈھلی تعلیم پنجابی تے گنت، اس نے بھائی حصہ سنگھ دی دھرم سالا توں کیتی پر اگے اوہ پڑھائی نہ کر سکے۔ اوہناں دناں وچ پڑھائی لکھائی تے تعلیم دا پرسار ہندواں وچ زیادہ تر کھتریاں تے براہمناں وچ تے مسلماناں وچ سییداں وچ ہندا سی۔ کھیتی باڑی ، دستکاری اتے مزدوری کرن والیاں لئی پڑنا بہت دور دی گل سی۔ دُوجی وجہ ایہہ وی سی کہ گُرو گوبند سنگھ نے سکھاں نوں اک مارشل قوم دا درجہ دتا جس کرکے زمین نال جڑی کاشتکاراں دی جماعت بہادری تے فوجی طاقت وچ کھتریاں راجپوتاں تے پٹھاناں نالوں وی اگے ودھ گئی۔

مسلاں دے زمانے توں ہی پڑھائی نالوں زیادہ اہم یدھ کلا، گھوڑ سواری، شکار کرن، جنگی کرتب، نشانے بازی تے تیراکی سن، جو رنجیت سنگھ دی پڑائی دے ضروری موضوع سن۔ مہاراجا ہجے 9، 10 سال دا ہی سی ، کی اسنے اپنے پیؤ نال یدھ جنگاں وچ حصہ لینا شروع کر دتا۔ اک واری سودرا دی مہم دے دوران مہاں سنگھ اچانک بیمار ہو گیا، اسنوں واپس آنا پیا تاں مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اس مہم دی اگوائی کیتی ، جت وی حاصل کیتی تے دشمن نوں ہرا کے اسدے گولہ برود تے وی قبضہ کر لیا۔

ٹبر

مہاراجا رنجیت سنگھ دے 18 ویاہ سن۔ آخری ویاہ مہارانی جنداں نال ہویا۔ زیادہ تر ویاہواں دا مقصد سیاسی سی، مسلاں نوں اکٹھا کرنا یا اپنے راج دا پھلار کرن لئی۔ ایہناں وچوں اٹھ پتر ہوئے۔

کھڑک سنگھ (۱٧۹۹–۱۸۳۹ ) ایشر سنگھ (۱۸۰۴–۱۸۰۵ ) شیر سنگھ (۱۸۰٧–۱۸۴۳ ) تارہ سنگھ (۱۸۰٧–۱۸۵۹ )کشمیرا سنگھ (۱۸۱۹–۱۸۴۴)پشورا سنگھ (۱۸۲۳–۱۸۴۵ )ملتانا سنگھ (۱۸۱۹–۱۸۴٦ ) دلیپ سنگھ (۱۸۳۸-۱۸۹۳)

اس دا پہلا ویاہ ۱٧۸۵ بہادر سردارنی سدا کور جسدا پتی گربخش سنگھ مہاں سنگھ دے خلاف لڑائی وچ ماریا گیا سی ، دی پتری مہتاب کور نال ہویا۔ اس رشتے نال مہاراجا رنجیت سنگھ نوں سیاسی طاقت ملی۔ دوناں مسلاں دا آپسی تناو ختم ہوگیا تے ایہ دو طاقتاں اکٹھیاں ہو گئیاں۔

اجے اوہ مساں بارہ کو وریاں دے ہوئے سن کی اپریل ۱٧۹۰ پیؤ دا، جنھا دی عمر صرف ۲٧ سال دی سی چھتر چھایا سدا لئی اٹھ گیا ۱پیؤ دیاں آخری سسکار دیاں رسماں ادا کرکے رنجیت سنگھ شکرچکیا مثل دا سردار دھاپ دتا گیا ۱ رنجیت سنگھ اجے بہت چھوٹا سی سو راج کاج دا سارا کم راج کور، اوہناں دی ماں دے ہتھ وچ آ گیا جس نوں چلان لئی دیوان لکھپت رائے نوں نیت کیتا گیا ۱ ویاہ تو ترنت بعد رانی سدا کور نے اپنی کنئیا مثل نوں شکرچکیا مثل نال جوڑ دتا۱ ہن راج کور، دیوان لکھپت رائے تے سدا کور نے رنجیت سنگھ دے ناں تے انتظام چلانا شروع کر دتا، جس نوں “تن پرتیندھیاں دی کونسل ” کیہا جاندا سی جنھا وچو سبھ تو ودھ بااثر سدا کور سی۔

رنجیت سنگھ دی دوسری شادی ۱٧۹٧ وچ نکئی مثل دے سردار گیان سنگھ دی بھین راج کور نال ہوئی ، جسدا نہ بدل کے داتار کور رکھ دتا ،کدی کدی مائی نیپھاں وی کیہا جاندا سی۔ اس شادی نال رنجیت سنگھ دی سیاسی طاقت وچ وادھا ہویا۔ اس دوران دیوان لکھپت رائے جد معاملہ اگراہن گیا تاں مسلمان زمیداراں دے ہتھوں ماریا گیا۔ راج کور، رنجیت سنگھ دی ماں دا اچانک انتقال ہو گیا۔ ہن مثل دا سارا کم سدا کور دے ہتھ وچ آ گیا۔ سدا کور دا ارادہ سی رنجیت سنگھ نوں اپنے ہتھ وچ کرکے سکتا دا سارا راج پربندھ اوہ خود کرے۔ اس نے سمے سمے سر رنجیت سنگھ دی معاشی تے فوجی مدت وی کیتی۔ پر فیر وی رنجیت سنگھ نوں اپنے اپر اس دی حکومت منظور نہیں سی سدا کور اپنیاں چالاں نہ چلدیاں ویکھ کے اپنی بیٹی نوں اپنے نال لیکے اپنی مثل نوں واپس چلی گئی۔ رنجیت سنگھ غیر ضروری بندھنا توں آزاد ہو گیا۔

رنجیت سنگھ دے پرکھاں دا پچھوکڑ

رنجیت سنگھ دے وڈے-وڈیرے معمولی کرسانی کر کے اپنی روزی-روٹی کماؤن والے لوک سن۔ اوہ گجرانوالہ دے ارد-گرد ڈنگر چاردے سن۔ ایہناں وچوں سبھ توں پہلاں جس بندے نے کجھ مشہوری حاصل کیتی اوہ سی بدھ سنگھ۔ اوہ بدھ سنگھ 'دیساں' دے ناں نال جانیاں جاندا سی۔ اوہ ہر ویلے اپنی گھوڑی 'دیساں' نال ہی تردا-پھردا نظر آؤندا سی، اس لئی اس دا ناں بدھ سنگھ دیساں پے گیا۔ اپنی اس ڈبّ-کھڑبی گھوڑی 'تے سوار بدھ سنگھ نے پنجاب دے سارے میدان گاہ دتے اتے پنجاب دے دریاواں وچّ جدوں ہڑ آئے ہندے سن، اس ویلے اوہ اوہناں نوں اپنی گھوڑی 'تے پار کرن وچّ فخر محسوس کردا سی۔ ایہہ اس ویلے اتہاس دا پنہ بن گیا جدوں اوہ دسویں سکھ گورو گوبند سنگھ جی توں امرت پان کر کے 'خالصہ' بن گیا۔ جدوں ۱٧۱۸ وچّ بدھ سنگھ چلانا کر گیا تاں اس دے سریر 'تے برچھیاں اتے گولیاں دے نشان سن۔ اوہ اپنے پتراں واسطے کجھ پنڈ چھڈّ گیا جنہاں نوں اوہ اپنے کہہ سکدے سن۔ کجھ پنڈ اجیہے وی سن جہڑے اس نوں 'راکھی' (رکھیا کرن لئی ادا کیتی جان والی رقم) ادا کردے سن۔ بدھ سنگھ دے پتر نودھ سنگھ نے سکرچکّ پنڈ دی قلعہ بندی کر لئی اتے کجھ ہتھیاربند بندے وی رکھ لئے۔ سکرچکّ والیاں نے کجھ ہور مسلاں نال وی گنڈھ-سنڈھ کر لئی اتے احمد شاہ ابدالی دیاں دھاڑاں نال کئی مٹھبھیڑاں کیتیاں۔ جیوں ہی پنجاب نوں لٹّ-پٹّ کے افغانی واپس گئے، راوی اتے جہلم دریاواں دے درمیان دے علاقے نوں نودھ سنگھ نے اپنے قبضے وچّ کر لیا۔ ۱٧۵۲ وچّ افغانیاں نال مٹھبھیڑ وچّ نودھ سنگھ ماریا گیا۔ نودھ سنگھ دے چار پتر سن۔ ایہناں وچوں چڑھت سنگھ سبھ توں وڈا سی۔ اس نے سکرچکّ پنڈ نوں چھڈّ کے گجرانوالہ نوں اپنا ہیڈکوارٹر بنا لیا اتے اس دے ارد-گرد مورچابندی کر لئی۔ افغانی گورنر چھوٹی جہی فوجی ٹکڑی نال لاہور توں چل کے چڑھت سنگھ نوں پکڑن لئی گجرانوالہ آیا پر سردار نے اس دی پیش نہ جان دتی، سگوں اس نوں مجبور کیتا کہ اوہ اپنے نال لیاندیاں بندوقاں اتے راشن وی پچھے چھڈّ جاوے۔ اس چھوٹی جہی سفلتا نے چڑھت سنگھ دی بہت حوصلہ-افزائی کیتی تے اس نے اگے ودھ کے وزیرآباد، احمدآباد اتے روہتاس دے قصبے وی قبضے ہیٹھ کر لئے۔ پر جدوں احمد شاہ ابدالی افغانستان توں کوچ کر کے پنجاب پہنچیا تاں چڑھت سنگھ جنگلاں نوں دوڑ گیا۔ ابدالی نے اس دے سارے علاقے نوں لٹّ-پٹّ لیا۔ اس نے گجرانوالہ دی مورچابندی نوں تہس-نہس کر دتا۔ پر چڑھت سنگھ نوں جیوں ہی خبر لگی کہ ابدالی واپس افغانستان ولّ چل پیا ہے تاں اس نے اس دا پچھا کیتا اتے اس دا کافی سامان لٹّ لیا۔ اس نے گجرانوالہ اتے اس دے آسپاس دے علاقیاں دی مڑ توں مورچابندی کر لئی۔

پنجاب دے بہت سارے امیر پریوار ابدالی دے حملے سمیں جموں جا وسے سن۔ چڑھت سنگھ نے جموں 'تے قبضہ کرن دا من بنایا پر بھنگی سرداراں نے اس 'تے اپنا حق جتلایا اتے اس نوں اگے ودھن توں روکیا۔ اک مٹھبھیڑ وچّ چڑھت سنگھ ماریا گیا۔ دراصل، اس دی اپنی ہی بندوق دی نال پھٹ گئی اتے اوہ گمبھیر روپ وچّ زخمی ہو گیا تے زخماں دا تاب نہ سہاردیاں اکال چلانا کر گیا۔ چڑھت سنگھ دا ۱۴-سالا پتر مہاں سنگھ اپنے پتا وانگ بہت امنگپورن اتے بہادر سی۔ اس نے جیند دے سردار گجپت سنگھ دی لڑکی نال ویاہ کر لیا اتے دوہاں مسلاں دے ملاپ نال اس دی طاقت سکھ مسلاں درمیان بہت ودھ گئی۔ اس نے مورچیبندی والے شہر گجرانوالہ دے اندر اک قلعہ-نماہا محل بنایا جس دا ناں اس نے اپنے ناں 'تے 'گڑھی مہاں سنگھ' رکھیا۔ اس نے اپنے گھڑ-سواراں دی گنتی ودھا کے ۶٬۰۰۰ کر لئی اتے اپنے وڈیریاں والی پرساروادی نیتی نوں اگے توریا۔ اس نے رسول نگر دا شہر اک مسلمان قبائلی سردار کولوں کھوہ لیا۔ اس نے چٹھےآں کولوں علی پور، پنڈی بھٹیاں، ساہیوال، عیسی خیل اتے سیالکوٹ جت لئے۔ اس نے اپنے پیؤ دے سپنے نوں پورا کرن لئی جموں ولّ چالے پائے۔ اتھے دا ہندو ڈوگرا شاسک مہاں سنگھ دی شکتی توں ڈردا اس امیراں دی نگری نوں چھڈّ کے دوڑ گیا۔ ہن مہاں سنگھ باقی دے مسلداراں نالوں وڈی طاقت بن گیا سی۔ کنہئیا مسل نے بھنگیاں نوں روند کے نیواں دکھایا سی۔ ہن اوہ چاہندے سن کہ مہاں سنگھ نوں جموں توں باہر کڈھیا جاوے۔ پر اک مٹھبھیڑ درمیان کنہیا مسل دا چشمے-چراغ گربخش سنگھ ماریا گیا۔ کنہئیا مثل دی چڑھت نوں بہت ٹھیس پہنچی۔ کنہئیا مثل دے سردار نوں اپنی پوتی مہتاب کور دی منگنی مہاں سنگھ دے بیٹے رنجیت سنگھ نال کرنی پئی۔ اس توں جلدی ہی بعد کنہئیا سردار دی موت ہو گئی تے مہتاب کور دی ماں رانی سدا کور اس مثل دی سردارنی بنیں۔ مہاں سنگھ دی موت ۱٧۹۲ وچّ ہوئی۔

بدھ سنگھ توں لے کے مہاں سنگھ تکّ رنجیت سنگھ دے پرکھیاں نے جو کجھ اس نوں وراثت وچّ دتا، اس وچّ اتلا لہندے پنجاب وچّ کافی وڈے آکار دی ریاست، چنگی نسل دے ہزاراں بہادر گھوڑے، بندوقاں اتے بندوقچی شامل سن۔

• رنجیت سنگھ دے دادے پڑدادے تے دادیاں پڑدادیاں دے ناں ایداں نیں:
• بدھ سنگھ (۱٦٧۰-۱٧۱۸) اسدے کول امرتسر ضلعے چ ۲۵ کلے (ایکڑ) زمین سی جتھے اینھے سکرچک ناں دے پنڈ دی نیہہ رکھی ایسے ناں توں سکرچکیا مثلمشہور ہوئی ۔
• نودھ سنگھ (پڑدادا، مویا ۱٧۵۲ء ) اسدا ویاہ مجیٹھا دے سردار کلاب سنگد دی دھی لالی کور نال ہویا ۔
• چڑھت سنگھ (دادا ، مویا ۱٧٧۰ء) اسدا ویاہ ضلع گجرانوالہ دے سردار امر سنگھ وڑائیچ دی دھی دیساں کور نال ہویا۔
• مہاں سنگھ(پیؤ ،مویا ۱٧۹۲ء)ریاست جند دی شہزادی راج کور نال ویاہ ہویا ۔

رنجیت سنگھ دی جمن دی تھاں تے تریخ بارے اتہاسکاراں دی رائے

رنجیت سنگھ جیند ریاست وچّ واقع بڈرکھاں ناں دے قصبے وچّ واقع چھوٹی جہی گڑھی وچّ ۱۳ نومبر ۱٧۸۰ نوں جمیا۔اسدی ماں دا ناں راج کور سی جہڑی جیند دے راجا گجپت سنگھ دی بیٹی سی۔ اس نوں اس دے سوہرے گھر وچّ مائی ملوائن دے ناں نال جانیاں جاندا سی۔ جویں پنجاب وچّ ریت ہے، اوہ اپنی پہلی اولاد نوں جمن لئی اپنے پیکے گھر آ گئی۔ بچے دے پیدا ہون 'تے اس دا ناں بدھ سنگھ رکھیا گیا۔ جدوں بچے دے پیدا ہون دی خبر اس دے پیؤ مہاں سنگھ نوں گجرانوالے پہنچائی گئی تاں اوہ اس ویلے اتھے نہیں سی سگوں اپنے گھوڑ-سواراں نال جہلم دریا دے آسپاس قابض چٹھیاں دے خلاف مہم 'تے چڑھیا ہویا سی۔ دوہاں سرداراں وچّ جموں 'تے قابض ہون لئی کئی واری زوردار جھڑپاں ہو چکیاں سن۔ مہاں سنگھ نوں اپنا اجلا بھوکھ نظر آ رہا سی، اس لئی اس نے بدھ سنگھ دے جنم دی خبر ملدیاں ہی ہرکارے نوں جیند ولّ دوڑایا تے کیہا کہ شہزادے دا ناں بدھ سنگھ دی بجائے رنجیت سنگھ رکھیا جاوے۔

اتہاسکاراں وچّ رنجیت سنگھ دے جنم دی طریق اتے ستھان نوں لے کے اختلاف ہن۔ گجرانوالے وچّ اک پرانے گھر دے باہر دو پلیٹاں لگیاں ہوئیاں ہن جنہاں 'تے لکھیا ہویا ہے کہ رنجیت سنگھ اس گھر وچّ پیدا ہویا تے اس دے جنم دی طریق ۲ نومبر، ۱۷۸۰ لکھی ہوئی ہے۔ ایہناں پلیٹاں نوں کئی اتہاسکاراں نے پرمانک منیاں ہے جنہاں وچّ میک گریگر، گرفن اتے پریم سنگھ ہوتیمردان شامل ہن۔ اس وچّ کوئی شکّ نہیں کہ ایہہ پلٹان پنجاب نوں برطانوی راج وچّ شامل کرن دے کئی سال بعد انگریزاں دوارا لائے گئے سن۔ ایہناں 'تے لکھی عبارت انگریزی، اردو اتے پنجابی وچّ ہے۔ ظاہر ہے کہ ایہہ کسے بریٹیش سولیئن افسر ولوں لوائے گئے جس نے اس دی اتہاسک پرمانکتا ولّ کوئی دھیان نہیں دتا۔ لاہور دربار دا واقعہ نویس سوہن لال سوری اتے دیوان امر ناتھ رنجیت دے جم دن دے جشناں دی طریق ۱۳ نومبر، ۱۷۸۰ ہی انکت کردے ہن۔ سوہن لال سوری نے رنجیت سنگھ دا جنم ستھان وی بڈرکھاں ہی لکھیا ہے۔

رنجیت سنگھ 'تے چیچک دے حملے دی گلّ نوں سوہن لال نے انجھ بیان کیتا ہے، گورومئی راج کمار دی طبیعت ناساز ہو گئی۔ دو سو گھڑ-سوار سربلند خان دی کمان ادھین اتے وڈے ڈاکٹر لالا حاکم رائے سمیت مہان شہزادے دی دیکھ-ریکھ لئی روانہ کیتے گئے۔ تکھے بخار اتے چیچک کارن گورومئی راج کمار دی حالت وگڑ گئی۔ سجی اکھ وچّ بہت زیاد درد سی تے ایہہ تکلیف گھٹّ ہندی نظر نہیں سی آ رہی۔ (اتھے سوہن لال نے وی ٹپلا کھادھا ہے، رنجیت سنگھ دی سجی نہیں سگوں کھبی اکھ چیچک نال ماری گئی سی)

رنجیت سنگھ دے بچپن بارے بہت گھٹّ لکھیا ملدا ہے۔ مہاں سنگھ نوں اپنیاں فوجی مہماں توں کدے ویہل نہیں ملیا۔ اوہ بچے رنجیت سنگھ بارے جاں اپنی پتنی راج کور ولّ بہتا سماں نہیں دے سکیا۔ دراصل، سکھ راجے وی مسلمان حاکماں وانگ اپنیاں بیویاں نوں زنانخانے دی چار-دیواری وچّ ہی قید کر چھڈدے سن۔ رنجیت دی ماتا راج کور رنجیت نوں روز گردوارے لے جاندی سی تے اوہ بیٹھ کے گورو گرنتھ صاحب دا پاٹھ سندا سی۔ سکھ دھرم دی مڈھلی جانکاری وی بچے نوں دتی جاندی سی۔ سکھ سرداراں دے گھراں وچّ عامَ طور 'تے ایہہ کم براہمن پجاریاں نوں سونپیا جاندا سی۔ شاید ایہہ اس لئی کہ سردار کسے وی مہم 'تے چڑھن توں پہلاں شبھ گھڑی دا پتہ لواؤندے سن۔ گرہیاں دیاں چالاں، دشاواں آدی دا حساب کتاب جانن کارن ایہہ براہمن سرداراں دے گھراں وچّ بہت ستکارت سمجھے جاندے سن۔ رنجیت سنگھ بھاویں گورو گرنتھ صاحب وچّ یقین رکھدا سی پر اسے اثر ادھین کسے وی خوشی غمی سمیں گٔوآں دان کرن، اتے جوالامکھی مندر وچّ ماتا دے چھتر چڑھاؤن نوں وی نہیں سی بھلدا۔ اوہناں دناں وچّ شکار کھیڈنا، نیزے بازی، تلواربازی دی ٹریننگ لینا اتے گھوڑ-سواری کرنا ہی سبھ توں وڈی ودیا سمجھی جاندی سی۔ اپنے بچپن دے دناں وچّ ہی رنجیت سنگھ نوں گھوڑیاں دا شوق پیدا ہو گیا سی جو کہ اس دی زندگی دے آخری دناں تکّ پاگلپن دی حد تکّ ودھ گیا سی۔

سکرچکیا مثل دا مثلدار

رنجیت سنگھ نوں فوجی مہم دا پہلا تجربہ اس سمیں ہویا جدوں اوہ صرف ۱۰ سالاں دا سی۔ اس دے پتا مہاں سنگھ نے گجرات دے مسلدار صاحب سنگھ بھنگی کولوں نذرانہ منگیا، اس نے دین توں کورا جواب دے دتا۔ مہاں سنگھ نے اس 'تے حملہ بول دتا۔ صاحب سنگھ نے سودھڑاں دے قلعے وچّ شرن لے لئی اتے لاہور وچّ رہندے اپنے رشتے داراں نوں مدد لئی اپیل کیتی۔ مہاں سنگھ نے رنجیت سنگھ نوں لے کے سودھڑاں دے قلعے نوں گھیرا پا لیا۔ ایہہ گھیر لما ہو گیا تے مہاں سنگھ اچانک بہت بیمار ہو گیا۔ ایہہ سوچ کے کہ شاید اوہ ٹھیک نہ ہو سکے، مہاں سنگھ نے رنجیت سنگھ نوں اپنا جانشین تھاپ دتا اتے اس دے متھے 'تے کیسر دا تلک لا کے اس نوں سکرچکیا مسل دا مکھی نیوکت کر دتا تے گجرانوالہ پرت آیا۔ جدوں بھنگی سرداراں نے لاہور وچّ سنیاں کہ مہاں سنگھ بیمار ہو گیا ہے اتے مہم دی کمان اک دس سال دے بچے دے ہتھ وچّ ہے، اوہ صاحب سنگھ بھنگی دی مدد لئی سودھڑاں ولّ کوچ کر گئے۔ رنجیت سنگھ نے لاہور توں آؤن والی بھنگی فوج نوں سودھڑاں دے کافی باہروار گھیرا پا لیا اتے اوہناں نوں کھدیڑ دتا۔ اپنے مرن توں پہلاں مہاں سنگھ نے اپنے بیٹے دی جت دی خبر سن لئی۔ رنجیت سنگھ سودھڑاں نوں فتح کرن اپرنت گجرانوالے اپنے پتا دے سنسکار وچّ شامل ہون لئی پہنچ گیا۔

پہلا ویلہ تے سلطنت دی اساری

رنجیت سنگھ دی سلطنت

رنجیت سنگھ دا ویاہ ۱۶ویں ورھے وچ کنہیا مسل چ ہویا تے ایہناں دوناں مسلاں دے ملاپ نال اسدی طاقت ہور وی ودھ گئی ۔ اسدی سس سدا کور اک سیانی جیدار تے پردھان زنانی سی ، جس نے رنجیت نوں اگے ورھان لئی بوہت کُجھ کیتا۔ کئی لڑائیاں مگروں اسنے دوجیاں مسلاں نوں فتح کر کے سکھ سلطنت دی نیون٘ہہ رکھی ۔ ۱۹آں سالاں دی عمر چ ۱٧۹۹ء چ اسنے لہور تے قبضہ کر کے اسنوں اپݨا راجگھر بݨا لیا ۔ ۳ سال بعد ۱۸۰۲ء چ امرتسر فتح کیتا اوتھوں بھنگیاں دی مشہور توپ تے ہور کئی توپاں ہتھ آئیاں ۔ کجھ ای ورہیاں چ اسنے سارے وسطی پنجاب تے ستلج تک قبضہ کرلئیا ، فیر ستلج پار کرکے لدھیانے تے وی قبضہ کرلیا ۔ لارڈ منٹو رنجیت سنگھ دی اس پیش قدمی نوں انگریزی مفاد دے خلاف سمجھدا سی ، چنانچہ ۱۸۰۹ء دے معاہدہ امرتسر دی رو نال دریائے ستلج اسدی سلطنت دی جنوبی حد قرار پائی ۔ ہݨ اسدا رخ شمال مغرب ول ہوگیا تے لگاتار لڑائیاں دے بعد اٹک ۔ ملتان (۱۸۱۸)، کشمیر (۱۸۱۹)، ہزارہ ، بنوں ، ڈیرہ غازی خان۱۸۲۰، ڈیرہ اسماعیل خان ۱۸۲۱ تے پشاور ۱۸۳۴ چ مل مار کے اپنی سرکار چ رلاۓ ۔

شاہ زمان دے حملے

احمد شاہ ابدالی دا پوتا شاہزمان سن ۱۷۸۳ عیسوی وچ کابل دے تخت اتے بیٹھا۔ اسنے وی اپنے دادا دی طرح ہندوستان اتے حملہ کرن دی پالیسی دھارن کر لئی۔ اسنے پہلا حملہ سن ۱٧۸٧ عیسوی وچ اتے دوجا سن ۱٧۸۸ عیسوی وچ کیتا پر خالصہ ولوں ہار کھا کے گھریلو حالات دے وگڑ جان دے کارن پنجہ صاحب دے کھیتر ولوں اوہ اگے نہیں ودھ سکیا۔ تیجا حملہ اسنے سن ۱٧۹٦ عیسوی وچ کیتا۔ پنجہ صاحب پہنچ کے اسنے مسلاں دے سرداراں دے مکھی سردار رنجیت سنگھ شکرچکیا نوں پتر لکھیا کہ اوہ ماتحتی قبول کر لین۔ جواب وچ رنجیت سنگھ نے کیہا– اسیں لڑائی لئی ططپر ہاں۔

شاہزمان وڈی فوج لے کے فتح دے ڈھنکے وجاؤندا ہویا لاہور تک پہنچ گیا۔ اسنے لاہور نگر اتے سہج وچ ہی اختیار کر لیا۔ شاہزمان دی وڈا فوج ویکھکے مقامی بھنگی مسل دے سردار اسدا سامنا نہیں سکے، لاہور نگر نوں اسدے رحم و کرم اتے چھڈکے بھجّ گئے۔ لاہور اتے قبضہ کرکے اوہ امرتسر دی طرف ودھیا، جتھے خالصے دیاں فوجاں اکٹھیاں سن۔ اتھے خوب ڈٹ کے خونی لڑائی ہوئی۔ اوہ متحدہ خالصہ فوجاں دا سامنا کرن وچ ناکام رہا تے ہار ہوکے واپس لاہور چلا گیا۔

ہن اسنے کوٹپالیسی دا سہارا لینا بہتر سمجھیا۔ پہلے اسنے کئی مسلداراں نوں پتر لکھے کہ اوہ استوں لاہور دی صوبیداری قبول کر لین پر اجیہا کسے نے وی نے نہ کیتا۔ ادوں اسنوں کابل ولوں خبراں ملیا کہ اسدے بھرا نے قندھار نگر وچ بغاوت کر دتی اے اتے اوہ قابل دی طرف ودھ رہا اے۔ اس اتے شاہزمان نے ترنت واپس پرتنا بہتر سمجھیا۔

جاندے ہوئے اسنے پنجاب دی حکمرانی ہامیز شیر محمد خان نوں سونپ دتی۔ سکھ تاں اس موقعے دی ویکھ وچ سن۔ انھاننے سارے کھیتراں اتے پھر اپنا اختیار قائم کر لیا اتے لاہور دی طرف ودھ چلے۔ جلدی ہی سکھاں نے اسدے ولوں قائم گورنراں نوں مار بھجایا۔ بھنگی مسل دے سرداراں نے لاہور اتے پھر قبضہ کر لیا۔

دو سال دے وقفہ وچ شاہزمان نے بھارت اتے چوتھا حملہ سن ۱٧۹۸ عیسوی وچ کر دتا۔ اس وار سکھاں نے پھر ولوں اسنوں اپنی پرانی پالیسی دے دوران لاہور تک آؤن دتا۔ کتے کوئی آمنا–سامنا نہیں کیتا۔ اسلئی شاہزمان بہت حیران ہویا۔ اسنوں جھوٹھا یعقین دلوایا گیا کہ تہاڈی طاقت نوں دھیان وچ رکھکے سکھ بھیبھیت ہوکے بھجّ گئے ہن۔ ادوں سردار رنجیت سنگھ اتے ہور سرداراں نے متحدہ روپ ولوں لاہور اتے حملہ کر دتا۔ شاہزمان نوں بھاری نقصان چکنا پیا۔

اوہ بھیبھیت ہوکے قلعے وچ پناہ لے کے بیٹھ گیا۔ خالصہ نے چارے پاسے ولوں ناکیبندی کر لئی، رسد پانی دے رستے روک لئے اتے جنی تنگی ہو سکدی سی، اسنوں دتی۔ پر شاہزمان ساہس بٹور کے باہر نکل کے سامنا کرن دا ساہس نہیں کر سکیا۔ کیہا جاندا اے کہ اس حملے وچ افغاناں دے خلاف رنجیت سنگھ نے اوہ ساہس اتے بہادری وکھائی، جنھے شاہزمان دے من اتے گمبھیر اثر پایا، کیونکہ رنجیت سنگھ نے لاہور دے شاہی قلعہ بندی دے ‘سامن’ گمبد اتے چڑھکے کئی افغان پہریدار فوجیاں نوں موت دے گھاٹ اتاریا سی۔

بھلے ہی شاہزمان لاہور نگر اتے اختیار کرن وچ کامیاب ہو گیا پر ہنے اسنوں سکھ فوجیاں ولوں لوہا لینا سی ادوں رنجیت سنگھ نے اسنوں غرض کے ‘سامن گمبد’ ولوں للکاریا اتے کیہا– ‘احمد شاہ دے پوترے، سردار چڑھت سنگھ دا پوتا تینوں ملن آیا اے، آ نکل، جیکر ہمت اے تاں جنگ دے میدان وچ مل لے’ ایہہ للکار اسنے تن وار دتی اتے شاہزمان نے اگے ولوں چوں تک نہیں کیتی۔ بعد وچ جلدی ہی تنگ آکے اوہ اپنے دیس نوں واپس چلا گیا۔

اس ویلے جہلم دریا وچ اکسمات پانی چڑھ آیا اتے شاہزمان دی بہت سی توپاں دریا پار کردے سماں پانی وچ ڈبّ گئیاں۔ اس دور وچ لڑائی لئی توپاں دی اہمیت زیادہ سمجھی جاندی سی، اسلئی شاہزمان نے رنجیت سنگھ نوں لکھیا کہ جیکر اوہ اسدی ساری توپاں جہلم دریا توں کڈھ کے کابل بھیج دیوے تاں اوہ اسنوں اسدے بدلے وچ لاہور دا حکمران قبول کر لویگا اتے اوہ پھر بھارت اتے حملہ نہیں کریگا۔ رنجیت سنگھ نے پندرہا (۱۵) توپاں دریا ولوں کڈھ کے شاہ زمان نوں کابل بھیج دتیاں۔ اس اتے خوش ہوکے شاہزمان نے رنجیت سنگھ نوں پنجاب دا حکمران قبول کر لیا۔

شاہزمان دے واپس جان اتے لاہور اتے بھنگی مسل دے سرداراں نے اختیار کر لیا۔ ایہہ تناں سردار صاحب سنگھ، چیت سنگھ اتے موہر سنگھ آپس وچ لڑدے–جھگڑتے رہندے سن۔ شہر دا پربندھ بہت خراب سی۔ پرجا بہت دکھی سی۔ شہر دی رکھیا دا کوئی خیال نہیں کردا سی۔ اس حالت نوں ویکھکے قصور دے نواب نظام الدین نے لاہور اتے حملہ کر دتا اتے اختیار کرن دی نیت بنا لئی۔ لاہور دی جنتا ایہناں سرداراں دے راج ولوں دکھی تاں ضرور سی پر قصور دے نواب نوں ایہہ لوک ایہناں توں وی بری آفت سمجھدے سن۔

دوجے پاسے لاہور دی جنتا نے سردار رنجیت سنگھ دی شوبھا سنی ہوئی سی کہ رنجیت سنگھ دی پرجا سکھ اتے امن ولوں وسدی اے، اسلئی انھاننوں یعقین سی کہ جیکر لاہور نگر دا حکمران رنجیت سنگھ بنن جاوے تاں شہر دی قسمت کھل جاوے گی۔ اس پرکار شہر وی سکھی وسیگا اتے قصور دے نواب جہے کسے انسان نوں اس اتے حملہ کرن دا ساہس وی نہیں ہووےگا۔ شہر دے ہندو، مسلماناں اتے سکھ مکھیاں–حکیم حاکم رائے، ماہر محکم دین، میا محمد چاکر، میاں محمد قہر، میاں عاشق محمد، بھائی گربخش سنگھ وغیرہ لوکاں نے رنجیت سنگھ دی سیوا وچ اک بنتی پتر لکھ بھیجیا، جس وچ لاہور نگر اتے اختیار کرن لئی انھاننوں راغب کیتا گیا سی۔

سردار رنجیت سنگھ تاں پہلاں ولوں ہی ایہہ سبھ کجھ چاہندا سی۔ پھر وی اوہ جلدبازی وچ کم نہیں کرنا چاہندا سی۔ رنجیت سنگھ جی نے اپنے اک بھروسے یوگ انسان، قاضی عبدل رحمٰن نوں، لاہور نگر دے سارے حالات دی جانچ پڑتال کرن لئی بھیجیا اتے اوہ آپ اپنی سسّ سدا کور دے کول صلاحَ کرن لئی گئے۔ رانی سدا کور نے لاہور اتے قبضہ کر لین دے پکھ وچ وچار دتا۔ اس کم لئی اوہ آپ وی رنجیت سنگھ دا ساتھ دین لئی تیار ہو گئی۔ دوناں نے پنجی ہزار (۲۵۰۰۰) فوج اکٹھی کر لئی اتے لاہور نگر دی طرف چل پئے۔ لاہور نگر دے نزدیک پہنچ کے انھاننے وزیر خان دے باغ وچ جا ڈیرہ لگایا۔

رنجیت سنگھ نے فوج نوں دو بھجیا وچ ونڈیا۔ اک حصے دی کمان رانی سداکور نے سنبھال لئی اتے اسنے دلی دروازے دے ولوں حملہ کر دتا۔ رنجیت سنگھ نے لہارن دروازے دے ولوں ودھنا شروع کر دتا۔ بھنگی سردار سامنا نہیں کر سکے۔ بھنگی سرداراں وچوں دو، صاحبَ سنگھ اتے موہر سنگھ نگر چھڈکے بھاجّ گئے اتے تیجا چیت سنگھ قلعے وچ وڑ بیٹھا۔ ٹھیک اسی ویلے وعدے مطابق ماہر مہکمدین دے اشارہ اتے نگر دے درواجیں کھولھ دتے گئے۔ اخیر وچ سردار چیت سنگھ بھنگی وی قلعہ خالی کر گیا۔

اس پرکار ۷ جولائی سن ۱٧۹۹ (ہاڑھ شکل پکھ، ۵ سنوت ۱۸۵٦) نوں رنجیت سنگھ نے لاہور اتے اختیار کر لیا۔ نگر نواسیاں نے بہت خوشی منائی، کیونکہ انھاننوں یعقین سی کہ نیانکاری راج قائم ہو گیا اے۔ ات: لاہور نگر دی پرجا نے پربھو دا دھنواد کیتا اتے سکھ دی ساہ لئی۔

بھنگی سرداراں وچوں سردار چیت سنگھ نے ماتحتی قبول کر لئی۔ ات: اسدے نال ترس دا سبھاء کیتا گیا اسلئی اسنوں اک جاگیر دے دتی گئی۔ دوجے بھنگی سرداراں نے جودھ سنگھ رامگڑئے اتے قصور کھیتر دے نواب نزامدین دے نال ملکے لاہور اتے پھر ولوں قبضہ کرن دی سکیم بنائی۔ بھسین دے مقام اتے لڑائی ہوئی۔ جس وچ رنجیت سنگھ جیتو رہا۔ اس پرکار ۷ جولائی، سن ۱٧۹۹ عیسوی نوں لاہور نگر اتے رنجیت سنگھ نے اختیار کر لیا۔

لہور دی لڑائی

لہور شہر مغل شہنشاہ ظہیرالدین بابر دے ویلے توں ای مغلیہ سلطنت دا حصہ سی تے مغل بادشاہاں دا پسندیدہ شہر سی تے اوہ اکثر ایتھے اپنا دربار لاندے ۔ ۱۸ویں صدی عیسوی دی دوجی دہائی دے مگروں مغلیہ سلطنت ہولی ہولی زوال ول ٹر پئی ۔ مغلاں دی کمزوری دا فیدہ چکدے ہوئے مہاراشٹر دے مرہٹےآں نے پورے ہندستان چ ات مچا دتی ۔ مرہٹیاں نے پنجاب چ اٹک تک دے علاقے فتح کر لئے ۔ سکھ سردار وی مرہٹیاں نال مل گئے تے پنجاب دے بوہتے علاقیاں چ اپنی نکیاں نکیاں عملداریاں قائم کر لئیاں جنھاں نوں مسل آکھیا جاندا سی ۔ مرہٹےآں دی لٹ مار توں تنگ لوکاں نوں دلی دی مغلیہ سلطنت توں تاں مرہٹیاں دا مقابلہ کرن دی امید نئیں سی اس لئی اوہناں نے افغانستان دے بادشاہ احمد شاہ ابدالی توں مرہٹیان دے خلاف امداد منگی تے اسنوں ہندستان تے حملہ کرن دی دعوت دتی ۔ احمد شاہ ابدالی کابل توں پنجاب آیا تے پانی پت دی تیجی لڑائی چ مرہٹےآں نوں فیصلہ کن شکست دتی تے پنجاب اپنی سلطنت چ شامل کر لیا ۔ رنجیت سنگھ دے دادا چڑھت سنگھ تے دوجے سکھ سرداراں نے نوں احمد شاہ ابدالی دا پنجاب آنا پسند نئیں سی ، اینہاں نے ابدالی دےلشکر تے شب خون مارنا شروع کر دتے ۔ اوہ نکی نکی ٹکڑیاں چ گھوڑیاں تے آندے اَتے ابدالی دے لشکر تے اچانک حملہ کر کے جنگل بیلیاں چ لُک جاندے ۔ پر ایہہ کوئی مضبوط حکومت قائم نا کر سکے تے صرف نکے نکے علاقیاں تے اپنی سرداری ہی بݨا سکے ۔ پنجاب ، لہور سمیت درانی سلطنت چ شامل رہیا ۔ تے رنجیت سنگھ دے ویلے چ پنجاب تے افغانستان تے کشمیر تے احمد شاہ ابدالی دے پوتے زمان شاہ دی حکومت سی ۔ رنجیت سنگھ نے ۱٧۹۹ء چ لہور تے مل ماریا اوہ ویلے لہور تے بھنگی سرداراں دی حکومت سی ،اینہاں نوں بھنگی ایس لئی آکھیا جاندا ہے کہ ایہہ ہر ویلے بھنگ دے نشے چ مست رہندے سن ۔ اینہاں نے اس تے پہلے قبضہ کیتا سی تے زمان شاہ نے ۱٧۹٧ء چ مڑ لہور تے مل مار لیا ۔ زمان شاہ دے افغانستان پرتن مگروں بھنگی سرداراں ، چت سنگھ ، صاحب سنگھ تے موہار سنگھ نے فیر شہر تے مل مار ليا ۔ ایہناں وچ حکومت کرن اَتے چلان دی قابلیت نہیں سی ۔

رنجیت سنگھ دے پنجاب دے علاقے تے اپنی حکمرانی قائم کرن توں روکن لئی افغانستان دے حکمران زمان شاہ نے بھاری توپ خانے نال افغان فوج رنجیت سنگھ نال لرن لئی گھلی پر دریائے جہلم ہڑ دی وجہ توں افغان فوج اپنیاں توپاں نوں دریا توں پار نہ لیا سکے ۔ رنجیت سنگھ نے افغان حکمران زمان شاہ دیاں فوجاں دا پجھا کیتا تے گجرانوالا دے لاگے اینہاں نوں بے خبری چ جا لیا تے جہلم تک اینہاں دا پچھا کیتا ۔ اس دوران ہوبت سارے افغان مارے گئے ، اینہاں دے مال اسباب تے مل مار لیا گیا اتے باقی اپنی جان بچان لئی نس گئے ۔ سکھ فوج نے افغانیاں دیاں چھڈیاں توپاں اپنے قبضہ چ لے لیاں ۔ زمان شاہ دے بھائی نے بغاوت کر کے زمان شاہ نوں تخت توں لاہ کے انّھا کر دتا۔ اوہ بے یارو مددگار رہ گیا اَتے 12 سالاں بعد رنجیت سنگھ دے دربار وچ پناہ لئی آیا

لہور دی فتح

رنجیت سنگھ دی سلطنت اپنی ودھ توں ودھ وسعت ویلے

مسلماناں دا شہر تے چنگا بھلا اثر تے رسوخ سی ۔ میاں اسحاق محمد تے میاں مقام دین بوہت طاقتور سن تے لوکاں تے وی اینہاں دا کافی اثر رسوخ سی ۔ تے شہر دے معاملات چ اینہاں دا مشورہ لیا جاندا سی ۔ رنجیت سنگھ دی شہرت دے جرچے ہن لہور وی پہنچ گئے سن ۔ شہر دے ہندو ، مسلمان تے سکھاں نے ،جہڑے بھنگی سرداراں دی حکمرانی توں بوہت تنگ سن ، مل کے رنجیت سنکھ توں اپیل کیتی کہ اوہناں نوں اس غذاب توں نجات دلائے ۔ اس کم لئی اک عرضی لکھی گئی جس تے میاں اسحاق محمد ، میاں مقام دین ، محمد طاہر ، محمد باقر ، حکیم رائے تے بھائی گوربخش سنگھ نے دستخط کیتے ۔ اس دے جواب چ رنجیت سنگھ اپنی ۲۵٬۰۰۰ دی فوج نال ۶ جولائی ۱٧۹۹ء چ لہور ول ٹر پیا ۔

٧ جولائ‏ی ۱٧۹۹ء سویرے تڑکے رنجیت سنگھ دیاں فوجاں نے لہور دے قلعے دا گھیرا کرلیا۔ سدا کور دلی دروازے دے باہر کھڑی رہی تے رنجیت سنگھ انارکلی ول اگے ودھدا رہیا ۔ عرضی تے دستخط کرن آلے مقام دین تے نقارے نال اعلان کروایا کہ اس نے شہر تے مل مار لیا اے تے ہن اوہ شہر دا نواں سربراہ اے۔ اس نے شہر دے سارے بوہے کھلن دا حکم دے دتا ۔ رنجیت سنگھ شہر چ لہوری دروازے تھانیں وڑیا ۔ سدا کور اپنے دستے نال دلی گیٹ توں لہور چ داخل ہوئی ۔ بھنگی سرداراں دے کجھ کرن توں پہ لے ای شہر تے مل مار ليا گئیا ۔ صاحب سنگھ تے موہار سنگھ شہر چھڈ کے نس گئے ۔ چت سنگھ نے شہر نئیں چھڈیا تے خود نوں صرف ۵۰۰ دی نفری نال حضوری باغ چ محصور کر لیا ۔ رنجیت سنگھ دیاں فوجاں نے حضوری باغ دا محاصرہ کر لیا تے چت سنگھ نے ہتھیار سٹ دتے تے اسنوں اپنے ٹبر نال شہر چھڈن دی اجازت مل گئی ۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ سارے پنجاب نوں اک راج پربندھ دے ماتحت لیاؤن چاہندا سی پر ایہہ کم کافی اوکھا سی۔ پنجاب اس ویلے چھوٹے–چھوٹے راجیاں وچ ونڈیا ہویا سی۔ وچکار پنجاب، مین دوابا اتے مالوے اتے مسلاں دے سرداراں دا اختیار سی۔ ایہہ سردار آپسی پھوٹ دے شکار سن اتے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے نال وی ایرکھا–دویش رکھدے سن۔ اسدے علاوہ قصور کھیتر، ملتان، ڈرو اسماعیل خان، بنو کوہاٹ ٹانک، اٹک، کشمیر اتے بہاول پور مسلماناں دے کبجے وچ سن۔ جموں، کانگڈا، منڈی سکیت، بسولی، کلو آدی پہاڑی کھیتر راجپوتاں دے کول سن۔

سابق وچ انگریزاں دی بہت بھاری طاقت سی جو سارے دیش نوں اپنے راج وچ شامل کرنا چاہندے سن۔ چارے پاسے ورتکنیک طاقتاں سن۔ ایہناں دے ہندے ہوئے مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اپنا وڈا راج قایم کیتا۔ اوہ سارے پنجاب نوں اکٹھے نہیں کر سکے، پھر وی اسدے لئی وڈا کھیتر وچ انھاننے خالصہ راج نوں قائم کیتا۔ اس وچ پنجابیاں دے دلاں وچ پنجابیت دا، پنجابی ہون دے کارن اپنتوّ دی بھاونا مہاراجہ رنجیت سنگھ نے سبھتوں پہلاں پیدا کر دتی۔

بھسین دی لڑائی

جدوں باقی مسلاں دے سرداراں نوں معلوم ہویا کہ رنجیت سنگھ نے لاہور اتے قبضہ کر لیا اے تاں اک گٹ بناکے رنجیت سنگھ اتے حملہ کرن دی سکیم بناؤن لگے۔ ایہناں سرداراں وچ رامگڑھیا مسل دے جودھ سنگھ اتے بھنگی مسل دے گلاب سنگھ مکھ سن۔ ایہناں دے علاوہ قصور دا نواب نظام الدین وی ایہناں وچ شامل ہو گیا۔ ایہہ سارے فوج لے کے بھسین دے میدان وچ پہنچے۔ چھوٹی چھوٹی کئی جھڑپاں شروع ہوئیاں۔

اس وچ رانی سداکور نے اپنے جنوائی رنجیت سنگھ دا ساہس ودھاؤندے ہوئے کیہا– تینوں چنتا کرن دی کوئی لوڑ نہیں، جس اکال پرکھ نے تینوں لاہور دے تختے اتے بٹھایا اے، اوہی تینوں اخیر وچ جیتو بنائےگا۔ اس اتے رنجیت سنگھ نے کیہا– اوہ تاں ٹھیک اے پر اس ویلے خزانہ بلکل خالی پیا ہویا اے، لڑائی کس زور اتے لڑی جاوے گی۔ ادوں اک ۸۰ سال دا بزرگ مغل پرکھ رنجیت سنگھ دے ساہمنے لیایا گیا، اسنے رنجیت سنگھ ولوں کیہا، میں تہاڈی حکمرانی انتظام ولوں اتی خوش ہویا، اسلئی تہانوں اک بھید دی گل دسنا چاہندا ہاں، پر تسی وعدہ کرو کہ مینوں وی تسیں مطمعن کروگے۔

رنجیت سنگھ تاں بہت ساؤُ پرکھ سن، اسنے منافع ہون دی حالت وچ بزرگ پرکھ نوں اس وچوں حصہ دین دا وعدہ دتا۔ اس اتے اس بزرگ نے کیہا کہ میں راجمستری ہاں، بہت سماں پہلاں نادرشاہ دے حملے دے دناں وچ پیسے نوں لکاکے رکھن لئی اک خاص تہہ خانا بنوایا گیا سی، جس وچ اسیں وڈا خزانہ زمین وچ گاڑ دتا سی، اسدا میں تہانوں پتہ دسّ سکدا ہاں۔ رنجیت سنگھ نے بزرگ دی مدد نال اوہ پیسہ حاصل کر لیا۔ جسدے نال پیسے دی کمی دی مشکل سہج وچ ہی سلجھ گئی۔ اس پرکار رنجیت سنگھ نے اپنی فوج نوں پیسے دے حاصل ہون اتے بہت مضبوط کیتا۔

اسدے برخلاف ویری پکھ دے کیمپ وچ اک حادثہ ہو گئیا۔ متحدہ فوج دا کمانڈر گلاب سنگھ رات نوں زیادہ نشہ کرن دے کارن مریا ہوآ پایا گیا۔ اس اتے ویری پکھ بکھر گیا اتے اوہناں دا متحدہ مورچہ ہمیشہ لئی ٹٹ گیا۔

فتح سنگھ اہلوالیا نال دوستی

کپورتھلے دے فتح سنگھ اہلوالیاں نوں رنجیت سنگھ نے وڈی چترائی ولوں اپنا متر بنا لیا۔ سن ۱۸۰۲ وچ اوہ اسنوں ملن لئی پھتہباد گیا۔ اہلوالیا سردار اس ویلے اتھے نہی سی لیکن اسدی ماں نے رنجیت سنگھ نوں بلاوہ بھیجیا۔ اسدے پرناسوروپ دوناں نے اک دوجے دے نال دوستی رکھن دا وعدہ دتا اتے اک دوجے ولوں پگڑی بدلی یعنی اوہ اننئے متر اتے بھرا بنن گئے۔ اگے چلکے اس دوستی ولوں رنجیت سنگھ نوں بہت منافع ہویا۔ کیہا جاندا اے کہ–

1. . دوناں نے شری گرو گرنتھ صاحب جی دے ساہمنے دوستی دی سہں لئی اتے آپس وچ بھروسہ دتا کہ اک دوجے دے نال دوستی اتے ششٹاچار دا سبھاء کرنگے۔
2. . اک دا ویری دوجے دا وی ویری سمجھیا جاویگا۔
3. . اک دوجے دے کھیتر وچ اوہ بناں مناہی آ سکنگے۔
4. . جو ہور کھیتر ماتحت کیتے جانگے، اوہناں وچوں اک دوجے نوں بہتر حصہ دینگے۔

اس پرکار آہلووالیا سردار دی دوستی ولوں رنجیت سنگھ ن صرف اک تہ ولوں مقررہ ہو گیا سگوں اوہنوں اک اجیاے انسان دیاں سنوجواناں وی حاصل ہو گئیاں جو کہ سکھاں وچ اپنی ایمانداری لئی مشہور سی۔ اسدے پرنامسوروپ ہی رنجیت سنگھ سارے پنجاب نوں اپنے ماتحت کرن دا پروگرام زیادہ تیزی ولوں چلا سکیا۔ دوناں نے اپنے زریعہ اکٹھے کیتے اتے اس طرحاں پنجاب وچ شکر چکیاں، کنہئیا اتے آہلووالیا مسلاں دی ایکتا قائم ہو گئی۔

جسونتراو ہولکر دا پنجاب وچ داخلہ

سن ۱۸۰۳–۰۴ وچ مراٹھیاں دی تیجی لڑائی انگریزاں دے نال ہوئی۔ اس لڑائی وچ انگریزاں نے جسونتراو ہولکر اتے امیر خان پنڈاری نوں ہرایا۔ اس اتے جسونتراو ہولکر بھجدا ہویا پنجاب دے ول ودھیا تاکہ اوہ مہاراجہ رنجیت سنگھ ولوں مدد اتے رکھیا حاصل کر سکے۔ اس ویلے جسونتراو دا پچھا انگریزی فوج دا جنرل ‘لیک’ اپنے اگوائی وچ کر رہا سی۔

ہولکر دے کول اس ویلے باراں ہزار گھڑسوار، تن ہزار توپخانے دے سپاہی اتے تیہہ توپاں سن۔ رنجیت سنگھ اس ویلے (مئی ۱۸۰۵ ) ملتان نوں جتن لئی اس طرف گیا ہویا سی، ادوں اسنوں ہولکر دے پنجاب وچ داخلہ ہون دا خبراں ملیا۔ اوہ اسی ویلے ملتان دے نواب مجپھر خان ولوں جلدی وچ شرطاں رکھکے امرتسر دی طرف روانہ ہویا تاکہ سربت خالصے دے اکو جاے اکٹھ وچ شامل ہو سکے، جو کہ صرف اس فیصلے لئی بلایا گیا سی کہ رنجیت سنگھ نوں ہولکر دے متعلق کس پرکار دی پالیسی اپنانی چاہیدی اے۔

دوجے پاسے جنرل لیک نے وی رنجیت سنگھ ولوں عملی روپ وچ مدد منگی ہوئی سی پر رنجیت سنگھ نے کوئی جواب نہیں دیکے چپی سادھ لئی۔ سربت خالصہ سمیلن وچ سارے سردار موجود ہی نہیں ہوئے انھاننے اسنوں ڈھونگ دسیا اتے بائیکاٹ کیتا۔ جو متر اس وچ پدھارے جویں فتح سنگھ آہلووالیا اتے مہاراجہ جیند حصہ سنگھ نے انگریزاں دے خلاف ہولکر نوں کسے پرکار دی مدد نہیں دین دا پرامرش دتا۔ ات: رنجیت سنگھ نے اجیہا ہی کیتا۔

جدوں ہولکر نوں رنجیت سنگھ ولوں نراشا ملی تاں اسنے جنرل لیک ولوں ہی معاہدہ کرن وچ اپنی بھلائی سمجھی۔ کیونکہ کلکتہ وچ پرانا گورنر جنرل بدل چکیا سی، اسلئی جنرل لیک نے سمجھوتا ۲۴ دسمبر ۱۸۰۵ دے دن اپنے اتے جسونتراو ہولکر دے وچ بیاس ندی دے رائیپور گھاٹ اتے کیتا، اسنے ہولکر دے ساہمنے بہت آسان شرطاں رکھیاں۔ اس معاہدے دے مطابق ہولکر نوں اپنے بہت سارے علاقے واپس مل گئے اتے اوہ چپکے ولوں وچکار بھارت دے ول چلا گیا۔

جسونتراو ہولکر دے واپس چلے جان اتے جنرل لیک نے پنجاب وچ رنجیت سنگھ دی ودھدی ہوئی طاقت دے اہمیت نوں چنگی طرحاں سمجھیا اتے دوناں طاقتاں دے وچ اک دوستی دے معاہدے اتے دستخط ہون دا امکان اتے وچار کیتا۔

رنجیت سنگھ دا ستلج پار دے علاقےآں اتے حملہ

اپنی پہلی سفلتا ولوں پروتساہت ہوکے رنجیت سنگھ نے ستلج ندی دے پار دے سکھ راجاواں نوں اپنے ماتحت کرن لئی کاروائی شروع کیتی۔ اس کم لئی اسنے پالیسی دا سہارا لیا۔ اسدی اچھا سارے سکھ پنتھ نوں یعنی سبھ سکھ سرداراں نوں اپنے ماتحت کرکے سمچے پنتھ دا لیڈر بنن دی سی جسدے نال کہ گرو گوبند سنگھ جی دی بھوکھوانی– راج کریگا خالصہ، عاقی راے نہ کوئی، نوں پورا کر سکے۔ اس کم دی سفلتا لئی اسنے مالوے دے علاقے وچ ہستککھیپ کرن دا موقع تلاش کیتا۔ اس ویلے مالوا دا سارا حصہ بالک پھل دے خاندان دے راجاواں دے ماتحت سی جنوں شری گرو ہررائے جی دا وردان حاصل سی۔

ایہناں راجاواں دے مرکز پٹیالہ، نابھہ اتے جیند سن۔ پٹیالہ نے اک پنڈ اتے جو کہ نابھہ دا سی اختیار کر لیا۔ اس اتے نابھہ نریش اتے جیند دے راجے حصہ سنگھ نے جو کہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دا رشتے دار سی نے رنجیت سنگھ ولوں اس جھگڑے دے سمادھن لئی مدد منگی۔ رنجیت سنگھ اس کم لئی پہلاں ہی ویاکل سی۔ اسنے فتح سنگھ اہلوالیا اتے لاڈوا دے راجے دے نال ۲۰ ہزار فوجی بھیجکے دولادی اتے قبضہ کر لیا اتے پٹیالے دے راجے صاحب سنگھ ولوں اسدے بدلے بہت وڈا نذرانہ حاصل کیتا۔

اسدے علاوہ نابھہ ولوں وی اپنی فوجاں لئی اسنے کافی روپا حاصل کیتا۔ مالوا ولوں پرتدے ہوئے رنجیت سنگھ نے لدھیانا، داکھا، رائکوٹ، جگراواں اتے گنگھران دے ستھاناں اتے قبضہ کرکے اسنوں اپنے ساتھیاں اتے سہائکاں وچ ونڈ دتا۔ ایہہ اسدی اک چال سی تاکہ اوہناں لوکاں نوں، جنہاں نوں ایہہ ستھان حاصل ہوئے ہن، انھاننوں ہمیشہ لئی اپنا حامی بنایا جا سکے۔

متحدہ پنجابی راج

ہن رنجیت سنگھ نے لاہور نگر اتے سارے کھیتر دے پربندھ دی طرف خاص دھیان دتا۔ راج پربندھ دے معاملے وچ صرف اہلیت نوں دھیان وچ رکھکے تعیناتیاں کیتیاں گئیاں۔ اس پرکار ہندواں، مسلماناں اتے سکھاں نوں، سبھ نوں شامل کیتا گیا۔ شہر نوں موہلے وچ ونڈیا گیا اتے ہر اک موہلے لئی چودھری تعینات کیتا گیا۔ مسلماناں دے جھگڑیاں دے بارے وچ اسلامی شرح دا استعمال کرن دا حکم دتا گیا۔ قاضی نوردین نوں لاہور دا قاضی تعینات کیتا گیا اتے سیندلا چشتی اتے محمدشاہ مفتی معاون تعینات کیتے گئے۔

نگر وچ اک سرکاری مفت ہسپتال، دواخانا کھولھیا گیا۔ جو فقیر عزیزالدین دے بھرا حکیم نوردین نوں سپرد کیتا۔ نگر وچ امن بنائے رکھن لئی اتے ناگرکاں دی سرکھیا کرن لئی پولیس ڈیپارٹمنٹ بنایا گیا، اس دفتر وچ کوتوال دے روپ وچ امام بخش نوں تعینات کیتا گیا۔ "سکولاں"، "پاٹھشالاواں"، "مدرساں" وغیرہ ادارےآں نوں کھلے دلوں معاشی مدد دتی گئی۔

پنڈاں وچ پنچائتاں قایم کیتیاں گئیاں جو کہ نہ صرف جھگڑے ہی نپٹاندی سی سگوں سانجھے مقامی معاملیاں دا وی پربندھ کردی سی۔ "سرکاری اہلکاراں" دی اگوائی، لئی جو قنون بنائے گئے، اوہناں وچ پہلاں اصول ایہہ سی کہ ہر اک سرکاری اہلکار دا فرض اے کہ پرجا، جنتا دی بھلائی نوں دھیان وچ رکھکے کم کیتے جان۔

اس پرکار رنجیت سنگھ نے اپنے کھیتر وچ پنجابیاں دا سانجھا راج قایم کیتا۔ اوہناں دی تیز خواہش سی کہ سارے پنجاب وچ ہی اجیہا راج قائم کیتا جا سکے۔

اتلے لہندے دیاں مہماں

لہور تے پنجاب دے دوجے علاقےآں چ اپنا اقتدار مضبوط کرن دے مگروں رنجیت سنگھ نے اتلے لہندے چ افغانستان دی بادشاہت چ پشتون علاقےآں دا رخ کیتا ۔ سکھ فوج نے پشاور ول ودی ، راہ چ اینہاں نوں کسے وی قسم دی مزاحمت دا سامنا نئیں کرنا پیا ۔ بوہتی افغان فوج نس گغی تے سکھ فوج نے ۱۸ نومبر ۱۸۱۸ء چ پشاور مل مار لیا ۔ پشاور دا گورنر یار محمد خان علاقہ چھڈ کے درہ خیبر پار یوسفزئی علاقے چ چلا گیا ۔

اگرچہ سکھ فوج فاتح سی ، پر پشاور دے قبضہ برقرار رکھنا مشکل ہو گیا ۔ اس لئی رنجیت سنگھ نے اٹک دے جہانداد خان نوں پشاور دا گورنر نامزد کیتا ۔ نا شہر دے لوکاں نوں چھیڑیا گیا سی نا ای اینہاں دی جائداداں تے مال لٹیا گیا سی ۔ پر معزز شہریاں توں ۲۵٬۰۰۰ روپیئے دا نزرانہ اکٹھا کیتا گیا سی ۔ مہاراجہ پشاور چ تن دن ٹھہریا ، اپنی فتح دا جشن منایا تے لہور واپس پرت آیا ۔ اوہ اپنے نال ۱۴ وڈیاں توپاں لیائیا ۔ پشاور دے گورنر جہانداد خان دے کول شہر تے حملے دی صورت چ شہر دی حفاظت لئی کوئی فوج نئیں سی ۔ مہاراجہ مر کے (بمشکل) لہور پہنچیا سی ، جدوں یار محمد خان نے پشاور تے حملہ کر کے اسدے مڑ مل مار لیا ۔ جہانداد خان علاقے نوں حملہ آوراں دے رحم و کرم تے چھڈ کے نس گیا ۔

مہاراجہ اس صورتحال تے ناخوش سی ۔ ایسے دواران اک بارکزئی محمد خان نے لہور دریار نوں ۱ لکھ روپیہ سالانہ خراج دی پیشکش کیتی تے بدلے چ پشاور دی گورنری منگی ۔ محمد خان بارکزئی دی پیشکش قبول کر لئی گئی ، پر مہاراجہ نے ۱۲٬۰۰۰ دا اک فوجی دستہ شہزادہ کھڑک سنگھ ، مسار دیوان تے سردار ہری سنگھ نلوا دی قیادت چ بھیجیا تے حکمدتا کہ دریاۓ سندھ پار کر کے معاہدے دے نفاذ نوں یعقینی بناو ۔ بارکزئیاں نے پشاور تے مل مار لیا پر وعدہ کیتی تاوان دی رقم دا صرف ادھ تے اک گھوڑا رنجیت سنکھ نوں بھیجیا ۔ سکھ فوجاں فیر لہور واپس پرت گئیاں ۔ ۱۸۲۳ء تک احمد شاہ ابدالی دی بنائی سلطنت چوں پنجاب دے علاقے نکل گئے ۔ ایسے سال مہاراجہ نے ہری سنگھ نلوا نوں اہم مشورے لئی فوری لہور پہنچن دا حکم بھجیا ، کیونجے ایہہ انٹیلیجنس رپورٹ ملی سی کہ محمد اعظم بارکزئی ، سکھ سلطنت نال لڑن لئی اپنیاں فوجاں جمع کر رہیا اے ۔

مہاراجہ نے اپنیاں فوجاں رہتاس چ جمع کیتیاں تے راولپنڈی ول پیش قدمی شروع کر دتی ۔ راولپنڈی چ دو دن رکن مگروں ، اسنے فقیر عزیزالدین نوں یار محمد خان توں خراج لین پشاور گھلیا ، جہڑا رنجیت سنگھ نال اتحاد چاہندا سی ۔ یار محمد خان نے فقیر عزیزالدین دا شاہانہ استقبال کیتا ۔ شہر نوں سجایا گئیا تے معزز مہمان دے اعزاز چ فوجی دستے نے سلامی پیش کیتی ۔ فقیر عزیزالدین بوہت متاثر ہویا ۔ یار محمد خان نے اپنے ذمہ لگی رقم ادا کیتی تے لہور دربار چ کجھ گھوڑے تحفے چ گھلے ۔ دسیا جاندا اے کہ یار محمد خان نے ۴۰٬۰۰۰ روپیئے خراج بھیجیا تے ۲۰٬۰۰۰ روپیئے سالانہ خراج دا وعدہ کیتا ۔

فقیر عزیزالدین مطمئن واپس آیا تے مہاراجہ نوں سارا احوال دسیا ۔ پر یار محمد خان دے اس رویہ نال قبائلی مشتعل ہو گئے ۔ پٹھان کھلی بغاوت تے آمادہ ہو گئے تے باہرلےآں (سکھاں) دے خلاف جہاد دا نعرہ بلند کر دتا ۔ اس بغاوت دا آگو یار محد خان دا وڈا بھائی اعظم خان سی ۔ اس نے قبائلیاں دے مذہبی جذبات نوں بھڑکایا تے اعلان کیتا کہ اوہ پٹھاناں نوں غیراں دی ئلامی توں نجات دلائے گا ۔ درہ خیبر دے علاقےآں توں وی جہاد دیاں آوازاں اٹھن لگ پئیاں تے پہاڑیاں دیاں چوٹیاں توں اللہ اکبر دے نعرےآں دیاں آوازاں آن لگ پئیاں ۔

افغاناں نال لڑائی

رنجیت سنگھ تے اسدی سواری

محمد اعظم خان نے باقا‏عدہ تے بے قاعدہ فوجی دستاں دی اک مضبوط فوج نال کابل توں پشاور ول پیش قدمی شروع کر دتی ۔ اس فوج نال راہ چ ہور ہزاراں لوک لٹ مار دے لالچ چ رل گئے ۔ جدوں ۲۷ جنووری ۱۸۲۳ء چ محمد اعظم خان پشاور پہنچیا ، یار محمد خان یوسفزئی علاقے چ نس گیا ۔ ایہہ خبر لہور پہنچی تے رنجیت نے فوری حملے دا حکم دے دتا ۔ شہزادہ شیر سنگھ تے ہری سنگھ نلوا ہراول دستےآں دی قیادت کردے ہوئے جہانگیریہ دے قعلے پہنچے ۔ اک نکی جہی لڑائی دے مگروں افغان قلعہ چھڈ کے نس گئے ۔ جدوں اعظم خان نوں پشاور چ جہانگیریہ دے قلعے دی شکست دا پتا لگا ، اسنے ہور قبائلیاں نوں جہاد دے ناں تے اپنی فوج چ بھرتی کیتا ۔ آفریدی ، یوسفزئی تے خٹک قبیلےآں دے قبائلی اس دے ارد گرد جمع ہو گئے ۔ افغاناں دی مذہبی جذبات بھڑک اٹھے تے اینہاں دا جذبہ عروج تے پہنچ گیا تے اوہ مرن یاں مارن لئی تیار ہو گئے ۔ دوجے پاسے مہاراجہ نے زریعے حرکت چ لے آیا تے فوج تے گولہ بارود اکٹھا کر کے پیش قدمی کردا ہویا دریاۓ سندھ دے چڑھدے کنارے پہنچ گیا ۔ اس نوں ایہہ دیکھ کہ بوہت مایوسی ہوئی کہ افغاناں نے دریا دا پل پہلے ای تباہ کر دتا سی ۔ شیر سنگھ ، جس نے پہلے ای جہانگیریہ تے مل ماریا سی ، نوں افغاناں نے محاصرے چ لے لیا سی ۔ اعظم خان نال مدد لئی اسدے بھراء جابر خان تے دوست محمد وی سن ۔ ساریاں پہاڑی چوٹیاں تے افغان فوج دا قبضہ سی ، اس لئی سکھ فوج لئی دریا پار کرنا بوہت مشکل سی ، کیونجے کشتیاں دا پل بنان چ پہاڑیاں تے بیٹھی پٹھان فوج آڑے آندی سی ۔ دوجے پاسے شیر سنگھ تے اسدی فوج بڑی بھیڑی حالت چ پھسے ہوئے سن ، اینہاں دے چارے پاسے دے علاقےآں تے افغان فوج دا قبضہ سی ۔ خاصلےآں دے بچن دا ہن کوئی راہ نظر نئیں آندا سی ۔ مہاراجہ نوں جلد فیصلہ لینا سی ، ہن مشاورت دا ویلا نئیں سی ۔ حملے دا ویلا آ گیا ۔ مہاراجہ نے نازک وقت چ بہادرانہ فیصلہ کیتا تے اپنے دستےآں نوں دریا پار کرن دا حکم دتا ۔ سبتوں پہلے مہاراجہ نے اپنا گھوڑا پانی چ اتاریا ۔ فوجی دستےآں نے اسدی پیروی کیتی ۔ ہر طران دے جانور اونٹھ ، ہاتھی ، گھوڑے تے خچر دریا پار کرن لئی ورتے گئے ۔ کافی سارے دریا دیاں تیز لہراں چ بہہ گئے ۔ کجھ ہتھیار وی دریا برد ہو گئے ۔ پر ذیادہ تر دستے پار اتر گئے تے دریا دے لہندے کنڈے تے مل مار لیا ۔ افغان فوج دے حرکت چ آن توں پہلاں ای خالصہ فوج خود نوں مکمل طور تے تیار کر لیا ۔ افغان فوج دی ہمت ٹٹ گئی ۔ جہانگیریہ دے قلعے دے بوہے کھول دتے گئے تے مہاراجہ قعلے چ داخل ہو گیا ۔

ہن افغان فوج نے اٹک تے پشاور وشکار نوشہرہ چ ڈیرے لا لئے ۔ ایتھے اوہ لنڈی ندی(دریائے لنڈی) دے لہندے کنڈے تے سن ۔ مہاراجہ نے اپنے جرنیلاں نال صلاح مشورہ کیتا تے ایہہ فیصلہ کیتا کہ دریا دے لہندے دے افغاناں نوں نوشہرہ چ مقیم افغان فوج نال ملن توں روکیا جاۓ ۔ جے ندی دے دونہے پاسے دے افغان پٹھان قبائلی مل گئے تے خالصےآں لئی اینہاں نوں قابو کرنا مشکل ہو جائے گا ۔ اس لئی اینہاں تے بغیر کوئی وقت ضائع کیتے حملہ کر دتا جائے ۔

خالصہ فوج تے پٹھان قبائلی غازی

سکھ فوج نے نوشہرہ دا محاصرہ کر لیا تے دریائے لنڈی دے کنارے ڈیرے لا لئے ۔ تے توپ خانے نوں حرکت چ لیاندا تے قبائلی لشکر تے توپاں نال گولہ باری شروع کر دتی ۔ افغان قبائلی لشکر پیر سباد پہاڑی تے مورچہ زن ہو گیا ۔ سکھ فوج دی گنتی ۲۵٬۰۰۰ دے نیڑے سی تے افغان لشکر دی گنتی وی ۴۰ ہزار لشکریاں توں گھٹ نئیں سی ، جنہاں نوں غازی آکھیا جاندا سی ۔ جہڑے جہاد دے ناں تے کافراں نال مقدس جنگ لئی اکٹھے ہوئے سن ۔ جہڑے دین دی خاطر مرن یاں مارن تے تلے ہوئے سن ۔ خٹک قبیلے دے سردار فیروز خان دا پتر کافی گنتی چ مجاہداں دے نال افغان لشکر نال آ رلیا ۔

دوجے پاسے سکھاں دی فوج دی کمان اک جوشیلے تے متحرک جرنیل پھولا سنگھ دے ہتھ سی ، جس دی کمان چ اک خودکش دستہ وی سی جہڑا پنتھ دے ناں لئی لڑن تے مرن لئی تیار کیتا سی ، اسنوں سکھ مت لئی جان قربان کرن آلا جنونی مذہبی گروہ وی آکھیا جا سکدا سی ۔

اس جنگ چ اکالی پھولا سنگھ نے اپنیاں پجھلیاں جنگاں نالوں ودھ جرآت تے بہادری دکھائی ۔ افغان لشکریاں نوں پہاڑی دے مورچےآں توں باہر کڈن دیاں کوششاں کیتیاں گئیاں پر اوہ سب بے سود رہیاں ۔ پھولا سنگھ اپنے جنونی دستے نال پہاڑی دے دامن ول ودھیا ۔ اک بھری جان آلی بندوق دی گولی اسنوں لگی تے ایہہ اپنے کعوڑے توں ڈک پیا پر اپنی جان دی پرواہ نا کردے ہوئے اوہ اک ہاتھی تے چڑھیا تے دشمن دی صف بندی نال جا ٹکرایا ۔ افغان لشکری اکالیاں تے ٹٹ پئے تے دست بدست لڑائی شروع ہو گئی ۔ اکالیاں نوں ۱۵۰۰ افغان گھڑسواراں نے گھیرے چ لے لیا ۔ اس لڑائی چ اک ہور بھری جان آلی بندوق دا گولہ جرنیل پھولا سنگھ تے آ لگا جہڑا پہاڑی تے مل مار رہیا سی ۔ پھولا سنگھ اپنے کنے سارے سپاہیاں سمیت جان توں گیا ۔ پھولا سنگھ تے ملتان تے کشمیر دیاں لڑائیاں چ اپنی تلوار دا لوہا منوایا سی ۔ رنجیت سنگھ وی اپنے جرنیل دی موت تے بوہت رنجیدہ ہویا تے اسنے پھولا سنگھ دے مرن دی تھاں تے اسدی سمادھی بنان دا حکم دتا ۔

سکھ دستےآں نے کھڑک سنگھ دی اگوائی چ پیش قدمی کیتی پر افغاناں نوں اک انچ وی پچھے نا ہٹا سکے ۔ جنگ دے دوران دونہاں پاسےآں دا کافی جانی نقصان ہویا ۔ افغان لشکریاں دا تربیت یافتہ نا ہون پاروں اک تربیت یافتہ فوج دے مقابلے چ بوہتا نقصان ہویا تے اینہاں دی ادھی گنتی ماری گئی ، پر اینہاں دے باقی بج جان آلی نفری نوں پہاڑی توں مورچےآں توں نئیں ہٹایا جا سکیا ۔ ہور سکھ دستےآں نے حملہ کیتا تے جنک سارا دن جاری رہی تے ۲٬۰۰۰ خالصہ سپاہی مارے گئے ۔ بوہتے نقصان پاروں قبائلی لشکریاں دی پوزیشن کمزور ہو گئی سی تے شام دے بعد پہاڑی مورچے توں اتر آئے تے باقی رہن آلے غازی سکھ فوجاں نال لڑدے ہوئے پہاڑاں چ روپوش ہو گئے ۔ تے اینج فتح سکھ فوج دی رہی ۔ جدوں وزیر خان نوں نوشہرہ دے واقعات دا پتا لگا ، اوہ تیزی نال پشاور توں اپنے بھائی ، جہڑا قبائلی لشکر دی کمان کر رہیا سی ، دی مدد لئی آیا ۔ پر ہری سنگھ نلوا دے دستےآں نے اسنوں دریا عبور کرن نئیں دتا ۔ سکھ فوجاں مسلسل اعظم خان دے لشکریاں تے گولہ باری کر رہیاں سن ، جنہاں نال کافی ہلاکتاں وی ہویاں ۔

رنجیت سنگھ بذات خود ساامنے آیا تے اک ٹبے تے چڑھ کے اپنیاں فوجاں نوں اکے ودھ دا حکم دتا ۔ تے سپاہیاں دا جوش ودھان لئی اپنی کرپان کڈ کے لہرائی ۔

میدان چ موجود برطانوی ہند دے گورنر جنرل دا نمائندہ

مورکروفٹ ، جہڑا میدان جنگ چ موجود چ برطانوی ہند دے گورنر جنرل نوں لکھدا اے ، کہ ، توڑے دار بندوقاں ، کماناں ، برچھیاں ، تلواراں ، چاقو تے ایتھے تک کہ بے تربیت ہجوم سب توپاں نال مقابلہ سی ۔ توڑے دار بندوقاں تے توپاں جہڑیاں ماہر توپچیاں دی نگرانی چ سن ، رنجیت سنگھ دی اپنی کمان چ سن ۔ انفنٹری نے فائر کھولیا تے سکھ فوج دے گھڑسوار دستے اک لین چ دشمن ول ودھدے ، فائر کردے تے واپس پرتدے ۔ تے بار بار ایہو کم کردے ۔ افغاناں نے نتیجہ کڈیا کہ ایہہ طریقہ انہاں لئی نقصان دہ اے ، اوہ پہاری توں تھلے اترے تے اپنی پوری طاقت نال سکھ فوج تے حملہ کر دتا ۔ سکھاں دیاں دو توپاں افغاناں دے ہتھ لگ گئیاں پر کجھ ای دیر مگروں سکھاں مڑ اینہاں نوں اپنے قبضے چ لے لیا ۔ بندوقاں نال گولی باری جاری رہی تے افغان سکھ فوج دی فائرنگ رینچ چ سن ۔

رنجیت سنگھ دا مڑ پشاور تے قبضہ

رنجیت سنگھ دی سلطنت

قبائلی غازی لشکریاں نے سکھاں دی برتری توڑن لئی کوششاں کیتیاں پر بے فیدہ رہیاں ۔ سکھ گھڑسوار دستے افغان لشکریاں دیاں صفاں تے چڑھ دوڑے ۔ اعظم خان دور توں قبائلی لشکریاں دا ہندا نقصان دیکھن تے مجبور سی ۔ قبائلی غازیاں دی شکست دیکھ کے اعظم خان توں سخت جھٹکا لگا تے اسدا دل ٹٹ گیا تے کجھ چر مگروں اوہ مر گیا ۔ نوشہرہ دی جنگ چ افغان قبائلیاں دا بوہت ذیادہ جانی نقصان ہویا ۔ تن دن مگروں رنجیت سنگھ پشاور چ داخل ہویا ۔ شہریاں نے مہاراجہ دا استقبال ٹٹے دل نال کیتا تے اسدی خدمت چ کافی تحائف وی پیش کیتے ۔

کجھ دناں مگروں دونہے یار محمد خان تے دوست محمد خان مہاراجہ دے سامنے پیش ہوئے ، اپنیاں خطاواں تے پشیمان ہوئے تے معافی دے طلب گار ہوئے ۔ رنجیت سنگھ نے اینہاں نوں معاف کر دتا ، اینہاں نے اگانہہ توں باقا‏عدگی نال خراج دین دا وعدہ کیتا تے مہاراجہ نوں خوبصورت گھوڑےآں دا تحفہ دتا ۔

شاہی دربار لگایا گیا تے یار محمد خان نوں پشاور دا گورنر نامزد کیتا گیا تے اسنے مہاراجہ نوں اک لکھ تے دس ہزار]] روپیہ رنجیت سنگھ نوں خراج دین دا وعدہ کیتا ۔

اس فتح دے بعد رنجیت سنگھ لہور واپس پرت آیا ۔ اس دا شاندار استقبال کیتا گیا تے مسلماناں دا تہوار شب برآت (شبرات) سب لوکاں نے اکٹھے منایا ۔ فاتح رنجیت سنگھ تے پھل ، گلاب تے پلاں دیاں پتیاں نچھاور کیتیاں گئیاں تے جواب چ مہاراچہ نے گلیاں فتح دا جشن منان آلے لوکاں تے سونے تے چاندی دے سکے سٹے ۔

رنجیت سنگھ دی اتلے لہندے چ فتوحات دے افغان سلطنت تے اثرات

سکھاں دی نوشہرہ چ فتح نے افغاناں دی پشاور تے دریاۓ سندھ وشکار حاکمیت نوں حقیقی طور تے ختم کر دتا ۔ افغانستان چ بارکزئی بھائیاں چ آپس چ تخت دا جھگڑا شروع ہو گیا ۔ اعظم خان دا پتر امان اللہ خان اس پوڑیشن چ نئیں سی کہ اوہ بادشاہت تے اپنا قابو رکھ سکدا ۔ اعظم خان دے بھائی شیردل خان نے پہلے ای اپنے قندھار دے آزاد حکمران ہون دا ا علان کر دتا سی ۔ امیر دوست محمد خان نے کابل دے تخت تے مل مار لیا ۔ خانان بخارا خان نے بلخ تے مل مار کے اپنی سلطنت ج شامل کر لیا سی ۔ ہرات تے شاہ محد دے تخت توں لائے پتر کامران نے قبضہ کر لیا سی ۔ پشاور لہور دربار خراج گزار سی ۔ سندھ وی افغاناں دے ہتھوں نکل گیا سی ۔ کشمیر ۱۸۱۹ء چ سکھ سلطنت چ شامل کر لیا گئیا سی ۔ تے تخت کابل دے ہیٹھ باقی علاقے ، ملتان ۱۸۱۸ء چ ، ڈیرہ جات ۱۸۲۱ء چ ، اٹک ۱۸۱۳ء چ تے راولپنڈی ۱۸۲۰ء چ ، ہولی ہولی کر کے سکھ سلطنت چ شامل کر لئے گئے سن ۔

۱۸۲۶ء چ افغانستان دے ہور علاقے آپس چ علیحدہ ہو گئے ۔ کابل اک علیحدہ سلطنت بن گیا ۔ قندھار نے تن بھائیاں کہن دل ، رستم دل تے مہر دل دے اقتدار چ سی ۔ ہرات دا شہزادہ ایران دا باجگزار بن گیا ۔

افغانستان حالات نے ایتھے حکمراناں دی نااہلی نال ایہوجہا پلٹا کھادا کہ سکھ افغان صوبےآں نوں سکھ سلطنت یعنی اتلے ہندستان نال رلان چ کامیاب ہو گئے ۔ ہمیشہ تریخ چ ایہہ ہندا آیا سی کہ افغانستان تے کابل دیاں سلطنتاں چ ہندستان تے پنجاب علاقے شامل کیتے جاندے سن ۔

سید احمد تے سکھ

سید احمد جس دا تعلق بریلی نال سی ۔ اوہ پہلے روہیل کھنڈ دے حکمران امیر خان دی ملازمت چ سی ۔ روہیل کھنڈ دے سقوط دے مگروں اوہ مسلماناں دے اصلاح تے اینہاں دا کھویا وقار تے سلطنت لئی میدان چ آئے ۔ اپنے کافی ساتھیاں نال اوہ پٹھان علاقےآں چ آئے جتھے کافی قبائلیاں نے اینہاں دا ساتھ دتا تے اینہاں دے نال شامل ہو گئے ۔ پر کجھ پٹھان سرداراں نے اینہاں دی مخبری کر دتی تے اوہ سکھاں نال لڑدے ہوئے بالاکوٹ چ شہید ہو گئے ۔ دسیا جاندا اے کہ جدوں بالاکوٹ چ سکھ فوج کھڑک سنگھ دی قیادت چ سید احمد نوں مار گے واپس لہور آئی تے رنجیت سنگھ نے کھڑک سنگھ نوں غضے نال آکھیا اوئے توں سیداں نوں مار کے آیا ایں ، تے ہن اپنی سلطنت دی خیر نئیں " ۔

امرتسر دی مہم

امرتسر دا گردوارہ ہرمندر صاحب (گولڈن ٹیمپل)

رنجیت سنگھ دے پوتے نونہال سنگھ دی لہور چ حویلی ، جتھے ہن کڑیاں دا سکول اے

امرتسر سکھاں دا روحانی راجگھر اے ۔ مقدس تلاء (تالاب) جہڑا گرو رام داس نے پٹیا سی تے گرو ارجن دیو نے ایتھے ہرمندر صاحب دا گردوارہ اساریا تے اس چ گرو گرنتھ ایتھے رکھی ۔ تے اکال تخت گرو ہرگوبند نے تعمیر کروایا ۔ ایہہ گردوارے دے اقتدار دی تھاں سی ۔ گرو خود اس تھاں تے بیہندا تے انصاف دی کچہری لاندا ۔ بوہت سارے سکھ ایتھے اپنیاں تکلیفاں دے ازالے لئی آندے ۔ گرو ارجن داس نے امرتسر دے مقدس تلاء دے فیدےآں دا اعلان کیتا "سارے گناہ جہڑا انسان کردا اے گرو رام داس دے تلاء چ نہان نال دھو ہو جاندے نیں " ۔ایہہ ہر سکھ لئی ضروری اے کہ اوہ اس تالاب چ ڈبکی لائے تے سکھاں لئی امرتسر اک طراں دا مکہ اے ۔

اس دے علاوہ امرتسر پنجاب دا اک وڈا تجارتی مرکز سی ۔ وسطی ایشیا توں آئیاں شیواں مقامی شیواں نال بدلیاں جاندیاں سن ۔ ریشم ، ململ ، مسالے ، چاہ ، چمڑا تے ہور کافی شیواں لیاندیان جاندیاں تے ایتھے ویچیاں جاندیاں ۔

امرتسر درجن بھر ٹبراں وشکار ونڈیا ہویا سی ، جنہاں نے شہر دے محتلف حصےآں تے اپنا اقتدار قائم کیتا ہویا سی ۔ ہر حصے چ اینہاں نے اپنے لئی نکے نکے قلعے بنائے سن تے ٹیکس اکٹھا کرن لئی اک ٹاسک فورس وی بنائی ہوئی سی ، جہڑی کدے کدے تاجراں کولوں زبردستی پیسہ وی اکٹھا کردی سی ۔ تے آپس چ وی لڑی پیندی سی ۔ شہری اینہاں حالات نوں ہور برداشت نئیں کرسکدے سن تے اوہ خفیہ طور تے رنجیت سنگھ دے دربار چ لہور پہنچے تے اسنوں امرتسر تے حملے دی دعوت دتی ۔ تے رنجیت سنگھ نوں ایہہ وی دسیا امرتسر دے سرداراں چ آپس چ کوئی اتحاد نئیں ۔ اکو خطرہ بنن الا ٹبر ، بھنگی سردار گلاب سنگھ دی بیوہ "مائی سکھاں" دا ٹبر اے ۔ اسدا دا گوبندگڑھ دے قلعے تے قبضہ اے ۔ لیپال گریفن دے مطابق رنجیت سنگھ نے مائی سکھاں توں مشہور بھنگی توپ زمزمہ دا مطالبہ کیتا ، جہڑی تانبے تے براس دی بنی سی تے پانی پت دی تیجی لڑائی چ مرہٹہ سلطنت دے مرہٹےآں دی تباہی دا باعث بنی سی ۔ اسنوں ۱۷۶۴ء چ درانیاں توں بھنگی سرداراں نے کھو لیا سی ، ایسے لئی اس نوں بھنگیاں دی توپ آکھیا جاندا اے ۔

اس لئی ۱۸۰۲ہ چ رنجیت سنگھ نے امرتسر ول کوچ کیتا ۔ اس دی فوج چ کنہیا ، نکئی تے اہلووالیا دے دستےآں دے نال اسدے اپنے فوجی دستے سن ۔ جدوں فوج امرتسر دے لاگے پہنچی رانی نے شہر دے دروازے بند کروا دتے تے شہر دی فصیل تے ہتھیاراں تے گولہ بادور دی اچھی خاصی مقدار لے کے چڑھ گئی تے حملہ آور فوج نوں اک چنگی بھلی مزاحمت دتی ۔ فتح سنگھ اہلووالیا نے اپنے حملےآں دا آغاز پل دروازے توں کیتا تے مہاراجہ نے لوہگڑھ قلعہ دے دوجے پاسےاوں ۔ خونریز لڑائی ہوئی پر آخر چ دروازۓ بھاری گولہ باری ساہمنے ٹھہر نا سکے تے رنجیت سنگ ھاپنی فوج نال شہر چ داخل ہو گیا ۔ رنجیت سنگھ نے حکم دتا کہ شہر چ لٹ مار نئیں کیتی جائے گی کینونجے شہر گردوارے تے گروآں پاروں مقدس اے ۔ لوہگڑھ قلعے دا محاصرہ بغیر کسے دشواری دے کر لیا گیا ۔ اتفاقی طور تے اس دن بوہت زیادہ بارش ہوئی ، رانی تے اسدے پتر کول بارش توں بچن دی کوئی تھاں نئیں سی ۔ اوہ سردار جودھ سنگھ رامگڑھیا دی حویلی چلے گئے ، جسنے اینہان نوں پناہ دے دتی ۔ رنجیت سنگھ نے اینہاں نوں اپنا جیون بتان لئیاک نکی جاگیر دتی ۔ رنجیت سنگھ نے قلعے تے مل مار لی تے زمزمہ سمیت کافی جنگی سازوسامان اپنے قبضے چ لے لیا ۔

نہنگ سکھاں دااک گروہ

قلعے دے مل مارن نالوں وی اہم اک بہادر جنگجو اکالی پھولا سنگھ دا رنجیت سنگھ دی ملازمت چ آنا سی ۔ اوہ نہنگ جٹاں دے ٹبر جنگجو ٹبر چوں سی جنہاں نے اپنا جیون سکھ گردوارےآں دے تحفظ لئی وقف کیتا ہویا سی ۔ اس نے امرتسر تے مل مارن چ رنجیت دی بوہت مدد کیتی ۔ اس دے نال ۳ ہزار نہینگ سن جہڑے مہاراجہ دی فوج چ شمولیت دے خواہش مند سن ۔ ایہہ اکالی بعد دیاں جنگی مہماں چ رنجیت سنگھ دی فوج دا اہم اثاثہ ثابت ہوئے ۔ اکالی پھولا سنگھ نوشہرہ دی لڑائی چ افغانیاں ہتھوں ماریا گئیا ۔ اوہ ہوبت پکے عزم دا انسان سی ، ایتھے تک کہ اسنے چالاکی نال رنجیت سنگھ نوں کپڑے لہا کے اکال تخت دے ساہمنے کوڑے کھان دی ترغیب دتی (موراں ناں دی مسلمان رقاصہ نال ویاہ پاروں اکالی مہاراجہ توں ناراض سن ، اس لئی) ۔ مہاراجہ نے اس سزا توں اکال تخت ولوں اعزاز سمجھ کے قبول کیتا ۔ اس نال اکال تخت سکان چ واہوا واہ واہ وی ہوئی ۔

اگرچہ پھولا سنگھ اک فوجی سی پر کدی کدی اوہ اپنی من مرضی وی کر جاندا ۔ ۱۸۱۵ء چ اوہ اپنے عقیدت منداں نال امرتسر آیا تے دربار صاحب لئی اکٹھے کیتے گئے ۱۱۰۰ روپیہ چوں ۱۰۰۰ دا مطالبہ کیتا ۔ ایہہ بیساکھی دا دن سی ۔ اس تے اسدا اپنے مخالفاں نال جھگڑا ہو گیا تے تن بندے مارے گئے ۔ جدوں مہاراجہ نوںاس معاملے دا پتا لگا اسنے حکیم امام الدین نوں ایہہ معاملہ نبیڑن دا حکم دتا ۔

فتح دے مگروں رنجیت سنگھ نے ہرمندر صاحب چ حاضری دتی تے مقدس تلاء چ نہایا ۔ امرتسر دی فتح نال رنجیت سنگھ دی مشہوری چ بوہت وادھا ہویا ۔ بوہت سارے ہندستانی جہڑے ایسٹ انڈیا کمپنی دی ملازمت چ سن رنجیت سنگھ دی ملازمت چ آ گئے ۔ بوہت سارے بھنگی سردار رنجیت سنگھ دی فوج چ شامل ہو گئے ۔ اینج لڑن آلی فوج دی اوس ویلے گنتی ۳۱٬۰۰۰ ہو گئی ۔ رنجیت سنگھ نے مسار چھجو مل نوں امرتسر چ کسٹم کلیکٹر مقرر کیتا ۔ مسار چھجو مل مہاراجہ دا بوہت وفادار سی تے اسنے مہاراجہ لئی کافی خدمات سرانجام دتیاں ۔ رنجیت سنگھ نے ہرمندر صاحب دی آرائش تے انتظام چ دلچسپی لئی تے صورت سنگھ نوں ایتھے دا منتظم مقرر کیتا ۔ اس نے ایتھے سنگ مرمر تے سونے دا کم کروایا جس پاروںاسنوں گولڈن ٹیمپل وی آکھیا جاندا اے ۔ گردوارے دے چڑھدے حصے چ ملمع کاری دا کم رانی سدا کور نے ۱٬۷۵٬۳۰۰ روپیہ دے خرچ نال کروایا ۔

دوجیاں مہماں

انگریزاں نال معاہدہ امرتسر دے مگروں ، جس چ صرف ایہہ طے پایا سی کہ سکھ سلطنت تے برطانوی ہند وشکار دریائے ستلج سرحد ہوئے گئی ۔ اس نال رنجیت سنگھ لامحالہ طور تے دریائے ستلج دے لہندے چ علاقےآں دا حکمران بن گئیا ۔ پر کئی چھوٹیاں چھوٹیاں خودمختار ریاستاں یاں راجواڑے ، جداں راولپنڈی ، پشاور ، ملتان ، کشمیر تے سیالکوٹ وغیرہ موجود سن جنہاں تے افغانی یاں مقامی سردار حکومت کردے سن ۔ رنجیت سنگھ سبتوں پہلے کانگڑہ دی وادی ول گیا ، جس نوں راجہ سنسار چند توں گورکھےآں نے کھو لیا سی ۔ رنجیت سنگھ دیاں فوجاں وادی کانگڑا چ گورکھےآں نال لڑ رہیاں سن تے گورکھا آگو امر سنگھ تھاپا میدان جنگ توں فرار ہو گئیا تے فتح سکھاں دے ہتھ آئی ۔ رنجیت سنگھ قلعے چ گیا تے اوتھے شاہی دربار لایا جس چ پہاڑی ریاستاں ، چامبا (چمبہ) ، نورپور ، کوٹلہ ، شاہپور ، گولیر ، منڈی ، سوکت تے کولو دے سردار شامل ہوئے ۔ دیسا سنگھ مجیٹھیا نوں رنجیت سنگھ نے کانگڑہ دا گورنر مقرر کیتا ۔

اس دے ب عد رنجیت سنگھ نے حکما سنگھ چیمی دی اگوائی چ فوجاں جموں بھیجیاں تے خود فوج نال خوشاب گیا ۔ خوشاب دے قلعے تے اک بلوچ سردار جعفر خان نے قبضہ کیتا ہویا سی ۔ اس نے شہر چھڈ دتا تے قعلے بند ہو گیا ۔ رنجیت سنگھ نے اسنوں قلعہ چھڈ کے جاگیر قبول کرن دی پیشکش کیتی ۔ کجھ مہینےآں مگروں اسنے ایہہ پیشکش قبول کر لئی تے قلعہ چھڈ دتا ۔ اسنوں جاگیر دے دتی گئی تے اپنے ٹبر نال خوشاب چ رہن دی اجازب وی دے دتی گئی ۔

ایسے دوران افغانستان دے بادشاہ شاہ شجاع نوں کشمیر دے افغانی گورنر عطا محمد خان نے گرفتار کر لیا ۔ شاہ شجاع دی بیوی وفا بیگم رنجیت سنگھ دے کول پہنچی تے اپنے شوہر نوں بازیاب کروان دی درخواست کیتی ۔ رنجیت سنگھ کوہ نور ہیرا حاصل کرنا چاہندا سی اس لئی اوہ راضی ہو گئیا ۔ وفا بیگم دیاں فوجاں نال ہری سنگھ نلوا دی فوج تے دوجے دستے بھیجے گئے ۔ ۱۸۱۲ء دے اخیر چ سکھ تے افغان فوجاں پیر پنجال ٹپ کے کشمیر دی وادی چ داخل ہو گیاں ۔ شاہ شجاع نوں سردار نہال سنگھ اٹاریوالا نے اک زیر زمین پناہ گاہ توں بازیاب کروایا لیا ۔ ہری سنگھ نلوا نوں رنجیت سنگھ نے کشمیر دا نواں گورنر مقرر کر دتا ۔ شاہ شجاع نے رنجیت سنگھ نوں اپنے گھر مدعو کیتا ۔ وعدے دے مطابق اک خدمت گار اک پیکٹ لے گے آیا ۔ رنجیت سنگھ پرشوق نظراں نال کوہ نور ہیرے نوں پیکٹ نوں کھول کے کڈیا جاندا دیکھ رہا سی ۔ اوہ خوشی نال آپے توں باہر ہو گیا جدوں کوہ نور ہیرا اسدی ہتھیلی تے رکھیا گیا ۔ اوس ویلے اس ہیرے دی قیمت ۶ کروڑ روپیا سی ۔ ایہہ ہیرا اج کل انگلستان چ اے تے ملکہ برطانیہ ایلزبتھ II دے تاج چ لگیا ہویا اے ۔

ایسے ویلے دے لاگے رنجیت سنگھ دے جرنیلاں ہری سنگھ نلوا تے دیسا سنگھ مجیٹھیا نے اٹک دے قلعے تے وی مل مار لیا ۔ ہن رنجیت سنگھ دے اقتدار تھلے پنجاب دیاں سرحداں ستلج توں اٹک تک تے کشمیر توں قصور تک ہو گیاں سن ۔ ۱۸۱۷ء دے شروع چ رنجیت سنگھ نے دیوان بھوانی داس دی اگوائی چ کجھ دستے ملتان بھیجے ۔ بھوانی رام نے شہر دا محاصرہ کر لیا ۔ اس نے نواب نال اک خفیہ معاہدہ کر لیا جہڑا رنجیت سنگھ نوں نواب نوں طلب کرنے تے معزول کرن دا اختیار دیندا سی ۔ رنجیت سنگھ نے اک نویں مہم اتپنے پتر کھڑک سنگھ دی قیادت چ گھلی ۔ اس نے راوی ، چناب تے جہلم دریاواں تھانیں کشتیاں راہیں سامان رسد پہنچان دا بندوبست کیتا ۔ پیغام تے خط گھلن دا انتظام اس طراں دا کیتا سی کہ مہاراجہ تک ملتان توں گھلے گئے خط ، حبراں تے پیغام دن چ کئی وار پہنچدے سن ۔

ملتان دا قلعہ نواب مظفر خان علاقے دے چند اک مضبوط تریں قلعےآں چوں اک سی ۔ تے نواب نے بوہت بہادری نال ملتان دا دفاع کیتا ۔ کھڑک سنگھ دیاں فوجاں اس دے دوالے کھڑیاں سن پر اوہناں نوں قلعہ فتح کرن دی کوئی راہ نئیں لبھ رہی سی ۔ رنجیت سنگھ نے اک وڈی توپ زمزمہ [[اکالی پھولا سنگھ دی نہینگ رجمنٹ نال بھیجی ۔ زمزمہ نے موثر گولے سٹے تے شہر قلعے دا پھاٹک اڑا دتا ۔ اکالی پھولا سنگھ نے اچانک پیش قدمی کر کے قلعے تے مل مار لیا ۔ مٹیالی داڑھی آلا نواب مظفر خان ہتھ چ تلوار پھڑے اسدے راہ چ لڑں لئی کھڑا سی تے لڑدا ہویا شہید ہو گیا ۔ اسدے ۵ پتر وی لڑدے ہوئۓ مارے گئے ۔ دو بچ جان آلے پتراں نوں رنجیت سنگھ نے جاگیراں دتیاں ۔ اینہاں دیاں اولاں اج وی پاکستان اینہاں علاقےآں دیاں مالک نیں ۔ شہزادہ کھڑک سنگھ نے جودھ سنگھ خالصہ نوں ۶۰۰ دی نفری نال ملتان دے قلعے دی حفاظت لئی چھڈیا ۔ ہن رنجیت سنگھ دی دکھنی سرحد ملتان سی ۔ ۱۸۱۸ء چ رنجیت سنگھ نے روہتاس ، راولپنڈی تے حسن ابدال وی فتح کر لئے ۔ فیر اسنے دریاۓ سندھ پار کر کے پشاور تے مل مارن دے منصوبے تشکیل دتے ۔ ۱۸۱۹ء چ رنجیت سنگھ نوں سرینگر تے مڑ حملہ کرنا پیا ۔ اس واری اسنے دیوان موتی داس نوں گورنر بنایا تے شام سنگھ اٹاریوالا ، جوالا سنگھ پڈھانیا تے مسار دیوان چند نوں وادی چ مہماں لئی مدد لئی چھڈ آیا ۔ سکھ سلطنت دے دوارن دس گورنراں نے وارو وار کشمیر دا انتظام سمبھالیا ۔ جنہاں چوں اک شہزاڑہ شیر سنگھ سی جسنے سکھ سلطنت دے جھنڈے نوں لداخ تک لہرایا ۔ لداخ دی وادی دی فتح نال ، جہڑی کہ بوہت جنگی اہمیت دی حامل سی ، سرحداں چین دے اثر توں محفوظ ہو گئیاں ۔ شیر سنگھ نے جنرل زوراور سنگھ تبت ول پیش قدمی لئی گھلیا ۔ گورو تے روڈوک تے مل مار لیا گیا تے سکھ فوج نے حملہ کر دتا ۔ تبت دی حکومت نے زورآور سنگھ نال اک معاہدے تے دستخط کیتے ۔

معاہدہ امبرسر

1807ء وچ رنجیت سنگھ نے تارا سنگھ گھیبا ، جہڑا کہ مر چکیا سی، دے علاقے اپنی سلطنت چ شامل کر لئے ۔ اس دی بیوہ نوں باہر کڈ دتا گیا تے ریاست بغیر کسے مزاحمت دے رنجیت سنگھ دی سلطنت چ شامل ہو گئی ۔ ایہہ اینہاں سرداراں لئی خطرے دی گھنٹی سی جہڑے اپنیاں نکیاں نکیاں ریاستاں قائم رکھن دے خاب ویکھ رہے سن ۔ اس نال مالوہ دے سرداراں نوں خطرہ پے گئیا کہ مہاراجہ ہن اوہناں نوں باجگزار بنن لئی مجبور کرے گا ۔

رنجیت سنگھ دے جرنیل دیوان موکھم چند نے ستلج پار کر کے فیروزپور لاگے وادنی تے مل مار لیا تے فیر آنندپور ول رح کر لیا ۔ اس نال مالوہ دے سرداراں نوں ہور تشویش ہو گئی ۔ اینہاں نے لہور دربار دے خلاف ایکا کر لیا تے انگریزاں نال گٹھ جوڑ کر لیا ، جہڑے اینہاں دیاں سرداریاں قائم رکھن چ اینہاں دی مدد کر سکدے سن ۔ اینہاں نوں انگریزی حکومت نال گٹھ جوڑ چ اپنی بقا نظر آندی سی ۔

مالوہ دے سرداراں نے اک بیٹھک کیتی تے دلی چ انگریز ریزیڈنٹ سیٹون نال ملے ۔ اینہاں نے ریزیڈنٹ توں اپیل کیتی کہ اوہناں نوں رنجیت سنگھ دے ارادےآں دے خلاف تحفظ دتا جائے ۔ اینہاں نے دعوہ کیتا کہ ستلج توں اورلے بنھے دے علاقے ہمیشہ دلی حکومت دے زیر اقتدار رہے سن تے ہن انگریز دلی دے تخت تے قابض نیں اس لئی انگریزاں نوں اس علاقے نوں تحفظ دینا چاہیدا اے ۔ ریزیڈنٹ نے اینہاں گل بات بوہت غور نا سنی ، پر اوہ اس موقعے تے اینہاں دی کوئی مدد نئیں کر سکدا سی ۔

مارچ ۱۸۰۸ء چ گورنر جنرل لارڈ منٹو نے لکھیا "اگرچہ اصولی طور تے اسیں دلی طور تے ریاستاں ، جنہاں نال اسیں اتحاد دی شرائط پاروں دور آں ، دے معاملات ، جھگڑےآں چ اسیں منصفانہ طور تے اجتناب برتدے آں تے مصیبت چ گھریاں تے اپنا وجود قائم رکھن دی جدوجہد رکھن آلیاں نوں مکمل یعقین دواندے آں ۔

نکے علاقے جہڑے اپنے طاقتور گوانڈھی کولوں اپنا تحفظ نئیں کر سکدے دے سرداراں لئی ساڈا تحفظ موجود اے ، دفاعی پالیسی دی ضرورت لئی شاید اسیں عام اصولاں چ وقتی تبدیلی بارے اسیں سوچ سکدے آں ۔ کیونجے اس نوں نظر انداز کرنا شاید وڈا خطرہ ہوئے ۔ تے لہور دے راجہ دے ستلج تے ساڈے علاقےآں وچکار ریاستاں نوں تسخیر کرن دے اقدامات ، موجودہ حالات توں مختلف حالات چ ، خود تحفظی دی بنیاد تے کوئی مسئلہ کھڑا کر سکدا اے ۔ برطانوی طاقت ایسف کسے پروجیکٹ دی تکمیل نوں روکن لئی ٹھیک حق تے ہوئے گی ۔

برطانوی رنجیت سنگھ نال اپنے تعلقات نوں خراب نئیں ہون دینا چاہندے سن ۔ حالانکہ ریزیڈنٹ نے سکھ سرداراں نوں لہور دربار نال اینہاں دے معاملات چ برطانوی اثر و رسوخ دی کوئی یعقین دہانی نئیں کروائی سی ، پر اوہناں نوں گھٹوگھٹ ایہہ امید سی کہ برطانوی حکام نوں اینہاں نال ہمدردی اے تے جدوں ضرورت ہوئی مدد توں انکار نئیں ہوئے گا ۔

برطانوی ایجنٹ نے ستلج پار دیاں ریاستاں دے سرداراں نوں نقطہ دسیا کہ لوڑ پین تے اینہاں نوں اکلےآں نئیں چھڈیا جائے گا ۔

اس جواب نال سردار مطمعن نئیں سن ۔ اینہاں نے رنجیت سنگھ دی سلطنت ودھان دی پالیسی توں بچن لئی ہور طریقےآں بارے سوچیا ۔ رنجیت سنگھ سیاسی کھیڈ کھیل رہیا سی ۔ اسنے اپنے نمائندے ستلج پار ریاستاں دے سرداراں ول بھیجے تاکہ اوہ ہور پریشان نا ہون تے ٹھنڈے پے جان ۔

بعد چ انگریزاں دے ونجیت سنگھ وچکار امرتسر چ اس مسئلے دے حل لئی اک معاہدہ طے پاپا جس دی رو نال دریائے ستلج رنجیت سنگھ دی سلطنت دی سرحد قرار پایا ۔ اس معاہدے دے بعد ستلج پار ریاستاں دے سرداراں دیاں فکراں مکیاں تے انگریزاں تے رنجیت سنگھ دے تعلقات وی بہتر ہو گئے ۔

مہاراجہ

رنجیت سنگھ دا پوٹریٹ

رنجیت سنکھ دی تاج پوشی ۱۲ اپریل ۱۸۰۱ء چ ہوئی ۔گرو نانک دی اولاد چوں اک سکھ صاحب سنگھ بیدی نے تاج پوشی دی رسم دا ادا کیتی ۔ 1799ء تک اسدا راجگھر گجرانوالا رہیا ۔ 1802ء چ رنجیت سنگھ نے اپنا راجگھر لہور منتقل کر لیا ۔ رنجیت سنگھ ہوہت گھٹ چر چ اقتدار دی پوڑھی چڑھ گیا، اک کلی مسل دے سردار توں پنجاب دا مہاراجا بن گیا۔

اس دے مگروں کجھ چر ایہہ افغانیاں نال لڑدا رہیا تے اینہاں نوں پنجاب توں باہر کڈ دتا تے پشاور سمیت کئی پشتوں علاقےآں تے مل مار لیا ۔ اسنے 1818ء چ پنجاب دے دکھنی علاقےآں تے مشتمل علاقے ملتان تے پشاور تے مل ماریا ۔ ۱۸۱۹ء جموں تے کشمیر وی اسدی سلطنت چ آ گئے ۔ اینج رنجیت سنگھ نے اینہاں علاقےآں توں مسلماناں دے اک ہزار سالہ اقتدار دا خاتمہ کر دتا ۔ اس نے آنند پور صاحب دے اتلے چ پہاڑی ریاستاں نوں وی فتح کیتا ، جنہاں چ سبتوں وڈی ریاست کانگڑا سی ۔

جدوں رنجیت سنگھ دا وزیر خارجہ فقیر عزیزالدین برطانوی ہندستان دے گورنر جنرل لارڈ آکلینڈ نال شملہ چ ملیا ، لارڈ آکلینڈ نے قفیر عزیو الدین کولوں پچھیا ، مہاراجہ دی کیہڑی اکھ انھی اے ۔ عزیزالدین نے جواب دتا مہاراجہ سورج وانگ اے تے سورج دی اکو اکھ اے ۔ اس دی اکو اکھ دی چمک تے تابانی اینی اے کہ مینوں کدی اسدی دوجی اکھ ول دیکھن دی جرات ای نئیں ہوئی۔ گورنر جنرل اس جواب توں اینا خوش ہویا کہ اسنےاپنی سونے دی گھڑی عزیزالدین نوں دے دتی ۔

رنجیت سنگھ دا تخت ، حافظ محمد ملتانی ۱۸۲۰ -۱۸۳۰ ،ہن وی اینڈ اے میوزیئم چ

رنجیت سنگھ دی سلطنت سیکولر سی تے اسدی رعایا دے کسے اک بندے نال وی اسدے مذہب پاروں امتیازی سلوک نئیں کیتا گئیا ۔ مہاراجا نے سکھ مت نوں کدی وی اپنی رعایا تے مسلط نئیں کیتا ۔

۱۷۹۹ توں ۱۸۰۸ تیک مہاراجے دی سیاستاں وچ انگریز نال نجٹھنا لوڑی دا سی اتے ایس نوں مہاراجے دی سیاسی زندگی دا پہلا دور آکھیا جا سکدا اے۔ ۱۸۰۸ توں بعد اس اپنا دھیان ہور تھاواں تے دینا شروع کیتا۔ ہن اوہ اپنی پادشاہی وچ دوجی تھاواں نوں شامل کرن لگیا سی۔

ہریانہ، اسلام گڑھ، جلال پور، خوشاب، ساہیوال نوں تے اوہ آپ رلایا پر فیضلا پوریا اتے اس دی وڈی تھاں جالندھر نوں محکم چند قبضہ وچ لے لیا۔ دیوان بھوانی داس جموں نوں رلایا، فقیر سید عزیزالدین گجرات نوں تے منڈی (منڈی بہاؤ الدین) دی پہاڑی ریاستاں نوں دسا سنگھ مجیٹھیا قبضہ کیتا۔ فیروز پور، اتے پٹی دا علاقہ اتے ترن تارن میاں غوثا ہوراں قابو کیتا۔ نکئی اتے کنہیے (کنہیا توں) مہاراجے دے نال سن پر اوہنا نوں وی اپنی تھاواں لہور دربار نوں دتیاں۔

چیتے رہوئے پئی تھاواں نوں قابو کرنا ہی رنجیت سنگھ دا مقصد نہیں سی۔ انگریز لکھاری وی ایہہ گل منیندے نیں پئی لہور دربار نال سانگا بناون توں بعد مہاراجہ انہاں حاکماں نوں مڑ رام کر لیندا سی۔ اتے ایس پالیسی بدولت اس نیں وڈی سرکار بنا لئی جس دا ہند ہندھ وچ جوڑ نہیں سی۔ اوس نیں تے بہوں سارے فرنگی افسر وی رلتی کیتے سن۔ انہاں وچ روسی، امریکی، فرانسیسی، اطالوی، انگلش، یونانی، جرمن، سکاٹش تے اینگلو انڈین سبھے شامل سن۔ ۱۸۰۹ دے معاہدے پاروں ہی اوہ ایس قابل تھی گیا سی پئی انگریزی افسراں نوں وی بھرتی کرے۔ بقول فقیر دے انگلش افسر پرائس (Price) اوہ پہلا بدیسی فوجی افسر سی جہیڑا، او چڑلونی (Ochterlony) دی فوج چھڈ کے آیا سی۔ اینگلو انڈین فوجی وی پنجابی فوج وچ رلتی سن، ایہناں وچوں بہوں سارے فوجی تے مشہور انگریزی فوجی افسراں دی اولاداں سن۔ میجر جنرل سر رابرٹ ڈک دا پتر وی شامل سی تے مشہور ایڈونچرر جارج تھامس دا پتر جیکب تھامس وی پنجابی فوج وچ شامل سی۔

ٹبر تے رشتہ دار

مہاراچہ رنجیت سنگھ دی ۴۰-۱۸۳۵ء وچکار بنائی گئی مورت

نکئی سردار خزان سنگھ دی دھی ، مہاراجہ رنجیت سنگھ دی رانی راج کور نے ۱۸۰۲ء ج رنجیت سنگھ دے پتر کھڑک سنگھ نوں جمیا ۔ جس تے اک وڈا جشن منایا گئیا ۔جشن دے مگروں رنجیت سنگھ تے اپنے اتحادی فتح سنگھ آہلووالیا نال ڈسکہ ول کوچ کیتا ۔ قعلے تے مل مارن دے بعد رنجیت سنگھ نے ایتھے پولیس چوکی قائم کیتی تے لہور واپس پرت آیا ۔ تے اوس ویلے جسا سنگھ بھنگی نے مقامی ومینداراں نال رل کے بغاوت کر دتی تے چنیوٹ دے قلعے تے مل مار لیا ۔ رنجیت سنگھ اپنی فوج نال اوتھے پہنچیا تے کجھ مزاحمت دے بعد قعلے تے رنجیت سنگھ دیاں فوجاں نے مل مار لیا ۔

کجھ چر مگروں قصور دے پٹھان سردار نے اک نویں مصیبت کھڑی کر دتی ۔ اس نے افغانیاں دی اک وڈی فوج تیار کیتی تے رنجیت سنگھ دے علاقے چ کجھ پنڈاں نوں لٹ لیا تے ہور لٹ مار دی تیاری شروع کر دتی ۔ رنجیت سنگھ نے فتح سنگھ اہلووالیا نوں قصور پہنچن دا حکم دتا کیونجے نواب نے معاہدے دی خلاف ورزی کیتی سی تے رنجیت سنگھ اپنی فوج نال اسدے پچھے آ گیا ۔ نواب نے کافی مزاحمت دا مظاہرہ کیتا تے پٹھان قلعہ بند ہو گئے کیونجے اوہ کھلے میدان چ سکھ فوج دا مقابلہ نئیں کر سکدے سن ۔ اس دوران بوہت سارے افغان مارے گئے تے قلعے تے سکھاں دا قبضہ ہو گیا تے باقی پٹھاناں نوں وی موت دے گھاٹ اتار دتا گئیا ۔ نواب نے ہتھیار سٹ دتے ،اسنوں معاف کر دتا گیا تے وعدہ کیتا گیاکہ اوہ اپنے عہدے تے بحال رہے گا ۔ نواب نے اک وڈی رقم دا نذرانہ پیش کیتا تے تاوان جنگ وی ادا کیتا ۔ نواب دے دتے نذرانے نوں فتح دی خوشی چ غریباں چ ونڈ دتا گیا ۔

اک چھوٹے وقفے دے مگروں مہاراجہ نے جالندھر دوآب ول پیش قدمی کیتی ۔ تے اپنے راہ کئی علاقے نوں اپنی سلطنت چ شامل کیتا ۔ اس نے پھگوارہ تے وی مل ماریا تے اس قصبے نوں فتح سنگھ آہلووالیا نوں دے دتا ۔ اس دے بعد اوہ کپورتھلہ گیا تے اوتھے اسنوں پتا لگا کہ ریاست کانگڑہ دا راجہ سنسار چند بجواڑا تے ہوشیارپور چ داخل ہو گئیا اے ۔ رنجیت سنگھ نے راجہ سنسار چند نوں اینہاں دونہاں علاقےآں توں کڈ کے ایتھے اپنیاں فوجی چوکیاں قائم کیتیاں ۔ اس ویلے رنجیت سنگھ اک وڈی طاقت بن گیا سی ۔ واپسی تے رنچیت سنگھ تے کئی سکھ سرداراں نوں اپنی اطاعت چ لیاندا ، جنہاں چ تارا سنگھ گھیبا ، امرتسر دا دھرم سنگھ تے فاضل پور دا بدھ سنگھ شامل سن ۔

رنجیت سنگھ نے اپنے پتر کھڑک سنگھ دی منگنی کنہیا مسل دے سردار جےمول سنگھ دی دھی چاند کور نال کیتی ۔ جس تے پوری سلطنت ج جشن منایا گیا تے رقص دیاں محفلاں سجائیاں گئیاں ۔ ایہوجہی ای اک محفل چ رنجیت سنگھ اک مسلمان رقاصہ موراں دے عشق چ گرفتار ہو گیا تے بالآخر اس نال ویاہ کر لیا ۔ اس دا رنجیت سنگھ تے بوہت اثر و رسوخ سی تے مور دی مورت آلے سکے اس شادی دی خوشی چ ڈھالے گئے ۔ مہاراجہ موراں نال گردوارہ ہردوار گیا ۔ چاند کور نے رنجیت سنگھ دے پوتے نونہال سنگھ نوں جنم دتا ۔

اس ویاہ نال سلطنت ج اک طوفان اٹھ آیا ۔ سکھاں دی اس ویاہ تے رائے بوہت سخت سی ۔ مہاراجہ نوں اکال تخت توں بلاوہ آیا ۔ اوتھے مہاراجہ نے معافی منگی ۔ اس نے پنچ پیارےآں ، جنہاں دے حکم تے اسنوں بلایا گیا سی ، نوں تحائف دتے ۔ اینہاں نے رنچیت سنگھ نوں سزا سنائی جہڑی اسنے خوشی خوشی قبول کر لئی ۔ پنج پارے مہاراجہ دی فرمانبرداری توں بوہت خوش سن تے اس نال ہمدردی دا رویہ اختیار کردے ہوئے اینہاں نے مہاراجہ دا ۱ لکھ ۲۵ ہزار نانک شاہی روپیئے دا جرمانہ قبول کر لیا ۔

موراں دا رنجیت سنگھ تے اثر و رسوخ صرف کجھ چر لئی سی ۔ مہاراجہ نے موراں نوں پٹھانکوٹ گھل دتا جتھے اسنے اپنے جیون دے کئی سال تنہائی چ گزارے ۔

رنجیت سنگھ نے اک سیکولر ریاست قائم کیتی سی جتھے ہندو ، مسلمان ، سکھ سب نال اکوجہا سلوک ہندا سی ۔ بوہت سارے قابل مسلمان تے ہندو مہاراجہ دی ملازمت چ سن تے مہاراجہ سب دیاں مذہبی تقریباں چ شامل ہندا سی ۔ دسہرہ ، ہولی ، بسنت تے دیوالی ورکے تہوار جوش خروش نال منائے جاندے تے مہاراجہ اینہاں چ شامل ہندا ۔ اماوس تے بیساکھی دے موقعےآں تے مہاراجہ اپنی رعایا دے نال امرتسر دے مقدس تلاء(تالاب) چ ڈبکیاں لیندا ۔ رنجیت سنگھ سیکولر کردار پاروں ای اسدی رعایا اس نال وفادار سی تے اس دا احترام کردی سی ۔

سیکولر حکمران

مہاراجہ رنجیت سنگھ

سکھ سلطنت چ سکھاں دے علاوہ دوجے دھرماں دے لوک وی اعلی احتیارات دے عہدے تے لائے گئے ۔ جنہاں چ مسلمان ، سکھ ، ہندو برہمن شامل سن ۔ رنجیت سنگھ دی فوج دا اک حصہ سعائیاں تے مشتمل سی ۔ ۱۸۳۱ء چ رنجیت سنگھ نے برطانوی ہندستان دے گورنر جنرل لارد ولیم بینٹینک نال مذاکرات لئی اک وفد شملہ بھیجیا ۔ سردار ہری سنگھ نلوا ، فقیر عزیزالدین تے دیوان موتی رام -- اک سکھ ، اک مسلمان تے اک ہندوآں دا نمائندا—اس وفد دے سربراہ مقرر کیتے ۔

سکھ سلطنت چ ہر کوئی اک جہا نظر آندا ہر کوئی داڑھی رکھدا تے سر تے پگ بنھدا ۔ پنجاب آن آلے سیاح تے دوجے لوک بوہت حیران ہندے ۔ بوہتے غیر ملکی ہندستان ، جتھے مذہب تے ذات پات دے فرقاں نوں بوہت اہم سمجھیا جاندا سی ، توں گھم پھر کے پنجاب آندے ۔ اس لئی اینہاں نوں یعقین کرنا مشکل سی کی سرکار خالصہ جی چ ہر کوئی اکو جہا نظر آندا اے ، حلانکہ اوہ ایتھے سارے سکھ نئیں سی ۔ سکھاں دے بارے چ عام طور تے سمجھیا جاندا اے کہ اوہ اپنے ملازماں تے اپنے اقتدار چ رہن آلے لوکاں نوں سکھ مت چ آن لئی مجبور نئیں کردے سن ۔ سکھاں تے اینہاں دے حکمراناں تے ہر مذہب دے بزرگاں دا اکو جہا احترام کیتا ۔ ہندو جوگی ، سنت ، سادھو تے بیراگی ، مسلمان فقیر تے پیر تے سعائی راہب سارے سکھ سلطنت توں فیض یاب ہندے رہے ۔ سوائے مسلمان مذہبی رہنماواں دے ، جنہاں نوں سکھ شک شبے دی نگاہ نال دیکھدے سن ، جہڑے مذہبی جنونیاں دے طور تے جانے جاندے سن ۔

سکھ اپنیاں لڑائیاں چ ، ہندستان تے باہر دے حملہ آوراں وانگ کدی وی سفاکی دے مرتکب نئیں ہوئے ۔ ایہہ وی سچ اے سکھ افغاناں دے خلاف حسد تے بغض رکھے سن ، جہڑا افغاناں دے اینہاں دے خلاف دہائیاں تک کیتیاں گئیاں جنگاں دے پاروں سی جنہاں چ سکھاں نوں عبرتناک شکستاں ہوئیاں سن ۔ اس توں پہلے مغلیہ سلطنت دے خلاف وی سکھ جنگاں چ حصہ لیندے رہے تے پنجاب چ شورشاں برپا کردے رہے ، جس پاروں مغلاں نے وی اینہاں دے خلاف مہماں بھیجیاں تے اینہاں دی سرکوبی کیتی ۔ سکھ مغلاں تے افغاناں توں ایسے لئی نفرت کردے سن کہ اوہناں نے سکھاں دی ہر شورش چاہے اوہ اینہاں کلےآں دی ہوئے یاں مرہٹےآں نال رل کے ہوئے ، نوں سختی نال کچل کے امن امان قائم کر دتا سی ۔ رنجیت سنگھ دے پیؤ تے دادے دے جیون چ افغاناں نے سکھاں نوں سختی نال دبائی رکھیا تے اینہاں تے کافی سختیاں وی کیتیاں ۔ اس دے باوجود سکھاں دی حکمرانی چ اس قسم دیاں سختیاں کسے تے وی نئیں کیتیاں گئیاں ۔

۷ اپریل ۱۸۳۱ نوں لہنا سنگھ مجیٹھیا اتے جرنیل وینتورا نے بہاول پور اپر چڑھائی کرنی سی تد مہاراجے نے اوہناں نوں کیہا، ”غریباں اتے کمزوراں دا دھیان رکھنا تاں کہ اوہ اپنے گھراں وچ وسدے رسدے رہِ سکن۔ کتے بدقسمت بھکھاری نہ بنا دینا پرجا نوں”۔ اویں ہی جدوں خوش حال سنگھ ۱۸۳۳ وچ کشمیریاں پاسوں وڈی رقم نذرانہ وصول کے لیایا تاں مہاراجہ بہت اداس ہویا، کیونکہ اتھے تاں دور پیا ہویا سی۔ اس نے ہزاراں خچراں اپر اناج لدوا کے مندراں اتے مسجداں وچ پچایا جتھوں لوڑوند پرجا پیٹ بھر سکے۔ ملازماں اتے افسراں دی تنخواہ ہندوستان وچ انی کتے نہیں سی جنی مہاراجہ دندا سی۔ اس دی پرکھ صرف اہلیت ہندی سی۔ جے یوگ بندہ مل گیا تاں پیسے دی کمی نہیں رہن دندا سی۔

کشمیر دے ناظم کرپا رام دی تنخواہ اک لکھ روپیہ سالانہ سی۔ کاردار اس دے ماتحت ہندے سن تے اوہناں دا کم قلعیاں وچ اناج دے بھنڈار جماں کرنا ہندا سی۔ ایہہ اناج ملازماں نوں تنخواہ وجوں وی دتا جاندا سی تے جدوں فوجاں کوچ کردیاں سن ادوں لنگر دے وی کم آؤندا سی۔

پرحکمرانی انا کامیاب سی کہ چوریاں ڈاکے بند ہو گئے سن۔ ویہہ دسمبر ۱۸۱۰ نوں مہاراجے پاس خبر پجی کہ بیتی رات ڈاکو، سنیاریاں پاسوں سونا لٹّ کے لے گئے ہن۔ مہاراجے نے تھانیدار نوں حکم دتا کہ ترنت کاروائی کرے تے سارے ڈاکو پیش کرے۔ بائی دسمبر نوں تھانیدار بہادر سنگھ نے دو ڈاکو مہاراجے اگے پیش کر دتے تاں مہاراجے نے کیہا، ”دو نہیں، سارے ڈاکو پیش کر اتے نال ہی اوہ مال پیش کر جہڑا ایہناں نے لٹیا سی۔ جے اجیہا نہ کیتا تاں تینوں سزا دیاںگا”۔

نیاں واسطے مڈھلی عدالت پنچائت سی۔ پنچائت دے فیصلے دا اعزاز کیتا جاندا سی۔ پنچائتی فیصلے خلاف کاردار دی عدالت وچ اپیل ہو سکدی سی تے کاردار خلاف ناظم پاس۔ ہینری درانت لکھدا اے کہ میں پیشاور دے ناظم اویتبلے نوں ملن گیا تاں اوہ اپنی عدالت وچ فیصلے کر رہا سی۔ اس دی عدالت وچ ججاں دا جہڑا بینچ سی اس وچ دو مسلمان، دو ہندو اتے دو سکھ سن۔ مہاراجے دا سخت حکم سی کہ انصاف تاں ترنت دینا ہی اے، ججّ رہمدلی توں اوش کم لین۔ ججّ نوں قاضی کیہا جاندا سی۔ وکھ-وکھ دھرماں دیاں وکھ وکھ پرمپراواں نوں دھیان وچ رکھ کے فیصلے سنائے جاندے سن۔

مہاراجے نے اپنے کارجدور دوران کسے اک بندے نوں وی موت دی سزا نہیں دتی۔ اس نوں وی نہیں جس نے مہاراجے اپرّ حملہ کیتا۔ وڈی توں وڈی سزا دیس نکالا سی۔ پنجاب اوہناں دناں وچ سرگ توں گھٹ نہیں سی تے پنجاب توں باہر دیس نکالا نرک وچ دھکے کھان برابر سمجھیا جاندا سی۔

فوجیاں نوں چنگی تنخواہ ملدی سی تے فوج دی گنتی مقررہ نہیں سی۔ سنکٹ ویلے فوج دی گنتی لوڑ مطابق ودھا لئی جاندی سی۔ ۱۸۱۰ وچ مہاراجے پاس لاہور وکھے تیہہ ہزار گھوڑ سوار ہندے سن تے ہر روز اک ہزار گھوڑے سویرے معائینے لئی کھلارے جاندے سن۔ مہاراجہ کوئی اک گھوڑا چندا تے دوڑ لواؤندا۔ کئی وار ناشتہ اوہ گھوڑے دی کاٹھی اپر ہی کر لیندا۔ ایوں تیہہ دناں وچ تیہہ ہزار گھوڑیاں دی پرکھ ہو جاندی تے سنبھال کرن والے سست نہیں ہو سکدے سن۔

یوگ بندے نوں بہت جلدی ترقی دے موقعے ملدے سن۔ مہاراجہ میلیاں وچ بہادراں دے کارنامے دیکھدا تاں اتھے ہی نوکریاں دین دا اعلان کر دندا۔ زاتپات کارن مہاراجے نے کسے نال کدی وتکرا نہیں کیتا۔ مہاراجے دی دریادلی کارن ہی غصیلے سکھ جوان اس دا کہنا منّ جاندے سن بھاویں کہ یورپیئن جرنیلاں ماتحت کم کرنا اوہناں نوں پسند نہیں سی۔ کدی کدائیں مشکلاں کھڑھیاں ہندیاں تاں مہاراجہ حل کر لیندا۔

سوہن لال مہاراجے دے دوت وجوں فارس دے شاہزادہ عباس مرزا نوں ملیا۔ عید ال پھتر دے جشناں وچ شاہزادے دا شامیانہ بہت سجایا گیا سی۔ شاہزادے نے سوہن لال نوں پچھیا، ”کی مہاراجہ رنجیت سنگھ دا دربار ایہو جہی سجدھج والا ہی اے، تے کی مہاراجے دی فوج وی ایہو جہی بہادر اتے انوشاست اے جہو جہی میری”؟ سوہن لال نے نمرتا نال جواب دتا، ”میری سرکار دے دربار دی چھت کشمیری پشمینیاں اتے شالاں نال جڑی ہوئی اے تے فرش اپر وی کشمیری شال وچھے ہندے ہن۔ جتھوں تک بہادری دا سوال اے، جے ساڈا جرنیل ہری سنگھ نلوآ سندھ دریا ٹپّ آوے تاں تسیں واپس تبریز پرتنا ٹھیک سمجھوگے”۔ عباس مرزا نے کیہا، ”خوب۔ بہت خوب”۔

مہاراجہ سادہ لباس پہندا۔ اس نے کوئی خاص تخت نہیں بنوایا۔ اک سندر کرسی بنوائی گئی جس اپر سونا لگیا ہویا سی پر اس دی دکھّ سادھارن سی۔ ایہہ کرسی لنڈن دے میوزئم وچ پئی اے۔ پر مہاراجہ جتھے کتے ہندا اتھے ہی فیصلے سناؤندا رہندا۔ کئی واری تاں زمین تے چوکڑی ماری اوہ نیاں کردا۔ ملاقاتاں کرن والے اپنی- اپنی حیثیت مطابق نذرانے بھیٹ کردے۔ اس دی حاضری وچ لوک خوفزدہ نہیں ہندے سن۔ لیہلڑیاں کڈھواؤنیاں جاں ملن توں پہلاں زمین تے سر لا کے متھا ٹیکن ورگیاں پرمپراواں دا اس نوں بالکل شوق نہیں سی۔ پر اس نے اپنے وزیراں، جرنیلاں، راج کماراں اتے افسراں نوں حکم دتا ہویا سی کہ اوہ پوری طرحاں سجدھج نال کورٹ وچ پیش ہون۔ راجا گلاب سنگھ اتے شاہزادہ ہیرا سنگھ سبھ توں ودھیک سجے ہوئے انسان ہندے سن۔

جہڑے بندے مہاراجے دی ملازمت وچ ہندے سن اوہناں اپر دو بندشاں لازم سن۔ اک وال نہیں مننے دوجے تماکو دی ورتوں نہیں کرنی۔ ایہہ حکم یورپیئناں، ہندواں اتے مسلماناں سبھنا اپر لاگوُ سن۔ عامَ ناگرکاں اپر ایہہ بندش لاگوُ نہیں سی۔ جہڑے دیسی ودیسی مہمان ملاقات لئی آؤندے مہاراجہ اپنے برابر اپنے ورگی کرسی اپر بٹھاؤندا جدوں کہ اوہناں دناں وچ اجیہا رواج نہیں سی کہ کوئی وی بندہ حکمران دے برابر بیٹھے۔ مہاراجے دی اکھ صرف اہلیت اپر ہندی سی تے اسے کارن جگیراں اس نے جدی نہیں بنن دتیاں۔ جے پیؤ جگیردار اے تاں اس دی جگیر دی وارث ستیسدھّ اس دی سنتان نہیں ہو سکدی سی۔ جرنیل ہری سنگھ نلوئے دی سالانہ جگیر اٹھ لکھ روپئے سالانہ سی۔ اس دی اولاد اس وانگ یوگ سدھ ناں ہوئی تاں نلوا دی جائداد اس دی موت اپرنت ضبط رکے ہورنا یوگ بندیاں وچ ونڈ دتی۔

مہاراجے دے راجپربندھ وچ تن ڈوگریاں دا نام خاص اے۔ دھیان سنگھ وزیر اعظم سی۔ گلاب سنگھ جرنیل وی رہا گورنر وی تے ایہناں دا تیجا بھرا سچیت سنگھ دربار دے کماں کاجاں وچ ہتھ وٹاؤندا سی۔ ایہناں تنا بھراواں دی چڑھت توں سکھ سردار ایرکھا کردے سن۔ اویں ہی تن مسلمان بھرا وڈے رتبیاں نوں ماندے راے۔ فقیر ازیزؤدین ودیش وزیر رہا، فقیر نوردین لاہور کلھیدار رہا تے خزانے دیاں چابیاں دا مالک وی۔ مہاراجہ اس دا بڑا ستکار کردا سی۔ مہاراجے دا کھانا اس دی نگرانی وچ تیار ہندا سی۔ تیجا بھرا فقیر امامدین گوبندگڑھ اتے امرتسر دے قلعیاں دا رکھوالا سی۔ لکھاں روپئے اس دے خزانے وچ سرکار ولوں جماں رہندے سن۔ اوہ گورنر وی رہا۔

مجیٹھیا سرداراں وچوں دیسا سنگھ تے لہنا سنگھ ستا دے بھاگیدار راے۔ سندھاوالیئے سرداراں وچ امیر سنگھ، عطر سنگھ، لہنا سنگھ تے بدھ سنگھ بڑے ستکار یوگ سن جناں نوں لکھاں روپیہ جگیراں وجوں ملدا سی۔ شام سنگھ اٹاری والا مہاراجے دا رشتیدار سی۔ اس دی بیٹی کنور نونہال سنگھ نوں ویاہی گئی۔ اوہ بڑا تکڑا جنگجو سی تے انگریزاں خلاف لڑدا ہویا ۱۸۴۶ وچ شہید ہویا۔ سر لیپل گرپھن اس بارے لکھدا اے، ”شام سنگھ جٹاں وچوں سبھ توں ودھیک بہادر سی تے بہادری، ایمانداری، طاقت اتے حوصلے وچ جٹّ دنیا دی کسے نسل توں پچھے نہیں ہن”۔

ہری سنگھ نلوئے بارے مہاراجہ کیہا کردا سی، ”حکومت چلاؤن واسطے ایہو جاے جرنیلاں دی لوڑ ہندی ہے”۔ جمرود دے قلعے وچوں افغاناں نال لڑدا ہویا اپریل ۱۸۳۷ وچ اوہ شہید ہویا۔ مہاراجہ مہینیاں تک اداس رہا تے دربار وچ سبھ نوں ایہہ نصیحت کیتی گئی سی کہ نلوئا سردار دی گل مہاراجے ساہمنے نہیں کرنی۔ قادریار نے جدوں نلوئے دی وار لکھ کے لیاندی تاں مہاراجہ اس نوں سن کے رو پیا تے شاعر نوں کھوہ سمیت اک مربع زمین دتی۔ ہندو جرنیلاں وچوں سبھ توں ودھیک تیجوان دیوان محکم چند سی۔ اس نے ستلج سرحد دی رکھوالی مہاراجے توں منگ کے لئی سی تے پھلور دا قلعہ جو ہن پولیس ٹریننگ سکول اے اسے دا بنایا ہویا اے۔ انگریزاں نوں اوہ سخت نفرت کردا سی۔

اکالی پھولا سنگھ اتے محکم چند دوویں انگریزاں نال سندھیاں کرن دے سخت خلاف سن۔ امرتسر وچ اکالی جی نے تاں میٹکاپھ دی سرکھیا گارد نوں کٹّ دتا سی۔ لاہور وچ سندھی کرن ویلے جدوں اوہ اپنی گل اتے اڑ جاندا تاں دیوان محکم چند نوں بڑا برا لگدا۔ اس نے میٹکاپھ نوں اک دن کیہا، ”لڑائی دے میدان وچ لگدا اے سکھاں نوں تسیں دیکھیا نہیں اے۔ جدوں دیکھوگے تاں جانو ہو جاؤگے”۔ اس تے میٹکاپھ نے کیہا، ”تسیں وی انگریزاں نوں اجے دیکھیا نہیں۔” دیوان موتی رام پہلوں جالندھر دا پھر کشمیر دا گورنر رہا۔

اوہ محکم چند دا پتر سی۔ ڈوگرے اس خلاف سازشاں کردے رہندے سن جس کارن اوہ لاہور چھڈّ کے بنارس چلا گیا سی۔ موتی رام دا بیٹا رامدیال فوجی افسر سی تے اوہ پٹھاناں خلاف لڑدا ہویا ۱۸۲۰ وچ ۲۸ سال دی عمر وچ جان وار گیا۔ رام دیال دا بھرا کرپا رام جالندھر دا پرحکمران لگا رہا۔ اس خلاف وی ڈوگرے گونداں گنددے راے جس کرکے ایہہ وی اپنے پیؤ پاس بنارس چلا گیا۔ دیوان بھوانیداس قابل وچ شاہ شجاع دا مال افسر سی۔ کسے کارن شاہ اس نال ناراض ہو گیا تاں اوہ قابل چھڈّ کے ۱۸۰۸ وچ لاہور آ گیا تے مہاراجے نوں مل کے اپنی اہلیت دسی تے نوکری لئی عرض کیتی۔ باعزت مہاراجے نے اس نوں سٹیٹ دے سارے مطلب چارے دی نگرانی سوپ دتی۔

اس نے پہلی وار صحیح لیکھا جوکھا رکھن دی پرت پائی۔ کئی خزانہ دفتر کھوہلے۔ اوہ کسے وی جگیردار جاں صوبیدار توں حساب منگ سکدا سی۔ بڑی وار اوہ پڑتالیا افسر لگا۔

جمعدار خوش حال سنگھ میرٹھ ضلعے دا براہمن سی جس نے مہاراجے پاسوں ۱۷ سال دی عمرے پنج روپئے مہینہ سپاہی دی نوکری حاصل کیتی پر تکھی سمجھ سوجھ صدقہ اجیہا مہاراجے دی نظر وچ چڑھیا کہ لاہور قلعے دا ڈیوڈھیدار لگ گیا۔ کوئی وڈے توں وڈا افسر جاں وزیر اس دی آگیا بغیر مہاراجے نال نجی گل نہیں کر سکدا سی۔ خوش حال سنگھ دا بھتیجا تیجرام وی لاہور آ گیا تے امرت چھک کے تیجا سنگھ بنیا۔ اوہ ترقی کردا-کردا جرنیل دے رتبے تک پجا۔ رنجیت سنگھ دی موت توں بعد اس نے سٹیٹ نال غداری کیتی تے انگریزاں نال مل گیا۔

دیوان گنگا رام بنارس دا باشندا سی۔ اس نے گوالیئر دے مہاراجے پاس نوکری حاصل کیتی۔ کشلتا اتے ایمانداری صدقہ اس دا اچھا رسوخ بنیا۔ جدوں مہاراجہ سندھیا نوں انگریزاں نے ہرا دتا تاں ۱۸۰۳ وچ اوہ دلی آ وسیا۔ کسے نے ۱۸۱۳ وچ اس دی لیاقت بارے مہاراجے پاس گل کیتی تاں اس نے ترنت گنگا رام نوں لاہور بلا لیا اتے وتی معاملیاں دی دیکھریکھ کرن لئی کیہا۔ سٹیٹ دی شاہی مہر اسے پاس ہندی سی۔

دیوان اجودھیا پرشاد گنگا رام دا گودی لیا پتر سی۔ اوہ ۱۵ سال دی عمر وچ لاہور آیا۔ پہلوں سپاہی بھرتی ہویا تے پھر ترقی کردا-کردا جرنیل وینتورا دا لیفٹینینٹ جنرل بن گیا۔ انگریزی اتے فرانسیسی وچ نپن ہون کرکے اوہ مہاراجے پاس دبھاشیئے دا کم وی کردا سی۔ مہاراجے نال کم کرن توں علاوہ اس نے کنور کھڑک سنگھ اتے کنور شیر سنگھ نال وی کم کیتا۔ مہاراجے دی موت توں بعد وی اس نے اہم ڈیوٹیاں نبھائیاں۔ جدوں سکھ انگریزاں پاسوں ہار گئے تد وی اس نے انگریزاں پاسوں کنور دلیپ سنگھ دی نگرانی کرنی منگی۔

جدوں تک کنور دلیپ سنگھ نوں انگلینڈ نہیں بھیجیا گیا اجودھیا پرشاد نے اس دی نگرانی دا کم باخوبی نبھایا۔ اوہ بڑا دیالو اتے انصاف پسند شانت سبھاء انسان سی۔ انگریزاں نے اس نوں لاہور دا میجسٹریٹ تعینات کیتا۔ ایہہ اس دی تعلیمی نپنتا کرکے ہویا۔

اویں ہی راجا دینا ناتھ، مصر دیوان چند، مصر روپ لال، بیلی رام اتے ساون ملّ اپنی قابلیت صدقہ نکیاں تھاواں توں اٹھ کے بہت وڈے-وڈے رتبیاں اپر چڑھے۔ غیرملکی جرنیلاں وچ زین پھرانسس ایلارڈ، وینتورا، اوتبلے کورٹ آدک اچ کوٹی دے سوربیراں نے بڑا نام کمایا۔ شروع وچ سکھاں نے اوہناں دا مخول اڈایا تے اوہناں ماتحت کم کرن توں آناکانی وی کیتی۔ پریڈ نوں سکھ پسند نہیں کردے سن تے اس نوں کنجریاں دا ناچ آکھدے سن۔ پر ہولی-ہولی سبھ مہاراجے دی گل منّ گئے کہ فوج وچ انوحکمرانی قایم رکھن لئی پریڈ بہت ضروری اے۔ ایہناں غیرملکی جرنیلاں نے خطرناک مہماں وچ حصہ لیا۔ مہاراجے نے کوئی انگریز کسے اچ عہدے اپر تینات نہیں کیتا۔ جس یاترو نے پنجاب دیکھنا چاہیا، اوہ مہاراجے نوں ملن توں بغیر واپس نہیں پرتیا۔ ملاقات لئی کوئی مشکل نہیں آؤندی سی۔ مہاراجہ اپنے نزدیک روپئیاں اتے مہراں دیاں تھیلیاں رکھدا۔ یاتروآں نوں مٹھاں بھر-بھر دھن دندا۔ کجھ یورپیئن یاتروآں نے جدوں اس گل دا برا منایا کہ اوہ پیسے لین نہی آئے تد اوہناں نوں دسیا گیا کہ ہیٹھی کرن لئی نہیں، استقبال کرن لئی ایہہ اتھوں دا رواج اے۔ آؤندے جاندے اپنے پیاریاں نوں، رشتے داراں نوں اویں لوک پیسے دندے ہن۔ کئی چترکار آئے جو مہاراجے دی تصویر بناؤن دے اچھک سن۔ اوہ منع کر دندا تے آکھدا، ”راجا دھیان سنگھ دی تصویر بنا لؤ، اوہ بڑا سوہنا اے۔ مہارانی جنداں دی پیٹنگ بناؤ”۔

اوہناں نوں دھن دے کے تور دندا کیونکہ اس نوں احساس سی کہ میں سوہنا نہیں ہاں۔ اؤسبورن لکھدا اے، ”پہلی نظرے دیکھیاں دل تے سٹّ وجدی اے کہ سکھاں دا راجا ایہو جیہا اے؟ پکا رنگ، ماں دے داغ، درمیانہ قد، ایہو کانا جدوں پٹھ پچھے ڈھال بنھ کے گھوڑے دی کاٹھی تے سوار ہو اڈی لاؤندا اے تد اوہ اک کرشمہ بن جاندا اے۔ اس دا سریر نہیں دسدا، اس دی بلوان روح دے دیدار ہندے ہن۔ یقین نہیں آؤندا کہ ایہہ اوہی شخص اے جہڑا ہنے دیکھیا سی”۔

لیپل گرپھن لکھدا اے، ”لاہور، امرتسر اتے دلی وچ جس نوں برش چلاؤنا آؤندا اے جاں لکڑ/پتھر تے نکاشی کرنی آؤندی اے اوہ مالامال ہو گیا اے۔ اس دیاں تصویراں دھڑادھڑ وک رہیاں ہن۔ اس دیاں تصویراں محلاں توں لے کے جھونپڑیاں دے اندر تک پجّ گئیاں ہن۔ اوہ بندہ جہڑا سوہنا نہیں، ہریک دل وچ وسن لگ گیا ہے”۔ میکگریگر لکھدا اے، ”اس دی مسکان منمونہدی اے۔ اس دی سادگی کرکے ماحول سکھاواں رہندا اے تے بندہ بے جھجک گل کر سکدا اے۔ جس موضوع تے مرضی گل کرو، اوہ ترنت تہہ تک پجّ جاندا اے تے اس پاس شبداں دی کدی گھاٹ نہیں آئی، نہ وچاراں دی کمی دسی۔ لڑائی وچ چڑھائی ویلے اوہ ساریاں توں اگے ہندا تے واپسی ویلے سبھ توں پچھے۔ ساری زندگی اس نے لڑائیاں وچ لنگھائی۔ اج وی شاندار محلاں وچ رہن دی تھاں اس نوں تنبو وچ بیٹھنا ودھیک پسند ہے”۔

بارک نے لکھیا، ”کھاہمکھاہ اپنے ہتھاں تے اسنے خون دے داغ نہیں لگن دتے۔ بغیر ظلم کیتیاں اینی وڈی حکومت قایم کرن وچ اس دی مثال ہور کتے نہیں ملدی”۔ ایچ۔ای۔ پھین ۱۸۳۷ وچ لاہور آیا تے ٹپنی دتی، ”مہربانیاں نال اوہ نکو نکّ بھریا ہویا اے۔ حیرانی ہندی اے کہ موت دی سزا ختم کرن اپرنت وی اوہ آپہدرے جانگلی لوکاں نوں سدھان وچ کامیاب ہویا”۔ جرنیل اوتبلے نے پیشاور وچ مہاراجے دی آگیا بغیر کجھ ڈاکواں نوں پھانسی دی سزا دے دتی تاں مہاراج نے اس دی جوابتلبی کرکے اپنی ناراضگی پرگٹائی۔ مہاراجے نے کیہا، ”توں اوہناں نوں بندی بنا لیندا۔ ڈرا ڈرو کے پھر بھجا دندا۔ ایہی کافی سی”۔ پشو پنچھی دے کراہن دی آواز اس نوں بے چین کر دندی۔ فرانسیسی یاترو جیکمونٹ لکھدا اے، ”جے رنجیت سنگھ فیصلہ کر لئے کہ کجھ دن پنجاب توں باہر گزارنے ہن تد افغانستان جت لینا اس لئی کوئی مشکل نہیں۔”

۱۸۰۸ وچ بنگال رجمینٹ دا اک افسر مہاراجے نوں ملن آیا لکھدا اے، ”قلعے دے آلے دوآلے اچی کندھ نہیں اے۔ اس نوں ملن لئی مشکل نہیں آئی، ودھیک سرکھیا فوجی تینات نہیں سن۔ اوہ مینوں اک ہال وچ لے گیا جہڑا سو فٹ لما سی تے چھت وچ شیشے جڑے ہوئے سن۔ کافی سارے شیشے ٹٹے ہوئے دیکھ کے میں پچھیا کہ ایہہ کویں ٹٹ گئے؟ اس نے دسیا، ”سکھاں نے بندوقاں کدی ورتیاں نہیں سن۔ جدوں ہتھ آ گئیاں تاں اتھے شیشیاں تے نشانے لا کے دیکھدے۔ میں منع کیتا۔ اوہناں نے تاں سارے شیشے توڑ دینے سن”۔

اس دی سادگی اگے حکومتاں دی سج دھج، شان-شوکت مٹھی ہو جاندی سی۔

اک امریکن پادری جان لوری لاہور آیا تے مہاراجے پاس سجھاء رکھیا کہ مینوں انگریزی سکول کھولن دی آگیا دیؤ۔ مہاراجے دی وی اچھا سی کہ اس دے تے اس دے وزیراں جرنیلاں دے بچے انگریزی سکھن تے ہورناں ودیاواں وچ نپن ہون۔ پادری نوں کیہا کہ لاہور دے آس پاس جہڑی تھاں چنگی لگدی اے تے جنی چاہیدی اے، سروے کر آؤ، اوہ دے دیاںگا۔ پھر پادری نے اساری دے خرچ بابت گل توری تد اوہ قبول کر لئی گئی۔ پادری نے کیہا کہ سٹاف اوہ اپنی مرضی دا رکھیگا تے تنخواہ سرکار دئیگی۔ ایہہ وی منّ لیا گیا۔ مہاراجے نے پچھیا، پر اس سکول وچ انگریزی پڑاؤگے، بائیبل تاں نہیں؟” پادری نے کیہا، ”بائیبل تاں جی لازمی پڑاوانگے۔” مہاراجے نے کیہا، ”پادری جی، کی تسیں مینوں پورا بے وقوف سمجھدے ہو؟” سکول کھولن دی ساری ویونت ختم بے شک کر دتی پر پھر وی ۵ مارچ ۱۸۳۵ نوں مہاراجے نے وداع کرن وقت جان لوری نوں انمول وستاں بھیٹ کرکے پورے ستکار نال توریا۔

کیپٹن ویڈ نے ۱۸۳۱ وچ مہاراجے دی کارجسٹائل دیکھی تے اس نوں کلمبدھّ کیتا۔ اس نے دسیا اے کہ مہاراجہ پنج وجے سویرے اٹھدا تے گھوڑے دی سواری کردا اے۔ ناشتہ بہتی وار گھوڑے دی پٹھ اپر سواری کردیاں ہی کر لیندا اے۔ نوں وجے واپس محل وچ پرتدا تے کماں کاجاں وچ رجھ جاندا اے۔ فیصلے سناؤندا، لیکھا جوکھا پچھدا تے دفتر نوں ہدایتاں جاری کردا اے۔ دوپہر اک گھنٹہ آرام کردا اے۔ ہر وقت اس دا سیکٹری حکم حاصل کرن واسطے نال رہندا اے۔ بعد دوپہر گرو گرنتھ صاحب جی دی کہانی سندا، کیرتن سندا تے واپس کورٹ وچ پرط کے شام دیر تک کم کردا اے۔ اپنے بستر ول تکریبرن ۹ وجے جاندا اے۔ پر ایہہ رٹین بالکل اس طرحاں پکا نہیں۔ صحیح ایہہ اے کہ دن رات اوہ سٹیٹ دے متعلق فرض نبھاؤن لئی تیار بر تیار رہندا اے۔ کئی وار تاں دیر رات منجے تے آرام کردیاں وی جے اس دے من وچ کوئی خاص وچار آ جائے تاں اپنے سیکٹری جاں راجا دھیان سنگھ نوں حکم دندا اے کہ سورج چڑھن توں پہلاں ایہہ کم مکمل ہونا چاہیدا اے۔

چارلس گف لکھدا اے کہ ایشیئن راجیاں وچوں اوہ اس گلوں اتم سی کہ اس نوں اپنی سیما اتے اپنی گنجائش دوہاں دا صحیح علم سی۔ دشمن نال اوہ ادوں تک پنگا نہیں لیندا سی جدوں تک اس نوں ایہہ وشواش نہیں ہو جاندا سی کہ جت یقیناً میری ہوویگی۔ اوہ دوجا قدم اٹھاؤندا ہی نہیں سی جدوں تک جان نہیں لیندا سی کہ پہلا قدم پکا ٹک گیا اے۔ اینا طاقتور ہون دے باو جود اوہ ہنکاریا نہیں۔ اوہ لگاتار چیتن رہندا سی کہ خاص کرکے سکھ پرمپراواں ول اوگیا نہ ہو جاوے کیونکہ اس نوں سکھاں دے صدق اتے سبھاء دی جانکاری سی۔ اوہ اپنی مرضی نہیں ٹھوسدا سی کیونکہ اس نوں پتہ سی کہ خالصہ صرف گرو دی تابیاداری قبولدا اے ہور کسے دی نہیں۔ کدی کدائیں سکھ اس نوں ضرور برا بھلا بول لیندے سن پر اوہ برداشت کردا سی۔ اپنے اپر ہوئے ہتھیاربند ہلے نوں وی نظر انداز کر دندا سی۔

مہاراجے نے لارنس نوں اپنے بارے جو شبد کاے اوہ ہن، ”ہمدردی انوحکمرانی اتے پالیسیاں راہیں میں اپنی سرکار ستھر بنائی۔ جتھے کتے مینوں بہادری اتے سیانپ ورگے اتم گن نظریں پئے میں اوہناں نوں اچے چکّ دتا تے خطریاں وچ آپ کسے توں پچھے نہیں رہا۔ برابر لڑیا برابر تھکیا۔ میدان اتے دربار وچ میں پکھپات ولوں اکھاں بند رکھیاں تے نجی آرام ول دھیان گھٹ دتا۔ گرو ادور پرکھ میرے اپر مہربان رہا تے اس سیوک اپر اینی دئیا کیتی کہ میرے راج دیاں حداں چین اتے افغانستان نوں چھونہدیاں ہن”۔

رنجیت سنگھ دے دربار چ نیپولین دے دو کمانڈر

رنجیت سنگھ دا جرنیل جین فرانسس الارڈ

دو یورپی ، وینٹورا ، اک اطالوی تے جین فرانسس الارڈ ، اک فرانسیسی ۱۸۲۲ء چ سکھ فوج چ ملازمت دے حصول لئی لہور آئے ۔ دونہاں نے نیپولین دی اگوائی چ فرانس دی شاہی فوج ج ملازمت کیتی سی ۔ نیپولین دی واٹرلو دی لڑائی چ شکست دے مگروں اینہاں نے فرانسیسی فوج دی ملازمت چھڈ دتی تے یورپ چھڈ کے چھڑدے ول قسمت آزما نکل گئے ۔ اینہاں نے رنجیت سنگھ دے دربار دی شان تے شوکت دیاں کئی کہانیاں سنیاں سن ، اس لئی اوہ لہور ویکھن لئی آئے ۔ رنجیت سنگھ اگرچہ پڑھیا لکھیا نئیں سی پر بوہت عقلمند تے ذہین سی ، اوہ نیپولین دے کارنامےآں بارے جاندا سی ۔ پنجابی تریخ دان اینہاں دا موازنہ کردے ہوئے رنجیت سنگھ نوں چڑھدے دا نیپولین وی آکھ جاندے نیں ۔ رنجیت سنگھ اینہاں دونہاں یورپیاں نوں ملیا تے اینہاں کولوں اینہاں دے سفر دا مقصد تے سابقہ ملازمت بارے پچھیا ۔ رنجیت سنگھ نے اینہاں فوج اپنی فوج دی پریڈ دکھائی ۔ اپریل ۱۸۲۲ء چ اینہاں نے رنجیت سنگھ نوں اسدی فوج چ شمولیت لئی خط لکھیا ۔ اینہاں شپاہیاں تے مہاراجہ وچکار رابطے فرانسیسی بولی چ ، فقیر نورالدین راہیں ہوئے جہڑا فرانسیسی ، انگریزی ، فارسی تے کئی دوجیاں بولیاں جاندا سی ۔ مہاراجہ اس گل نوں یعقینی بنانا چاہندا سی کہ اینہاں لوکاں دا انگریزاں نال کوئی رابطہ نئیں ، جدوں اسنوں سو فیصد اس دا یعقین ہو گیا تے اسنے اینہاں نوں کلے کلے ۵۰۰ گھڑسوار دستے دی کمان دے دتی ۔ اینہاں دی کمان چ کجھ پورپی (بہاری) تے گھبلے صوبےآں دے ہندو سن جہڑے رنجیت سنگھ دی ملازمت چ سن ۔ اوہ ساری سکھ فوج نوں یورپی طرز دی جنگی تربیت وی دیندے سن ۔

وینٹورا دی فوج نوں 'فوج خاص' آکھیا جاندا سی ، تے کجھ چر مگروں الارڈ نوں فرانسیسی سپاہیاں دا دستہ قائم کرن لئی آکھیا ۔

رنجیت سنگھ نے اینہاں نال معاہدہ کیتا سی کہ یورپی طاقتاں تے مہاراجہ وچکار جنگ دی صورت چ اینہاں نوں سرکار خالصہ نال وفادار رہنا پغے گا تے رنجیت سنگھ ولوں لڑنا پئے گا ۔ تے اینہاں نوں لمبیاں داڑھیاں رکھنیاں تے وڈے گوشت تے تماکھو توں پرہیز کرنی پئے گی ۔ رنجیت سنگھ نے وینٹورا تے الارڈ نوں رہائش تے شاندار تنخواہ مقرر کیتی ۔ وینٹورا نوں ۴۰٬۰۰۰ روپیئے دتے گغے جدوں اسنے لدھیانہ دی اک مسلمان کڑی نال ویاہ کیتا ۔ بعد چ وینٹورا دی دھی نوں دو پنڈ جاگیر دے صور تے دتے گئے ۔ وینٹورا نے لہور چ خوبصورت فرانسیسی طرز تعمیر دا اک گھر بنوایا جہڑا حالے وی انارکلی دے نیڑے موجود اے ۔

اس نال رنجیت سنگھ دی اپنے فیدے دے بندےآں دی پچھان تے فراست دا اندازہ ہندا اے ۔

۱۸۲۲ وچ جن دو بدیسی افسراں مہاراجہ دی فوج نوں بہوں تگڑا کیتا اوہناں وچ جین فرانکوئیس الارڈ (J F Allard) تے جین بیپٹائس وینتورا شامل سن۔ الارڈ تے فرانسیسی سی اتے وینتورا اطالوی یعنی اٹلی دا۔ دونوں وڈے خانداناں دے سپوت سن اتے نپولین دی فوجاں دے تگڑے افسر وی۔ نپولین دے ہارن توں بعد الارڈ مصر تے ونتورا ایران توں دوڑ کے لہور چلے آئے۔ کیونجے اس ویلے لہور ہی رہندی دنیا وچ انگریز دے خلاف وڈا مورچہ تھیندا سی۔ دونوں ہرات، کندھار، کابل تے پشور توں ہوندے ہوندے لہور دربار اپڑے۔ مہاراجہ وی بوت ہشیار سی ، تاں مارے اس پورے ۶۰ دن دواں دی تفتیشاں کیتیاں۔ انہاں دوناں نوں ہر طرح ڈھک پرکھ کے فیر فوجاں وچ ملازمتاں دتیاں۔

الارڈ نوں آکھیا توں انج ہی کیولری فوج اسار جنج یورپ وچ ہوندی سی۔ وینتورا نوں فوج خاص دی تربیتاں دا آکھیا کیونجے ایہہ مہاراجہ دی فوج دا اہم ترین دستہ سی۔ ہورے آرمڈ کور ہی ہوئے اپنے زمانے دی۔

دوناں نوں ۳۰ ہزار سالانہ تنخواہاں تے رکھیا گیا۔ جس تھاں تے الارڈ نوں گھر دتا گیا اتوھے انگریز دور وچ کپور تھلہ ہاؤس بنوا دتا گیا سی۔ ایہہ بلڈنگ اج وی پرانی انار کلی وچ جین مندر نوں جاندے ہوئے کھلوتی ہوئی ہے۔ ایس تھاں نوں مہاراجہ دے زمانے وچ کڑی باغ آکھیا جاون لگیا سی۔ ایس ناں دی وجہ ایہہ سی پئی ایتھے الارڈ ہوراں دی دھی رانی دفن سی۔ میرا خیال ہے جدوں اسی ٹولنٹن مارکیٹ توں اندر، پرانی انار کلی آندے آں تاں سجے پاسے ایہہ قبر اج وی ہین۔ تھوڑی اگے چوک توں پار کپور تھلہ ہاؤس ہے۔ ایدا مطلب ایہہ ہے پئی ایہہ سب مہاراجے دے دور وچ اکو تھاں ہو سی۔

وینتورا انار کلی دے مقبرے والی تھاں وچ رہندا سی۔ دوناں افسراں نیں پنجابی فوج وچ بڑی ترقی کیتی تے جرنیل بنا دتے گئے۔ الارڈ نوں پنجاب دی ترقی دے حوالے نال وڈے انعام وی دتے گئے۔ الارڈ ہوراں اک کشمیری پنجابی زنانی نال ویاہ کر لیا اتے اس دے بہوں بچے سن۔ الارڈ دی جس دھی رانی دے ناں تے ایس تھاں نوں کڑی باغ آکھیا جاندا سی اوہ وی اس دی کشمیری پنجابی ووہٹی وچوں ہی سی۔ الارڈ چھٹیاں لے کے فرانس وی گیا سی۔ جدوں اوہ واپس لہور اپڑیا تے اس کول فرانس دے پادشاہ لوئیس فلپ دا خط سی جہیڑا پنجاب دے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے ناں سی۔ ہورے ایہہ خط آج وی پنجاب آر کائیو وچ محفوظ ہوئے۔ پنجاب آرکائیو وچ مہاراجے دے بہوں خط پتر پئے نیں باہرلے حاکماں دے ناں لکھے ہوئے وی اتے باہرلے حاکماں دے مہاراجہ دے ناں لکھے پتر وی۔ الارڈ ہوری تے ۱۸۳۸ وچ پشور وچ پورے ہو گئے سن پر انہاں نوں لہور دفنایا گیا سی، شہر لہور دی کندھ دے باہر۔ دوجے پاسے وینتورا نے فوج خاص نوں بڑے سوہنے طریقے نال ٹرینڈ کیتا اتے ۴ انفنٹری بٹا لیناں اتے دو کیولری بنائیاں۔ اس فوج نوں پہاڑاں وچ لڑن لئی جہیڑی خصوصی تربیتاں دتیاں اس نال بہوں مہماں وچ پنجابی فوج نوں کامیابیاں ملیاں۔

وینتورا نے لدھیانے رہن والی اک امریکی زنانی نال ویاہ کیتا۔ ویسے وی امریکیاں اطالویاں تے پنجابیاں وچ آوارہ گردی دی صفت مشترکہ ہی سی تاں مارے وی ایہہ رشتہ تھی گیا۔ فقیر ہوراں وینتورا دے حرم دا ذکر وی کیتا ہے جس وچ کشمیری، پنجابی زنانیاں ہوندیاں سن۔ ایس حرم دی مثال شہر وچ مشہور سی کیونجے اتھے نویں توں نواں سٹائل ورتیا جاندا سی اتے باقی شہر اس فیشن نوں اگے ودھاندا سی۔ مہاراجہ ہوری تے وینتورا نوں منیندے سن تاں مارے دو، ترے وار اوس نوں لہور دا گورنر وی بنا چھڈیا سی۔

سکھ دربار چ دوجے یورپی

رنجیت سنگھ نے بوہت سارے یورپیاں نوں اپنی فوج تے سلطنت دے دوجے کماں لئی ملازمت چ رکھیا سی ، جنہاں نے مہاراجہ لئی گرانقدر خدمتاں سرانجام دتیاں ، اینہاں یورپیاں چوں کجھ ایہہ سن :۔

• ھنگری دا ڈاکٹر ہونیگبرگر ۔
• پاولو دی ایویٹیبل جسدا تعلق اٹلی نال سی ۔ ایہہ رنجیت سنگھ دی فوج دا جرنیل سی تے بعد چ پشاور دا گورنر مقرر ہویا ۔
• کلاؤڈ آگسٹ کورٹ ، اک فرانسیسی جسنے سکھ فوج دے توپ خانے دی تنظیم کیتی ۔
• جوشیاہ ہرلین امریکہ نال تعلق رکھن آلا اک جرنیل جسنوں بعد چ گجرات دا کورنر مقرر کیتا گیا ۔
• جرمنی دا اک باشندہ ہنری سٹین باخ جہڑا خالصہ فوج ج بٹالین کمانڈر سی ۔
• سپین نال تعلق رکھن آلا اک انجینیئر ہربون ۔
• فرانس ڈاکٹر بینیٹ ، جہڑا خالصہ فوج دا سرجن جنرل سی ۔
• سکھ فوج دا دے توپ چانے دا اک روسی اعلی عہدے دار ویئوکیناوچ ۔

اک ہور بدیسی افسر ہینری کورٹ سی جہیڑا فرانسیسی سی۔ اوہ پیرس دے ایکول پولی ٹیکنیک توں پڑھیا ہویا سی۔ اوہ گور گھیاں دی دو بٹا لیناں نوں سنبھالدا سی۔ اوہ وڈا دانشور وی سی۔ ہک ہور بدیسی افسر پاولو ڈی ایویٹا بائل وی سی جہیڑا پیدا اٹلی وچ ہویا سی تے ایران وچ وی رہیا سی۔ اوہ اپنی حرکتاں توں جٹ بوٹ ہی لگدا سی تے بڑا اچا لما وی سی۔ جتھے کوئی مسئلہ اوکھا ہوندا سی اتھے اس نوں گھلیا جاندا سی۔

پہلے اس نوں وزیر آباد لایا گیا اتے فیر پشور، ہن ایس توں تسی آپوں اندازے لا سکدے ہو پئی وزیر آباد تے پشور وچ سختیاں دی لوڑ کیوں ہو سی۔ ویسے اک تھاں توں کشمیر تے امر تسر ول رستے جاندے سن تے دوجی توں کابل۔ ایہہ اپنی تھاواں سڑٹیجک اہمیتاں وی رکھدے سن۔ ویسے بھر ویاں لڑائیاں ہوندیاں وی انہاں تھاواں تے نیں جہناں دی اہمیتاں ہوندیاں نیں۔ انگریز، امریکی، جرمن ایویں تے نہیں ۲۰۰ ورہیاں توں پنجاب ول منہ کر کے بیٹھے، شوہدے۔ ہن ایس گنتری وچ چین وی رلتی ہے پچھلے۵۰ سالاں توں۔ ویسے ایویٹا بائل ہوری آپوں وی فرانس گئے سن تے انہاں دا پیرس وچ استقبال خود فرانس دے پادشاہ کیتا سی۔

ایہہ وقوعہ مہاراجے دی سیانت دا ثبوت ہے پئی اوس بڑی ہشیاری نال چمکیلے نگینے پنجاب سرکار وچ جڑے سن۔ سانوں تے ایس بارے پتہ نہیں پر برٹش ہرکاریاں نوں ایس دی پوری خبر سی۔ ایویٹا بائل نوں فرانسیسی پادشاہ نیں فرانسیسی فوج دے اعزازی جرنیل دا رینک دتا سی اتے ایس گل نال لندن نوں مڑوڑ لگ گئے سن۔ اونہاں نوں لگ پتہ گیا پئی نپولین تے مر گیا ہے پر فرانس شوہدا ہلے زندہ ہے۔ مہاراجہ نوں ایس گل دا گیان سی پئی بدیسی افسراں نوں چوکھی تنخواہاں دے کے اوہناں کولوں اپنے بندیاں نوں جدید فوجی تربیتاں دوا لواں۔

ایس دا مطلب اعتماداں دا گھاٹا نہیں سی سگوں مہاراجہ جاندا سی پئی اس دی فوج دی کمانڈ دیسی افسر ہی کرن تاں تھلے دے فوجیاں وچ اعتماد وی رہ سی تے اوہ زیادہ بھر ویں جنگ لڑ سن۔ پر جتھے مہاراجے نوں لوڑ پیندی اوہ بدیسی افسراں نوں کمانڈ وی دیندا اتے انتظامی عہدیاں تے وی رکھ لیندا۔ اصل وچ مہاراجہ نہ تے اینٹی امپر یلسٹ سی نہ ہی قوم پرست، تاں مارے اپنی رواجی عقل نال اوہ چنگے فیصلے کر لیندا سی۔

اک گل ہوروی سی جہیڑی مہاراجہ نوں معلوم سی۔ مقامی جھگڑیاں وچ آپسی اعتماداں دے گھاٹے ودھ جاندے نیں اتے دو نویں دھر اک دوجے نوں برداشت نہیں کریندے سگوں باہرلے دی منصفی تے راضی تھی جاندے نیں۔ ایس نوں وی مہاراجہ بڑیاں تھاواں تے ورتیا اتے بدیسی افسراں نوں عہدے دے کے مقامی جھگڑے نبیڑے۔ ایہہ کم ۱۸۴۹ مگروں انگریز وی کیتا پر ایس دا موڈھی مہاراجہ ہی سی۔ ایہہ مہاراجہ ہی سی جس دی خواہش سی پئی بدیسی افسر پنجاب وچ مستقل ٹھکانے بنا لین اتے ایتھے دے ہی ہو جاون۔

اک دفعہ میک ناٹنہوری لہور آئے تے مہاراجہ انہاں نوں بدیسی فوجیاں نال ملان لے گیا۔ اتھے ترے انگلش افسراں نال اس نے گل بات کیتی۔ اس گفتگو کردے ہوئے آکھیا کہ تمام یورپی افسراں مینوں لکھ دتا سی کہ اوہ دشمناں دے خلاف ساڈا ساتھ دین گے۔ انگلش افسراں جواب دتا اجہی لکھتاں دی اہمیتاں اس ویلے سوالیہ نشان بن جاندیاں نیں جدوں اک فوجی نوں اپنے ہی ملک دے خلاف لڑنا پئے جائے۔ ایہہ گل مہاراجہ دے دل نوں لگ گئی۔ واپسی تے مہاراجے ہوری دھیان سنگھ اتے فقیر عزیز الدین نوں بٹھا کے پچھیا پئی میں انہاں بدیسی فوجیاں نوں ایڈی رقماں دے رہیا ہاں، انہاں دی دی ٹہل سیوا وی کر رہیاں واں ہن میں کہیہ کراں پئی ایہہ نرے پنجاب دے ہو جاون۔ ایس تو ایہہ گل جا پدی ہے پئی ایہہ بادشاہتاں دے ٹٹن اتے قوم پرستیاں دے ظہور دا زمانہ سی۔ مہاراجے نوں ایس بارے گیان وی سی تاں مارے اوہ وچلا راہ کڈھنا چاہندا سی۔

مہاراجہ آکھیا ایہہ ایویٹا بائل نوں تے میں ڈھائی ہزار ماہانہ توں نوکری دتی سی آج ایہہ اک لکھ روپیہ ماہانہ لے رہیا ہے۔ بقول فقیر وحید الدین، دھیان سنگھ آکھیا ایہہ بدیسی افسر متعصب تے لالچی نیں۔ دھیان سنگھ ہوری انگریزاں دے بہوں خلاف سن تے مہاراجہ نوں وی دھیان سنگھ دے خیالاں بارے معلوم سی۔ سیدعزیز الدین ہوراں آکھیا، ایہہ ٹھیک ہے پئی بدیسیاں پنجاب نوں اپنا گھر نہیں بنایا پر اوہناں پنجاب لئی چوکھے کم تے کیتے نیں۔ ایہہ وچلے راہ والی گل سی اتے مہاراجے نوں پسند وی آئی۔ ایہہ سب بحثاں راج دربار وچ چلدیاں رہیاں پر ایہہ گل پکی ہے پئی مہاراجہ وی بدیسی افسراں دا قائل سی۔

رنجیت سنگھ دے انگریز ملازم

رنجیت سنگھ نے اپنی سلطنت دے کافی سارے اعلی عہدےآں تے قابل انگریز تعنات کیتے سن ۔ جنہاں چوں کجھ ؛ فیٹزروئے ، گلمور ، لیسلی ، ہاروے تے فولکیس وئیرہ سن جنہاں نے سول تے فوجی خدمات سرانجام دتیاں ۔

رنجیت سنگھ دا غیر ملکیاں نال رویہ

رنجیت سنگھ دے دربار چ مختلف نسلاں ۔ قومیتاں تے مذہباں دے لوک خدماں دے رہے سن ، جس پاروں رنجیت سنگھ دے دربار نوں کاسموپولیٹن دربار آکھیا جا سکدا اے ۔ رنجیت سنگھ غیر ملکیاں تے بوہت مہربان سی تے اسنے پوری دنیا توں اپنے فیدے دے لوکاں نوں ملازمتاں دتیاں سن ۔ اوہ اینہاں تے بھروسا کردا تے ذمہ داری دے عہدے دیندا ، پر اوہ اینہاں تے کڑی نظر وی رکھدا تے اینہاں نوں اپنے اتے اثرانداز نا ہون دیندا ۔

لہور چ بدیسی

رنجیت سنگھ دے ویلے چ لہور غیر ملکیاں لئی بوہت کشش رکھدا سی ۔ اوہ ساری دنیا چوں لہور دی شہرت سن کے تے مہاراجہ دی دریا دلی تے مہمان نوازی تے شخصیت دیاں خوبیاں سن کے لہور دا رخ کردے ۔ اس دے ویلے بوہت سارے مشہور غیر ملکی سیاح تے دوجے لوک لہور تے سکھ سلطنت دے دوجے حصےآں چ آئے ۔ بوہت سارے سیاحاں نے اپنیاں کتاباں چ رنجیت سنگھ دی فراخدلی تے عالی ہمتی ، چنگے طور طریقے تے ذہنی بیداری بارے لکھیا ۔ اوہ ہمیشہ غیرملکیاں نال خوشدلی تے خلوص نال ملدا ۔

ایسٹ انڈیا کمپنی دا نمائندہ رنجیت سنگھ دے دربار چ

سن ۱۸۲۱ء دیاں گرمیاں چ ایسٹ انڈیا کمپنی دے گھوڑےآں دے اصطبلاں دا سپرنٹنڈنٹ ولیم مورکروفٹ رنجیت سنگھ دے دربار چ آیا ۔ اسدی خاطر مدارت لئی ۱۰۰ روپیہ روزانہ دا الاؤنس مقرر کیتا گیا ۔ اسنوں سکھ فوج دا معائنہ کروایا گیا ، اوہ خالصہ فوج دے نظم تے ضبط توں بوہت متاثر ہویا ۔ اسنے رنجیت سنگھ دے شاہی اصطبلاں دا دورہ وی کیتا تے رنجیت سنگھ دے کچھ گھوڑےآں نوں دنیا دے بہترین گھوڑے دسیا ۔ رنجیت سنگھ دی سلطنت دا دورہ کر کے مور کروفٹ روسی سلطنت تے خانان بخارا گیا ۔

بخارا توں واپسی تے اوہ روس دے شہزادے نیسلرود دا خط لیایا ، جس زار روس دا نیک خواہشات دا پیغام سی ۔ اس روس دی رنجیت سنگھ دی سکھ سلطنت نال تجارتی تعلقات دی خواہش دا ذکر وی سی تے پنجاب دے تاجراں نوں روسی سلطنت چ جی آیاں نوں تے تحفظ دی یعقین دہانی کروائی گئی سی ۔

رنجیت سنگھ یورپیاں دی نظر چ

رنجیت سنگھ دے دربار چ آن آلا اک ہور مشہور سیاح بارون چارلس ہوگل سی ، جہڑا جرمنی دا سائنسدان سی ، جس نے پنجاب تے کشمیر دے علاقےآں چ بوہت سارے سفر کیتے ۔ اسنے اپنی کتاب چ لکھیا سی کہ رنجیت سنگھ دی حکمرانی چ پنجاب ، انگریزاں دی علمداری دے ہندستانی علاقےآں توں زیادہ محفوظ سی ۔ اسنے رنجیت سنگھ نال اپنی گل بات وی تحریر چ لیاندی ، جس چ اوہ ہوگل توں بوہت سارے سوال پجھدا سی ۔ رنجیت سنگھ ہوگل کولوں جرمن فوج تے جرمنی دی فرانس نال لڑائی بارے پچھدا ۔ اوہ ہوگل کولوں پچھدا کہ اسدا دا سکھ فوج بارے کیہہ خیال اے تے کیہہ ایہہ کسے یورپی فوج نال لڑن دی حثیت چ اے ۔

اک فرانسیسی سیاح وکٹر جیک مونٹ گل بات تے اسدی تیز پچھان دی تعریف کردا سی ۔ اسنے اپنی کتاب چ لکھیا کہ رنجیت سنگھ میرے دیکھن چ تقریبا پہلا ہندستانی اے جہڑا تجسس رکھدا اے تے اسنے میرے کولوں ہندستان ، یورپ ، نیپولین تے دوجے بوہت سارے موضعاں تے سینکڑاں ہزاراں سوال کیتے ۔

ہوبت سارے سعائی مشنری وی رنجیت سنگھ دے دربار چ آئے ، تے کئیاں نے کانونٹ سکول تے گرجے اسارن دی اجازت منگی ، پر اسنے انکار کیتا ۔ اسنے اینہاں نوں پنجابی بولی پڑھان لئی آکھیا ۔ رنجیت سنگھ دے مگروں پنجاب تے انگریزاں دے مل دے بعد پورے پنجاب چ تھاں تھاں کانونٹ سکول تے گرجے بھانویں بنائے گئے ۔

مہاراجہ دی شحصیت

مہاراجہ رنجیت سنگھ دا دربار

رنجیت سنگھ اک خیر خواہ راجہ سی ۔ حالانکہ پنجاب دی حکومت سرکار خالصہ جی کہلاندی سی پر کسے گھٹ گنتی یاں ودھ گنتی تے کوئی قنون مسلط نئیں کیتا گیا سی ۔ رنجیت سنگھ دے ویلے سکھ سلطنت چ سکھاں دی گنتی ۱۵ فیصد سی تے ہندو ۲۵ فیصد سن ۔ سبتوں بوہتی آبادی مسلماناں دی سی جہڑی کل آبادی دا ۶۰ فیصد سن ۔ رنجیت سنگھ نے ۴۰ سال سیکولر بنیاداں تے حکومت کیتی ۔ اوہ رمضان چ مسلماناں نال روزے رکھدا تے ہندوآں نال دیوالی وی کھیلدا ۔ تے تقریبا ہر مہینے امرتسر چ ہرمندر صاحب دے مقدس تلاء چ نہان وی جاندا ۔

لہور دے اک غریب مسلمان نے قرآن مجید لکھیا تے دلی چ مغلیہ سلطنت دے دربار چ لے جان دا ارادہ کیتا ۔ رنجیت سنگھ نے اس کولوں قرآن مجید دا ہدیہ پچھیا تے استوں دگنا اس غریب نوں دتا ۔ دسیا جاندا کہ اک سال فصلاں بلکل نا ہوئیاں جس نال قحط پے گیا تے لوک فاقہ کشی تے مجبور ہو گئے ۔ رنجیت سنگھ نے حکم دتا کہ سارے ئلے دے گودام لوکاں لئی کھول دتے جان ۔ رنجیت سنگھ گغی وار رات نوں بھیس بدل کے لہور دیاں گلیاں چ لوکاں دی حالت معلوم کرن لئی پھردا ۔ اک رات اسنے دیکھیا کہ اک بڈھی زنانی کنک دی بوری چک کے گھر لے جان توں قاصر اے اسنے اوہ بوری اپنے موڈھےآں تے چکی تے اس زنانی دے گھر سٹ آیا ۔

اگرچہ رنجیت سنگھ اک خدا پرست سکھ سی ، پر اسنوں اک سکھ مت دے سارے اصولاں تے عمل کرن آلا خالصہ سکھ نئیں آکھیا جا سکدا ۔ اوہ اک خالصہ دا اک سپاہی سی تے سیکولر وی سی تے جیون دا لطف وی لیندا سی ، جداں شراب وغیرا پینا ۔ کڑے مذہبی اصول تے قربانی دا جذبہ ، جس نے سکھاں دی اینہاں دی تریخ دے بھیڑے ویلے چ مدد کیتی سی ، اوہ حکمتی نشے چ مدھم ہو گیا سی ۔ خالصہ نے اگوائی دی اہلیت آلا ، دواندیش تے ماہر آگو گوا دتا ، جس نے سکھاں نوں بھوئیں توں چک کے اسمان تے پہنچا دتا سی ۔ اس دے مگروں انگریزاں نے سارے ہندستان تے مل مار لیا ۔ ۲۷ جون ۱۸۳۹ء چ رنجیت سنگھ دے مرن مگروں اک گہرا خلا پیدا ہو گیا ۔

بیرن چارلس انگریز سی پر اوہ لکھدا ہے، اج تیک کسی اک بندے نے ایڈی گھٹ مار دھاڑ کر کے وڈی سلطنت نہیں بنائی۔ کپٹن مورے نیں وی مہاراجے دے حکمرانی ڈھنگ دی تعریفاں کیتاں، ایڈی وڈی سلطنت نوں ۵۰ ورہیاں تیک چلانا خالہ جی دا واڑا نہیں سی۔ ہور تے ہور، سر لیپل گریفن نے وی مہاراجہ بارے اجہی گلاں کیتیاں نیں۔ پنجاب تے قبضہ توں بعد مہاراجے دے شئیواں دا ریکارڈ گریفن ہوراں ہی رکھیا اتے اس دی ترتیب وی لائی۔ لیپل گریفن لکھدا ہے اپنی تمام تر کاروائیوں دے باوجود رنجیت سنگھ نہ تے ظالم حکمران سی اتے نہ ہی خون وگان دا شوقین۔ فتح حاصل کرن یا کسی مقام تے قبضہ کرن تو بعدوں اوہ ویریاں نال پیار نال پیش آندا سی۔ اس دے دربار وچ ہورے کنے ہی شکستاں کھاون والے مہاراجیاں نیں، اس دا ساتھ دین دا اعلان کیتا اتے مہاراجے ہوراں اوہناں نوں جاگیراں دیتاں۔ شکست دین توں بعد ویریاں نوں تھاں مارنا چنگا خیال نہیں کردا سی۔ ایہوں وجہ ہے پئی بہوں ساری مہماں توں بعد شکست کھاون والے سردار تے خان اس دے ساتھی بن جاندے۔ انہاں وچ مسلمان سردار تے خان وی سن تے دوجے وی۔ سیالاں، جیبیاں، ٹوانیاں تے کھرلاں دے نال نال ایس لڑی وچ ملتان دے نواب مظفر خان دا خاندان وی شامل سی۔

سر ہنری لارنس تے مہاراجے دی وڈیائی وچ ایس توں وی اگے ودھ گیا اتے لکھدا ہے، دلی تے کابل وچ شکست کھاون والے خانداناں دی حالتاں بہوں بھیڑیاں ہوندیاں سن پر پنجاب وچ صورت احوال الٹ سی۔ پنجاب وچ مہاراجے توں شکست کھاون والا اک وی خاندان اجہیا نہیں سی جس نوں مہاراجے ہوراں مڑ نوازیا نہ ہوئے۔

مہاراجے ہوری شکست دین توں بعد ویریاں دے سرداراں نال انہاں دے وکیلاں راہیں مذاکرات کریندے سن۔ شکستاں کھان والے نال سمجھوتہ کر کے اس خاندان نوں عزتاں دتیاں جاندیاں سن۔ ایسے طرح مخالف یا حمائیتی سرداراں دے مرن تے مہاراجہ خصوصی نذرانے دی ونڈدا سی۔

مرن والے دے خاندان دی ٹہل سیو اتے جاگیر دینا وی لازم سی۔ مہاراجے دا اپنے ملازماں تے درباریاں نال سلوک کنج دا سی ایس بارے فقیر وحید الدین دس پائی ہے۔ بھائی گر بخش سنگھ دا واقعہ لکھیا ہے جو مہاراجہ دا پرانا ملازم وی سی۔ مرن تو پہلاں گر بخش مہاراجے نوں ملن دا سدا گھلیا۔ سردار آ گیا تے گر وبخش نے زمین تے لکھ لکھ روپےاں دیاں پنج پوٹلیاں رکھیاں سن۔ مہاراجے نوں آکھیا مرن توں پہلاں میں اپنا سب کچھ ونڈنا چاہندا ہاں اتے ونڈ وی اوہ جہیڑی تسی ہمش اپنائی سی۔ فیر اس مہاراجے نوں آکھیا ایہہ ۴ پوٹلیاں میرے ترے منڈیاں تے کڑی نوں دے دیو۔ پنجویں پوٹلی لہور دربار لئی ہے۔

۱۸۳۷ مہاراجے دی زندگی دا یاد گاری سال ہے۔ ہورے مہاراجے نوں پتہ سی پئی ہن چل چلاؤ ہے۔ مہاراجہ اپنے پوتے نونہال سنگھ دا ویاہ وڈی دھوم نال رچانا چاہندا سی۔ اس آل دوال دے سب سرداراں نوں وی سدیا۔ کلکتہ براجمان انگریز گورنر جنرل، کمانڈ ان چیف تے آگرے دے انگریز گورنر کول وی سدا گھلیا۔ آگرے دا گورنر اتے گورنر جنرل تے نہ آئے پر انگریزاں دا کمانڈر ان چیف آ گیا۔کیپٹن ویڈ نیں مہاراجہ ہوراں نوں دسیا پئی کمانڈر ان چیف ہنری شادی تے آون گے۔ نرا ملتان دا دیو ان ساون مل سونے دی تاراں دے بنیاں بسترے دی ۱۰۰ چدراں لے کے آیا۔ ساون مل نے شادی تے ۳ لکھ ۸ ہزار روپے وی دتے۔ ایہہ رقم آپوں دسدی ہے پئی لہور دربار ہیٹھ سرکاراں کول رقم وی چوکھی ہوندی سی۔ کمانڈر ان چیف اتے اس دے نال آون والیاں لئی لا جواب بندوبست کیتے گئے۔ کنے ہی دناں تیک لہور تے امرتسر دے بازاراں وچ شادی دی رونقاں رہیاں۔ مہاراجے نے قیمتی تحفے دتے۔ ووہٹی تے لاڑے نوں لے کر مہاراجہ ہجوم نا ل سرکار میاں میر ہوراں دے دربار تے حاضری لئی گیا۔ ایتھوں کمانڈر ان چیف نوں لے کے شالیمار باغ آ گیا۔ ایتھے آ کے مہاراجہ کمانڈر ان چیف نوں پچھیا، توں اجہیا باغ کدی ویکھیا ہے۔ اس آکھیا ہاں میں پیرس وچ اجہیا اک باغ ویکھیا سی۔ فیر مہاراجہ پچھیا پئی توں کدی اجہی شادی اٹینڈ کیتی ہے۔ کمانڈر ان چیف آکھیا کدی نہیں۔ کمانڈر ان چیف دسیا پئی جداں ساڈا گورنر جنرل شادی بارے تفصیلاں سنے گا تے اوہ ضرور پچھتائے گا۔ فیر کمانڈر ان چیف نوں فوجی پریڈ وی وکھائی گئی۔ کمانڈر ان چیف ایڈا متاثر ہویا پئی اس نے اپنی کتاب انڈیا وچ ۵ سال وچ لکھیا، رنجیت سنگھ اک فیاض تے سمجھدار حکمران سی اتے اوہ انڈیا دے تمام راجیاں وچ بہترین سی۔'

مہاراجہ رنجیت سنگھ دے اسارے گردوارے

گردوارہ ہرمندر صاحب

ہرمندر صاحب چ موجودہ آرائشی کم تے سنگ مرمر دا کم سن ۱۸۰۰ء دے شروع چ کیتا گئیا ۔ سونے تے سنگ مرمر دا کم مہاراجہ رنجیت سنگھ دی معاونت ، دلچسپی تے نگرانی چ کیتا گئیا ۔ رنجیت سنگھ دسویں گرو گرو گوبند سنگھ دی تعلیمات دا بوہت معترف سی ، اس لئی اس نے دسم گرنتھ دی تعلیمات نوں اتانہہ چکیا تے سکھ مت دے دو مقدس ترین گردوارے اسارے ۔ ایہہ گردوارے تخت سری پٹنا صاحب ، گرو گوبند سنگھ دی جمن دی تھاں ، تے تخت سری حضور صاحب ، ناندید مہاراشٹراوہ تھاں جتھے ۱۷۰۸ء چ مریا تے اسدی سمادھی بنی تے اسارے گئے ۔

رنجیت سنگھ دی سلطنت دا جغرافیہ

سکھ سلطنت جسنوں سکھ راج تے سرکار خالصہ جی یاں صرف پنجاب وی آکھیا جاندا سی، دا کھلار اج دے چین دیاں سرحداں توں افغانستان تے سندھ تک سی۔ ایہہ اک پنجابی سلطنت سی۔ اس علاقے دا ناں پنجاب دو فارسی لفظاں پنج تے آب یعنی پانی نال مل کے بنیا ہے۔ یعنی پنچ پانی یاں پنچ دریاواں دا علاقہ ، جیہڑے اس علاقے چ وگدے نیں ۔ ایہہ پنچ دریا دریاۓ سندھ دے معاون دریا دریائے راوی ، دریائے ستلج ، دریائے بیاس ، دریائے چناب اَتے دریائے جہلم نیں ۔ ایہہ علاقہ ۳۰۰۰ سال پہلے وادی سندھ دی رہتل دا گھر سی۔ پنجاب دی تریخ بوہت پرانی ہے تے اسدا ثقافتی ورثہ بوہت امیر ہے۔ پنجاب دے لوکاں پنجابی آکھیا جاندا اے تے ایہناں دی بولی وی پنجابی کہلاندی ہے۔

تھلے دے موجودہ علاقے تریخی سکھ سلطنت دا حصہ سن:۔

• علاقہ پنجاب دا دکھن چ ملتان تک ۔

٭پنجاب ، ہندستان

٭پنجاب ، پاکستان

٭ہریانہ ہندستان چنڈی گڑھ سنے ۔

٭ہماچل پردیش ، ہندستان ۔

• کشمیر ۱۸۱۸ء چ فتح کیتا ، پاکستان / ہندستان /چین ۔

٭جموں ، ہندستان ۔

٭گلگت ، پاکستان (۱۸۴۲ء توں ۱۸۴۶ء چ مل ماریا گیا) ۔

• درہ خیبر ، پاکستان/افغانستان ۔

٭پشاور ، پاکستان

٭صوبہ سرحد اَتے فاٹا قبائلی علاقے ، پاکستان ۔

• لہندے تبت دے کجھ علاقے (۱۸۴۱ء) ،چین ۔

رنجیت سنگھ دے مگروں

رنجیت سنگھ دی لہور ، پاکستان چ سمادھی

رنجیت سنگھ ۱۸۳۹ء چ ۴۰ سال راج کرن مگروں مریا تے اپنے پچھے مختلف رانیاں چوں ست منڈے چھڈے ۔ اسنوں چتا چ جلا دتا گیا ۔ اسدی آحری رسماں دونہاں ہندو تے سکھ ، پجاری تے مذہبی آگوآں نے ادا کیتیاں ، اسدی رانی ، کانگڑہ دی شہزادی ، راجہ سنسار چند دی دھی ، مہارانی مہتاب دیوی صاحبہ ، ملکہ پنجاب نے رنجیت سنگھ نال ستی ہون نوں ترچیح دتی تے اپنی گود چ رنجیت سنگھ دا سر رکھ کے ستی ہو گئی ، رنجیت سنگھ دیاں کجھ دوجیاں رانیاں وی اس نال ستی ہو گئیاں ۔

رنجیت سنگھ دے مگروں اسدا وڈا پتر کھڑک سنگھ تخت نشین ہویا ، جہڑا اینی وڈی سلطنت د؛ حکمرانی لئی موزوں نئیں سی ۔ کجھ تریخ داناں دا مننا اے کہ جے رنجیت سنگھ دا کوئی دوجا پتر کھڑک سنگھ توں پہلے تخت نشین ہو جاندا ، اوہ سکھ سلطنت نوں بوہتی پائیدار ، آزاد تے طاقتور سلطنت بنا دیندا ۔ پر سلطنت چ غلط حکمرانی تے وارثاں وشکار سیاسی رقابت پاروں ٹٹ پھٹ دی شروعات ہو گئی ۔ شہزادے محلاتی سازشاں تے منصوبہ بند قتلاں چ مارے جان لگے تے اشرافیہ طاقت تے اقتدار دے حصول چ لگی رہی ۔

۱۸۴۵ء چ پہلی انگریز سکھ جنگ چ سکھ سلطنت دی شکست دے مگروں سارے اہم فیصلے برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی کرن لگی ۔ رنجیت سنگھ دی فوج ، انگریزاں نال معاہدے راہیں ، اک برائے ناں فوج چ بدل دتی گئی ۔ اوہ جنہاں نے انگریزاں دے خلاف مزاحمت کیتی ،اوہناں نوں سخت سزاواں دتیاں گیاں تے اینہاں دیاں ساریاں جائداداں وی ضبط کر لیاں گیاں ۔ آخرکار انگریزاں نے رنجیت سنگھ دے سبتوں چھوٹے پتر دلیپ سنگھ نوں ۱۸۴۳ء چ تخت تے بٹھا دتا ، جہڑا اپنے بھائی مہاراجہ شیر سنگھ دی تھاں سکھ سلطنت دا راجہ بنیا ۔ ۱۸۴۹ء چ دوجی انگریز سکھ جنگ دے مگروں سکھ سلطنت دلیپ سنگھ توں کھو کے انگریزاں نے برطانوی راج چ ضم کر لئی ۔ اس دے مگروں انگریز مہاراجہ دلیپ سنگھ نوں ۱۸۵۴ء چ انگلستان لے گئے ، جتھے اسنوں شاہی محل چ رکھیا گئیا ۔ دلیپ سنگھ دی ماں رانی جند کور فرار ہو گئی تے نیپال چلی گئی ، جتھے اسنوں نیپال دے رانا جنگ بہادر نے پناہ دتی ۔

رنجیت سنگھ دے جنرل

رنجیت سنگھ دی فوج قابل جنرلاں تے سپاہیاں تے مشتمل سی ۔ ایہہ سب محتلف علاقےآں ، دیساں تے قوماں نال ت علق رکھدے سن ۔

اینہاں چ:

• ہری سنگھ نلوا
• غوث محمد خان
• دیوان موکھم چند
• جسا سنگھ اہلووالیا تے اسدا پتر فتح سنگھ اہلووالیا
• شیخ الہی بخش
• ویر سنگھ ڈھلوں
• زوراور سنگھ
• مہان سنگھ میرپوری
• شیر سنگھ
• چٹر سنکھ اٹاریوالا
• سوان مل
• سنکت سنگھ سائنی
• بال بھادرا کنور گورکھا جرنیل جہڑا اینگلو گورکھا جنگ (۱۸۱۶ء-۱۸۱۴ء) دے مگروں رنجیت سنگھ دی ملازمت چ آیا ۔

رنجیت سنگھ دے یورپی جرنیلاں چ :

• جین فرانکوس الارڈ
• جین باپٹسٹ وینٹورا - اطالوی (مودینا)
• پاولو ڈی ایویٹیبیل - اطالوی (نیپلز)
• کلاؤڈ آگسٹ کورٹ - فرانسیسی

امریکی جرنیلاں چ:

• جوشیاہ ہرلین - امریکی جنرل بعد چ گجرات دا گورنر بنیا ۔
• الیگزینڈر گارڈنر - امریکی (سکاٹ - آئرش)

مہاراجا رنجیت سنگھ سکھ سلطنت ۱۸۰۱ء توں ۱۸۴۹ء
شاہی القاب
پیشرو سردار چڑھت سنگھ	سکرچکیہ مسل داسردار 1792–۱۸۳۹	جانشین کوئی نئیں
پیشرو کوئی نئیں	سکھ سلطنت دا مہاراجہ 1801–۱۸۳۹	جانشین مہاراجہ کھڑک سنگھ

ہور ویکھو

• لہور
• سکھ سلطنت
• سکھ

• پنجاب
• پنجاب دی تریخ

ایس آرٹیکل نوں چنگے آرٹیکل چ پلٹنا اے۔

بارلے جوڑ

• رنجیت سنگھ Archived 2012-07-23 at the وے بیک مشین
• شیر پنجاب Archived 2010-06-18 at the وے بیک مشین
• سرکاری پاکستانی آرٹیکل Archived 2010-09-14 at the وے بیک مشین
• فوجی جیون Archived 2006-12-06 at the وے بیک مشین
• سکھ تریخ Archived 2007-02-21 at the وے بیک مشین
• سکھ دربار Archived 2007-01-02 at the وے بیک مشین
• سکھ فوج
• ہرکارہ

کتاباں

• Lafont, Jean-Marie Maharaja Ranjit Singh, Lord of the Five Rivers. Oxford: Oxford University Press, 2002 ISBN 0-19-566111-7
• Sandhawalia, Preminder Singh Noblemen and Kinsmen: history of a Sikh family. New Delhi: Munshiram Manoharlal, 1999 ISBN 81-215-0914-9
• Waheeduddin, Fakir Syed The Real Ranjit Singh; 2nd ed. Patiala: Punjabi University, 1981 ISBN 81-7380-778-7 (First ed. published 1965 Pakistan).

ہور دیکھو

• Umdat Ut Tawarikh by Sohan Lal Suri, Published by Guru Nanak Dev University Amritsar .
• The Real Ranjit Singh by Fakir Syed Waheeduddin, published by Punjabi University, ISBN 81-7380-778-7, 1 Jan 2001, 2nd ed. First ed. published 1965 Pakistan.
• Maharaja Ranjit Singh: First Death Centenary Memorial, by St. Nihal Singh. Published by Languages Dept., Punjab, 1970.
• Maharaja Ranjit Singh and his times, by J. S. Grewal, Indu Banga. Published by Dept. of History, Guru Nanak Dev University, 1980.
• Maharaja Ranjit Singh, by Harbans Singh. Published by Sterling, 1980.
• Maharaja Ranjit Singh, by K. K. Khullar. Published by Hem Publishers, 1980.
• The reign of Maharaja Ranjit Singh: structure of power, economy and society, by J. S. Grewal. Published by Punjab Historical Studies Dept., Punjabi University, 1981.
• Maharaja Ranjit Singh, as patron of the arts, by Ranjit Singh. Published by Marg Publications, 1981.
• Maharaja Ranjit Singh: Politics, Society, and Economy, by Fauja Singh, A. C. Arora. Published by Publication Bureau, Punjabi University, 1984.
• Maharaja Ranjit Singh and his Times, by Bhagat Singh. Published by Sehgal Publishers Service, 1990. ISBN 81-85477-01-9.
• History of the Punjab: Maharaja Ranjit Singh, by Shri Ram Bakshi. Published by Anmol Publications, 1991.
• The Historical Study of Maharaja Ranjit Singh's Times, by Kirpal Singh. Published by National Book Shop, 1994. ISBN 81-7116-163-4.
• An Eyewitness account of the fall of Sikh empire: memories of Alexander Gardner, by Alexander Haughton Campbell Gardner, Baldev Singh Baddan, Hugh Wodehouse Pearse. Published by National Book Shop, 1999. ISBN 81-7116-231-2.
• Maharaja Ranjit Singh, the Last to Lay Arms: The Last to Lay Arms, by Kartar Singh Duggal. Published by Abhinav Publications, 2001. ISBN 81-7017-410-4.
• Fauj-i-khas Maharaja Ranjit Singh and His French Officers, by Jean Marie Lafont. Published by Guru Nanak Dev University, 2002. ISBN 81-7770-048-0.
• Maharaja Ranjit Singh, by Mohinder Singh, Rishi Singh, Sondeep Shankar, National Institute of Panjab Studies (India). Published by UBS Publishers' Distributors with National Institute of Panjab Studies, 2002. ISBN 81-7476-372-4,.
• Maharaja Ranjit Singh: Lord of the Five Rivers, by Jean Marie Lafont. Published by Oxford University Press, 2002. ISBN 0-19-566111-7.

حوالے

سلطنتاں دی تریخ

عثمانیہ · مغلیہ · سلجوق · جرمن · روسی · ھخامشی · بنو امیہ · سکھ · برطانیہ · سُنگا · عباسیہ · فاطمیہ · ایل خانی · ساسانی · غوریہ · طلائی اردو · ہسپانیہ · بازنطینی · رومی · سلطنت روم · خوارزم شاہی · مالی · تیموری · کھیمر · ڈالی · آق قویونلو · قرہ قویونلو · سامانیہ · موحدین · مرابطین · پہلی فرانسیسی · دوجی فرانسیسی · مرہٹہ · دکن · بہمنی · برازیل · کشن · سونگھائی · خوارزم شاہی · منگول · غزنویہ