پنجاب دے دریاواں تے نہراں دی تریخ

پنجاب دا ناں ایہدے پنج دریاواں (پنج+آب) توں بنیا اے ۔ پرانے ویلےآں وچ ایہنوں پنجند ، پنچاندا تے سپت سندھو وغیرہ کہیا جاندا رہیا اے ۔ لگ بھگ اکبر دے ویلے توں ایہنوں پنجاب کسے نہ کسے روپ وچ کہیا گیا اے ۔ مہاراجا رنجیت سنگھ ویلے نوں پنجاب راج بولیا جاندا سی ۔ برطانوی راج ویلے پنجاب دی دھرتی یمنا دریا توں لے کے انڈس دریا توں اگے تک سی ۔ ایہ پنجاب بہت وڈا پنجاب سی، جیہدا کل کھیتر 133741 مربع میل تے برطانوی ہند دے کھیتر دا دسواں حصا سی، جیہدے وچ 36352 مربع میل دیسی ریاستاں دا کھیتر شامل سی ۔ 1901 دی مردم شماری دے مطابق پنجاب دی کل آبادی 24754732 سی، جس وچ 4424398 دیسی ریاستاں دی آبادی شامل سی ۔ موجودہ چڑھدا پنجاب، ہریاݨا، ہماچل، لہندا پنجاب تے صوبا خیبر وی ایہدے وچ شامل سی ۔ ایہ مہا پنجاب ساری برطانوی ہند بادشاہت دا 8.4 فیصد سی ۔

پنجاب دے دریا

مہاراجا رنجیت سنگھ دا پنجاب ستلج توں لے کے پاکستان دا پنجاب، صوبا خیبر، جموں تے کشمیر تے لداخ تک شامل سی ۔ برطانوی راج دا پنجاب 27 ڈگری 39 منٹ تے 34 ڈگری اتلے تے 79 ڈگری 2 منٹ چڑھدے درمیان پیندا سی ۔ چڑھدے وچ یمنا تے ایہدی سہائک (معاون) ندی ٹواس پنجاب نوں یونائیٹڈ پروونسز (ہن اتر پردیش) نالوں وکھ کردی سی ۔ یمنا دریا دا ادگم(نکلن دی تھاں) تبت نال جڑاء رکھدا سی اتے ایہ دریا پنجاب اتے اتر پردیش دی لگبھگ 320 کلومیٹر لمبائی تک حد بنیا رہیا ۔ پنجاب نالوں سرحدی صوبہ (نارتھ ویسٹرن فرنٹیئر پروونس) 1901 وچ نکھیڑیا گیا ۔

دو دریاواں دے وچکارلے علاقے نوں دوآب کہیا جاندا اے، ایہ ناں اکبر شہنشاہ نے دو دریاواں دے پہلے اکھراں نوں ملا کے دتے سی، (بست دوآب) ب بیاس لئی، ست ستلج لئی، (باری دوآب) بیاس تے راوی دا وچکارلا کھیتر، (رچنا دوآب) راوی تے چناب دا وچکارلا کھیتر، (چج دوآب) چناب تے جہلم دریا دا وچکارلا والا کھیتر، (انڈس ساگر دوآب)، انڈس دریا تے جہلم دریا دا وچکارلا کھیتر ۔

رگوید وچ دریاواں دے ناں ستودرو یا ستدرت (ستلج)، وپاس (بیاس) بعد وچ وپاشا، پرشنی (راوی) بعد وچ ایراوتی، آسکنی (چناب) بعد وچ چندربھاگا، وتاستا، (جہلم دریا) تے سندھو (انڈس دریا) لکھے ہوئے نیں۔ آریا لوک کبھا ندی بعد وچ کوہن، پرانے ویلے کابل دریا نوں وی سرسوتی آکھدے سن ۔ ایہہ لوک جد اگے ودھے تاں ایہناں کروکشیتر، پہووا وغیرہ تھاواں توں لنگھدی اک ندی نوں سرسوتی دریا دا ناں دتا ۔ ایہ ندی گھگر دریا، مارکنڈا اتے دردوتی آدی نوں لے کے شترانا (پٹیالا) پہنچ کے اک بہت وڈے دریا دا روپ دھار کے سدھی رن کچھ دے سمندر وچ جا ڈگدی سی ۔ رگوید دے منتراں (V99-36.6، V9-6.10، V999-54.4) وچ اس سرسوتی دریا دا بڑا جس گایا گیا ہے ۔ اس طرحاں ایہہ 7 دریاواں دی دھرتی (سرسوتی، ستلج دریا، بیاس، راوی دریا، چناب دریا، جہلم دریا تے انڈس دریا) نوں سپت سندھو کہیا گیا ۔

سارے وچکارلے پنجاب دے میدان ایہناں دریاواں راہیں لیاندی ہوئی زرخیز مٹی دے بنے ہوئے نیں تے اس طرحاں ایہناں دے راہ بدلن وچ ایہہ بڑی سہائک اے ۔ ڈاکٹر ڈی. سی. سرکار دے مطابق پنجاب ناں مقامی ناں پنجند (پنج دریاواں دی دھرتی) دا فارسی روپ اے جِداں کہ مہابھارت تے ہور ادب توں پتا لگدا اے ۔

ایہہ ستھاپت سچائی اے کہ 3000-1500 ق ۔ م وچکار راوی، انڈس دریا تے ہور دریاواں دے کنڈھیاں تے بہت ہی سبھئک (تہذیب یافتہ) منکھی (انسانی) نسل دراوڑ رہندی سی ۔ اس ویلے دے ایہہ لوک گھنی آبادی والے اچت طرحاں نال آیوجت کیتے شہراں وچ رہندے سن ۔ اوہناں پاس صحت مند، آرامدہ اتے سکھ دین والیاں سہولتاں اپلبدھ (مہیا) سن، جہڑیاں آریا تے ہور دنیا دے لوک اجے جاندے وی نہیں سن ۔ ہڑپہ اتے موہنجودڑو دے شاندار شہر آریہ حملہ آوراں نے برباد کر دتے سن ۔

تاریخ وچ کدھرے ایہہ نہیں ملدا کہ آریا لوکاں نے نہراں دی اساری کیتی ۔ 13ویں صدی توں پہلاں کچھ برساتی نہراں بنیاں دا پتا لگدا اے ۔ بادشاہ جلال الدین خلجی (1290-96) نے اپنے شکار اتے سیر و سیاحت لئی دہلی وچ اک نہر دی اساری کروائی جو یمنا وچوں کڈھی گئی سی ۔ فیروز شاہ تغلق (1355-88) نے اس نہر نوں دلی وکھے کجھ باغاں دی سنچائی لئی ورتیا ۔ اسے نہر نوں نویں شکل دے کے انگریزی سرکار نے بنوایا، جس نوں لہندی یمنا نہر (ویسٹرن یمنا کینال) کیہا گیا، جس نال کرنال، حصار تے گڑگاؤں وغیرہ دے علاقےآں نوں پݨنی دتا جاندا اے ۔ ایہہ پاؤنٹا صاحب توں تھلے دریا یمنا توں تاجیوالا ہیڈ ورکس توں نکلدی اے ۔ پنجاب راج نوں انگریزی راج تھلے لیاؤن توں بعد برطانوی حکومت نے ہنسلی نہر، شاہ نہر اتے کئی ہور نہراں کھدوائیاں ۔ ایسٹ انڈیا کمپنی دی گورنمنٹ رپورٹ 50-1849 تے 51-1850 وچ درج اے کہ 'پنجاب وچ سنچائی دیاں سمبھاوناواں شاندار نیں ۔ اس وچ وڈے دریا جیہناں وچ دوواں باہیاں توں بے شمار ندی نالے پیندے نیں، دھرتی دی عام ڈھلوان جنوب پاسے ولّ اہم اتار چڑھاء وچ ہونی، ایہہ تتھ تے انوکولتا یکدم نہراں بناؤن لئی پریرت کردے نیں ۔ نہراں بناؤن دی پریرنا پنجاب دی دھرتی توں ملن کرکے انگریز شاسن نے روپڑ دے ستھان توں سرہند نہر، راوی توں مادھوپور دے تھاں توں اپر باری دوآب نہر، چناب دریا توں اپر چناب نہر تے لوئر چناب نہر، ستلج وچوں ستلج ویلی پروجیکٹ ادھین نہراں، لوئر جہلم نہر، ٹرپل کینال پراجیکٹ، حویلی پراجیکٹ وغیرہ نہراں کڈھیاں، بھاویں انگلینڈ وچ کوئی نہر نہیں، پھر وی انگریزاں نے ہندستان وچ دنیا دے اک بہت ہی وشال(وڈے) نہری سسٹم نوں جنم دتا ۔ برطانوی سرکار نے نہراں بناؤن دی وگیانی کلا اٹلی توں سکھی ۔ انجینیئر کے. آر. شرما انوسار، 'اوہ دیس (اٹلی) پہلا دیش سی جس 'چ بہت وڈے پیمانے 'تے سنچائی سسٹم اسارے گئے ۔ ہور دیساں وچ اطالوی ڈیم تے ایکواڈکٹس سنچائی انجینیئراں لئی مارگ درشک دے طور 'تے کم آئے ۔ (اریگیشن انجینیئرنگ والیئم-1 پں: 2)

اس نہری سسٹم دا اس ویلے دنیا 'چ کوئی ثانی نہیں سی ۔ مائیکل الائس آرتھر (دی انڈس رورز-ایورز سٹڈی آف پارٹیشن، لندن 1967، پں: 51) وی لکھدے ہن، جد لہور توں یونین جیک جھنڈا اتریا، برطانوی انجینیئراں نے انڈس طاس نوں نہ صرف دنیا وچ بہت ہی عظیم سنچائی سسٹم دتا، اوہناں نے کئی فارمولے جہڑے ہن نہراں دی اساری تے اوہناں دے پرچلن وچ ورتے جاندے نیں، وی وکست کیتے ۔

پنجاب دی ونڈ توں مگروں انڈس واٹر ٹریٹی 1960 انوسار تناں دریاواں ستلج، بیاس، راوی دا پاݨی بھارت نے ورتنا سی تے چناب دریا، جہلم دریا تے انڈس دریا دا پاکستان نے ۔ مشرقی پنجاب وچ بھاکھڑا ڈیم، ننگل ڈیم، رنجیت ساگر ڈیم، بیاس ڈیم تلواڑا ڈیم بنے ۔ کئی نہراں نکلیاں تے تھوڑھے جہے سمیں وچ سنچائی رہت اتے ریگستانی علاقےآں نوں پانی دتا گیا، جس نال ہریاں بھریاں فصلاں اتے باغ ہوند وچ آئے اتے پنجاب وچ ہری انقلاب آئیا اتے دیس خوراک سمسیا تے قابو پاؤن وچ سفل ہویا ۔ ادھر مغربی پنجاب وچ سارے دریا جوڑے گئے اتے نہری گرڈّ تیار ہویا اتے جہڑے علاقے پانیاں دی ونڈ کرکے پانی توں وانجھے ہو گئے سن، اوہناں نوں پانی ملیا اتے کئی نویاں نہراں وجود وچ آئیاں ۔

ستلج

سو دھاراواں وچ وگن والے اس دریا دا ویدک ساہت انوسار ناں ستدرو جاں ستودری اے ۔ یونانی مورخ تالمی نے ایہنوں زراڈوس کہیا اے ۔ پراناں انوسار وششٹ رشی نے اپنے پتراں دے ویوگ وچ دریا وچ چھال مار کے خدکشی کرنی چاہی ۔ دریا نے اپنے پرواہ نوں سو دھاراواں (دروَ) وچ ونڈ کے رشی دی جان بچا لئی ۔ اس لئی اس نوں ستدرو (سو دھاراواں والا) کیہا جان لگّ پیا ۔ گرو گوبند سنگھ جی نے وی اس نوں ستدرو لکھیا اے، جویں 'تیر ستدرو گرنتھ سدھارا ۔

تبت دے پہاڑی سلسلے ستدرودری توں 15200 فٹّ دی اچائی توں مانسروور جھیل دے پچھمی کنارے توں 30 ڈگری 20 منٹ اتر اتے 81 ڈگری 25 منٹ پورب توں نکل کے ایہہ دریا کیلاش پربت دیاں ڈھلواناں تھانیں لنگھ کے چینی چوکی شپکی پہنچدا ہے ۔ اتھے اس دی سمندر دی سطح توں 10،000 فٹّ اچائی ہے ۔ دکھن پچھمی موڑ کٹدا ہویا ایہہ کناور وادی وچ داخل ہندا ہے ۔ سپتی دی لی ندی دا داہلانگ نیڑے پانی لیندا ہویا اتے ہور کھڈاں اتے دھاراواں دا پانی لے کے رامپور اتے بشہر شہر دے لاگیوں لنگھدا ہے ۔ بلاسپور دی پرانی ریاست دے کھیتر وچ گھنمدا ہویا ایہہ جسوان دون وچ داخل ہندا ہے ۔ بلاسپور توں تھلے اک بھاکھڑا ناں دا وڈا ڈیم پچھلی صدی دے پنجویں اتے چھویں دہاکے وچ اساریا گیا سی اتے تھوڑھا تھلے ننگل ڈیم دی اساری کیتی گئی، جس وچوں ننگل ہائیڈرل نہر اتے آنندپور ہائیڈرل نہر ناں دیاں نہراں کڈھیاں گئیاں سن ۔

اتھوں ستلج جنوب مشرق ولّ نوں موڑ لیندا ہے تے کجھ کلومیٹر دور ایہدے کھبے پاسے آنندپور صاحب دا نگر پیندا اے، جتھے دسویں گرو گوبند سنگھ جی نے خالصہ پنتھ ساز کے سکھاں نوں اک انقلابی رخ دتا سی ۔ کچھ کلومیٹر ہور تھلے کیرتپور دا نگر پیندا اے، جتھے چھویں، ستویں اتے اٹھویں گورو صاحبان نواس رکھدے سن اتے اتھے ہی پاتالپری گرودوارہ صاحب وچ سکھ اپنے وچھڑے رشتے داراں دیاں استھیاں ستلج دی دھارا وچ جل پرواہ کردے ہن ۔ اتر ولوں وگدی آؤندی سواں ندی پنڈ سیدپور نیڑے اس وچ آ ملدی ہے ۔ پنڈ سرسا ننگل نیڑے اک ہور پہاڑی ندی سرسا وی مل جاندی ہے ۔ ایہہ اوہو سرسا ندی اے جیہدے کنڈھے 21 دسمبر، 1704 نوں دسویں گورو صاحب نے مغل راج اتے پہاڑی راجیاں دیاں فوجاں نال خونی لڑائی لڑی سی اتے اوہناں دا پریوار اوہناں توں وچھڑ گیا سی ۔ اتھے دریا دے کھبے کنڈھے اک اچے ٹلے 'تے گرودوارہ پریوار وچھوڑا صاحب ستھت ہے ۔ تھوڑھا تھلے روپڑ ناں دا تھرمل پلانٹ اے، جتھے بھاری ماترا وچ بجلی دا اتپادن ہندا ہے ۔ اس تھرمل پلانٹ دا ناں بدل کے گورو گوبند سنگھ تھرمل پلانٹ رکھیا گیا اے ۔ روپڑ دے ستھان تے دریا دے کھبے کنڈھے توں سرہند نہر نکلدی ہے، جس دا ادگھاٹن 1882 وچ کیتا گیا سی ۔ روپڑ توں ہی دریا دے سجے کنارے توں 1947 توں پچھوں بست دوآب نہر ناں دی نہر کڈھی گئی ۔ اس تھاں بیراج اتے دریا 'تے پل بنیا ہویا اے ۔ اتھے ای 31 اکتوبر، 1831 نوں برطانوی ہند دے وائس رائے ولیئم بینٹنگ اتے پنجاب راج دےمہاراجا رنجیت سنگھ نے اک معاہدے تے دستخط کیتے سن ۔

ہڑپہ رہتل دے روپڑ وچ کجھ آثار ملدے ہن ۔ 1929 وچ کوٹلہ نہنگ پنڈ اتے روپڑ شہر وچ مٹی دے بھانڈے 2000 ق م اتے اتے 1400 ق م دے ملے ہن ۔ چوڑیاں، مالاواں اتے موہراں وی ملیاں ہن ۔

روپڑ توں تھلے دریا وچ پانی بہت تھوڑھا رہ جاندا اے ۔ 19ویں صدی وچ روپڑ وکھے دیودار دی لکڑی دا اک ڈیپو وی رہیا اے تے لکڑ دریا راہیں پھلور بھیجی جاندی سی ۔

روپڑ توں تھلے ستلج یکدم کوہنی موڑ کٹدا مغرب ولّ نوں مڑدا اے ۔ کچھ تھلے اس وچ سیسواں اتے بدکی ندیاں کھبے پاسیوں آ رلدیاں ہن ۔ سجے پاسے کجھ نیویں پہاڑی توں اتے نورپور بیدی دیاں پہاڑیاں توں کچھ چوء اس وچ آ ڈگھدے نیں ۔

پھلور دے تھاں تے دلی-امبرسر ڈبل ریلوے لائن دا پل اے تے برابر دلی-لہور جی. ٹی. روڈ دا چار رویہ پل اے ۔ ریلوے پل 5193 فٹّ لمبا اتے 1870 وچ بنیا سی ۔ پھلور شہر جہڑا دریا دے سجے کنڈھے 'تے ستھت ہے، وکھے اک سرکاری شاہی سراں شاہ جہان بادشاہ دے ویلے بنائی گئی سی ۔ مہاراجا رنجیت سنگھ ویلے اس سراں نوں قلعے وچ تبدیل کیتا گیا سی کیونکہ لدھیاݨا وچ انگریز چھاؤݨی سی اتے وچکار دریا بارڈر دا کم کردا سی ۔ سکھ راج دے خاتمے مگروں انگریز سرکار نے پھلور قلعے نوں چھاؤنی بنا لیا ۔ 1857 دے غدر توں پچھوں اس نوں انگریزاں نے نہیں ورتیا سی ۔ 1891 وچ قلعہ پولیس محکمے نوں دے دتا گیا، جتھے پولیس ٹریننگ سکول ستھاپت ہو گیا اتے نال ہی سینٹرل بیورو آف کرمینل آئیڈینٹیفیکیشن دا محکمہ کم کردا رہا ۔ اتھے ورتمان سمیں پولیس اکیڈمی ہے ۔ ہور تھلے جا کے پنڈ اندریسا پاس دریا وچ پوربی جاں چٹی بیئیں جہڑی نوانشہر کھنڈ مل دے لاگیوں شروع ہو کے ہشیارپور ضلعے دے چوآں دا پانی لیندی ہوئی اس وچ آ ڈگدی ہے ۔ پنڈ ہریکے دی تھاں 'تے 1947 پچھوں اک بیراج دی اساری کیتی گئی، جتھے تھوڑھا لاگے دریا بیاس وی اس وچ آ رلدا ہے ۔ اس بنے بیراج توں دو سمانانتر وڈیاں پکیاں نہراں، راجستھان نہر اتے فروزپور فیڈر نکلدیاں ہن، جنہاں دی کرم وار سمرتھا 18500 کیوسکس اتے 11500 کیوسکس ہے ۔ روپڑ توں لے کے ہریکے تکّ دریا دے دوویں پاسیاں 'تے ہڑ روکو بنھ لگے ہوئے ہن اتے اس طرحاں دریا دا نہریکرن ہو گیا ہے ۔ ایہہ بنھ پچھلی صدی دے 7ویں دہاکے پانیاں دے وگیانی ڈاکٹر ہربنس لال اپل نے بھارتی پنجاب دے اس ویلے دے مکھ منتری پرتاپ سنگھ کیروں دے کہن 'تے بنوائے سن ۔ ہریکے توں اگے ستلج دکھن-پچھم دا موڑ کٹدا ہویا کئی تھایں بھارت تے پاکستان دی قومانتری حد وجوں کم کردا ہے ۔ فروزپور دے ساہمنے پہنچن 'تے انگریزی راج سمیں حسینیوالا ہیڈ ورکس توں دریا دے کھبے پاسیوں دو نہراں گنگ کینال اتے ایسٹرن کینال کڈھیاں گئیاں سن، جو کرم وار بیکانیر ریاست دے گنگا نگر کھیتر اتے فروزپور دے کھیتراں دی سنچائی لئی سن جدکہ سجے پاسے توں دیپالپور نہر نکلدی سی، جو لہور تے منٹگمری (ساہیوال) ضلعےآں دی آبپاشی لئی سی ۔ اتھے بیراج تے پل بنیا ہویا ہے ۔ اس تھاں نوں حسینیوالا ہیڈ ورکس یا گنڈا سنگھ والا ہیڈورکس کہیا جاندا اے ۔ بیراج تے بنیا پل فیروزپور نوں لہور نال جوڑدا سی ۔ ایہہ تنے نہراں ستلج ویلی پراجیکٹ (Sutluj Valley Project) ادھین بنائیاں گئیاں سن ۔ اس توں تھلے 105 کلومیٹر، دریا ہند پاک دا بارڈر بنیا رہندا اے تے فیر ایہہ سلیمانکی (سلیمانکی ہیڈ ورکس) دے کول مشرقی پنجاب دا بارڈر چھڈّ کے مغربی پنجاب وچ وگدا اے، جتھوں دو نہراں کھبے پاسے توں دو نہراں ایسٹرن صادقیہ نہر تے فورڈواہ نہر نکلدیاں ہن اتے سجے پاسے توں پاکپتن نہر ۔ ہیڈ اسلام پہنچ کے کھبے پاسے توں بہاول نہر تے قائم پور نہر نکلدیاں نیں تے سجی باہی توں میلسی نہر ے اس طرحاں اگے جا کے کھبے پاسے توں عباسیہ نہر تے سجے پاسیوں پنجند نہر نکلدی اے ۔ ایہہ اٹھ نہراں وی ستلج ویلی پراجیکٹ ادھین 1932 وچ بنیاں سن ۔ حسینیوالا توں تھلے ستلج نوں گھارا دریا وی کہیا جاندا اے تے پاکپتن ضلعے وچ اس دے کچھ حصے نوں نیلی وی کیہا جاندا رہیا اے، جس لفظ توں نیلی بار اس علاقے دا ناں پرچلت ہویا ۔ اگے کچھ ہور وگ کے ستلج پنجند دی تھاں تے دوجے دریاواں راوی دریا، چناب دریا، جہلم دریا دے اکٹھے ہوئے پاݨیاں نال مل جاندا اے ۔

پراݨی تاریخ

بھچال تے ہور کئی قدرتی کارناں کرکے پنجاب دے دریاواں دا اتری رستہ بڑا متاثر ہویا اے ۔ وی. اے. سمتھ (ارلی ہسٹری آف انڈیا پں: 25-26) انوسار سارا انڈس سسٹم پہاڑاں وچ اتے میداناں وچ بڑی وڈی تبدیلی وچوں لنگھیا ہے ۔ دریاواں دے اترلے وہناں نوں بھچالاں، دھرتی دا اپر اٹھنا، دھسنا، بھومی دا سرکنا اتے میداناں دی نرم دھرتی وچ کئی تبدیلیاں کارن جو اجے وی ہو رہیاں ہن، نے وڈے پیمانے 'تے پربھاوت کیتا ہے ۔ کجھ دریا خاص کرکے ہاکڑا یا واہنسا، جیہڑا کدے سندھو یا ہند وچ حد دا کم کردا سی، دا وجود ای ختم ہو گیا ہے ۔ ہور پچھم وچ کرم اتے پورب وچ سرسوتی دریا جیہڑے کدے پرچنڈ تے ویگوان سن، ہن دربل دریا نیں ۔ انڈس دریا تتے گنگا دے سسٹماں دے سنگماں دی دشا کئی میلاں تکّ تبدیل ہوئی ہے ۔ انڈس دا ہن دا مہانا (ڈیلٹا) سکندر دے ویلے دا بنیا ہے ۔ ستلج اتے اس نال سبندھت سارے دریاواں وچ پورن طور 'تے اک وار توں ودھ بدلاؤ ہوئے ہن ۔ ستلج عامَ 85 میل (136 کلومیٹر) دی چوڑائی وچ ایدھر-ادھر گھنمدا رہا ۔

ویدک کال، اتر ویدک کال دے رامائن سمیں ستلج سدھا رن کچھ (گجرات) وچ ڈگدا سی ۔ کچھّ دی دلدلی دھرتی اس دے پرانے ڈیلٹا کارن ہی ہے ۔ یونانی مورخ اریئن ویلے وی ایہہ کلا سدھا رن کچھ وچ پیندا سی تے انڈس سہائک ندی نہیں سی ۔ البیرونی ویلے (دسویں صدی دا اخیر اتے 1125 تکّ) بباہ (بیاس)، ملتان دے چڑھدے ولّ وگدا سی تے پھر اس دا سنگم بیاتا (جہلم دریا) تے چندراہا (چناب) نال سی ۔ اس دا ارتھ ایہہ ہی ہے کہ بیاس 1125 دے لاگے ستلج دی سہائک ندی نہیں سی ۔ ستلج ہاکڑا اتے پوربی ناڑا وچ وگدا سی ۔ اس دا رستہ سرسا دے ٹوہانا تکّ دسدا ہے ۔ ٹوہانا توں روپڑ تکّ اس دے رستے دا پتہ نہیں چلدا پر ایہہ پتہ چلدا ہے کہ روپڑ توں ستلج نے اپنا رستا جنوب دشا ولّ اپنا لیا سی ۔ اس طرحاں ستلج جاں ہاکڑا اک وہن وچ وگدے رہے ۔ 1245 وچ ہاکڑا نالوں اڈّ ہو کے ستلج گھگر دریا نال رل کے وگن لگّ پیا ۔ فیر ہاکڑا سکّ گیا اتے ورتمان سمیں دے راجستھانی ماروتھل توں آبادی دا بہت وڈا حصہ پلائن ہویا کیونکہ پانی بناں جیونا دبھر ہو گیا سی ۔ اس کرکے پنجاب، ہریانا، ہماچل تے پاکستان دے بوہتے لوک اپنے آپ نوں راجستھان توں آئے دسدے نیں تے اپنا مول راجپوت ۔ 1593 دے نیڑے ستلج نے گھگر دریا نوں وی چھڈّ دتا تے اتر دشا ولّ مڑ گیا ۔ بیاس نے دکھن دشا اپنا لئی تے ستلج نال مل گیا ۔ ملن پچھوں اک بنے وہن نوں کئی تھاواں نال پکاریا جاندا سی، جویں مچھہو، واہ، ہریانی، ڈنڈ، نورنی اتے نیلی ۔ ستلج اک وار بیاس نوں چھڈّ کے پھر گھگر نال وگن لگا ۔ 1796 وچ ستلج نے پھر گھگر نوں چھڈّ دتا تے بیاس نال ہری کے آن ملیا ۔ جے ستلج وچوں جویں کہ بعد وچ نہراں کڈھیاں گئیاں، بھاکھڑا ڈیم تے ننگل ڈیم بنے اتے اس دوآلے بنھ نہ لگدے تاں شاید اس نے کسے ہور پاسے وچ وگدے ہونا سی ۔

بیاس

ویداں وچ بیاس دا ناں 'ارجیکجا'، سنسکرت ساہت وچ 'وپاسا' تے یونانیاں نے اس نوں 'ہائیپاسس' لکھیا ہے ۔ پراناں انوسار وششٹ رشی اپنے پتر دی موت دے سوگ وچ اپنے-اپنے نوں رسیاں نال بنھ کے خدکشی کرن لئی بیاس وچ کدّ پیا پر مریا نہیں کیونکہ رسیاں ٹٹّ گئیاں، جس کرکے اس نوں وپاش (بندھن مکت) کیہا گیا ۔ وپاش دا ناں پین دا کارن اس دا اکثر وہن بدلدے رہن کارن وی ہو سکدا ہے ۔ تالمی (150ء) اس نوں 'بباسس' لکھدا ہے جدکہ البیرونی بیاہا ۔

روہتانگ درے دے دکھنی باہی، سمندر دی سطح توں لگبھگ 13326 فٹّ 'تے اس دا ادگم(شروع) ہندا ہے اتے منالی، کلو اتے منڈی دے کھیتراں وچوں دی لنگھدا ہویا ایہہ کانگڑے ضلعے دے پنڈ (1920 فٹّ سطح سمندر تل توں اچائی) سنگھول پہنچدا ہے ۔ 96 کلومیٹر دا ہور سفر کرکے کلو دی لارگی وادی دے پنڈ سلطان پور پہنچدا ہے ۔ اتھے دریا بڑی شانتی وچ وگدا ہے تے اس دے دوآلے بھوج پتراں ورگے چوڑے پتیاں دے درکھتاں دے جنگل ہن ۔ منالی توں شروع ہو کے اتھوں تکّ قدرتی سندرتا دے نظارے بڑے دلکھچویں ہن ۔

پرانے ویلے وچ دریا نوں پار کرن لئی پشواں دیاں کھلاں وچ ہوا بھر کے ورتیا جاندا رہا ہے، جنہاں نوں 'درائی' کیہا جاندا ہے ۔ اچے پہاڑاں وچ دریا دی ڈھلوان 125 فٹّ پرتی میل ہے اتے گھٹّ اچے پہاڑاں وچ ایہہ 7 فٹّ رہِ جاندی ہے ۔ ریہ دے کول دریا دیاں تنّ شاکھاواں بن جاندیاں سن اتے میرتھل لنگھ کے پھر اک ہو جاندیاں سن ۔ شوالک دیاں پہاڑیاں جو ہشیارپور ضلعے وچ پیندیاں ہن، کول آ کے دریا اتر ولّ اک موڑ لیندا ہے ۔ ایہناں پہاڑیاں دے گھیرے دے دوآلے چکر کٹن توں بعد ایہہ جنوب دشا ولّ ہشیارپور تے گرداسپور ضلعےآں نوں نکھیڑدا ہویا ودھدا ہے ۔ میرتھل توں اپر اچی پدھر 'تے تلواڑے لاگے دیس دی ونڈ توں پچھوں اک ڈیم بنایا گیا ہے جو دریا دی سطح توں 435 فٹّ اچا بنیا ہے، ایہہ دور ہریکے تے بنیاں نہراں راجستھان نہر اتے فروزپور فیڈر نوں پانی سپلائی کرن لئی بنیا ہے ۔ اس ڈیم نوں بیاس ڈیم جاں تلواڑا ڈیم آکھیا جاندا ہے ۔ اس ڈیم توں کجھ اپر اک لنک چینل جس نوں بیاس ستلج لنک چینل کہیا جاندا ہے، راہیں بیاس دا اک سرنگ راہیں 7500 کیوسک پانی بھاکھڑا توں اپر ستلج وچ سٹیا گیا ہے ۔ تلواڑے دے بالکل لاگیوں اک مکیریاں ہائیڈرل چینل ناں دی پکی نہر کڈھی گئی ہے، جس دی لمبائی لگبھگ 37 کلومیٹر ہے، ہشیارپور ضلعے دی 154018 ایکڑ بھومی دی سنچائی کردی، چار تھاواں 'تے بجلی پیدا کرکے اپنے 11500 کیوسکس ڈسچارج نال مکیریاں توں تھلے دریا دی اک کریک راہیں پھر بیاس وچ جا ڈگدی اے ۔

ایہہ کہیا جاندا ہے کہ پرانے سمیاں وچ بیاس شوالک پہاڑیاں دے بالکل نال، منی ناں دی اک اچی پہاڑی رجّ دے کولوں لنگھدا سی ۔ ایہہ اوہو ہی دریا دا رستہ لگدا ہے جتھے چھمباں دی اک لائن اجے وی ویکھی جاندی ہے ۔ کجھ چھوٹیاں نہراں ہشیارپور دے اتر وچ ویکھیاں جاندیاں ہن، جنہاں نوں ہڑ والیاں نہراں کیہا جاندا ہے، بیاس چوں نکلدیاں ہن ۔ ایہناں چوں پرسدھ نہر دا ناں شاہ نہر ہے، جیہڑی جلندھر دے حکمران ادینا بیگ دی نگرانی ہیٹھ بھنگالا دے رائے مراد نے 1744 وچ بنائی سی ۔ ادنیا بیگ (1738-48) مسلمان حکمران سی ۔ میرتھل دے ستھان تے دریا اپر اک مضبوط پل بنیا ہے، جہڑا جالندھر نوں پٹھان کوٹ نال ملاؤندا ہے ۔ اک ریلوے پل وی جلندھر نوں پٹھان کوٹ نال ملاؤندا ہے ۔ اک ریلوے پل وی جلندھر-جمور ریلوے سیکسن اپر اتھے بنیا ہویا . پچھلے کجھ سالاں وچ دو پل اک نوشہرا پتن اتے اک سری ہرگوبندپور ساہمنے بنائے گئے ہن ۔ 19ویں صدی دے شروع وچ ہشیارپور اتے گرداس پور ضلعےآں وچ دریا بیاس اپر کوئی وی پل نہیں بنیا سی ۔

جلندھر-جمور ریلوے سیکشن نوں بیاس دے ہڑھاں دی مار توں بچاؤن لئی 1888-89 دیاں سردیاں وچ اک دھسی بنھ جس دی لمبائی 79000 فٹّ ہے، پنڈ ٹاہلی تکّ بنایا گیا سی، جس نوں بیئیں بنھ دا ناں دتا گیا ۔ اس بنھ نوں بنا کے دو کم لئے گئے سن ۔

• 1 دسوہا تحصیل تے ریاست کپورتھلا دے بیٹ اتے چھمب کھیتر وچ پیندے نیویں پنڈاں نوں ہڑھاں دی مار توں بچاؤنا اتے
• 2 بیاس نوں دھسی بنھ نوں روڑن توں روکنا کیونکہ دریا دی سطح کالی بیئیں دی سطح توں اچی سی اتے دریا بیئیں دا رستہ اپنا لیندا سی ۔ اس دا خرچہ نارتھ ویسٹرن ریلوے، ریاست کپورتھلا اتے پرانتک ریونیول نے برداشت کیتا ، بعد وچ دیس دی ونڈ مگروں دھسی بنھ نوں ڈھلواں تکّ ودھا دتا گیا، جس دا خرچہ کیول پنجاب حکومت ولوں ہویا ۔

دسوہا شہر اتے ٹانڈا دے وچکار لگبھگ ساڈھے تنّ کلومیٹر دی لمبائی وچ کجھ چھمب ہن جو دریا دا پرانے وہن معلوم ہندا ہے ۔ پنڈ ہمت پور توں شروع ہو کے دریا بیاس دے بروبرابر تنّ چار چھمب شوالک پہاڑیاں وِچوں آؤندے چوآں نے سلٹ پا کے بنائے نیں ۔ ایہہ چھمب ٹیرکیانا، چنالتا، نارائن گڑھ تے جہورا کرکے جانے جاندے نیں ۔ اس توں اگے دریا دی سجی باہی کئی تھایں اچا ڈھاہیا ہے، جس کارن دریا اس پاسے ولّ مڑھنوں رکیا ہویا ہے اتے کھبے پاسے بنھ نے اس نوں روکیا ہویا ہے ۔

دلی-امبرسر-لہور ریلوے سیکشن 'تے نارتھ ویسٹرن ریلوے ولوں اک ریلوے پل بنایا گیا سی اتے جی. ٹی. روڈ 'تے اک کشتیاں دا پل سردیاں وچ کم کردا سی ۔ ایہہ حالت 20ویں صدی دے شروع تکّ رہی، پھر اتھے جی. ٹی. روڈ اُتے پل بنا دتا گیا جو پچھلی صدی دے 60ویاں تکّ رہا تے پھر اک نواں وڈا چوڑا پل بنایا گیا ۔ پچھلی صدی دے اٹھویں دہاکے وچ جلندھر-گوئندوال نوں میلن لئی اک وڈا پل بنایا گیا ۔

کیونکہ اس کھیتر وچ دھرتی پولی ہے اتے ہڑھاں نال چھڈی گئی ریت تے مٹی نال بنی تہہ جمی ہوئی ہے، اس لئی بیاس سمیں-سمیں سر اس وچ وگدے پانی دی ماترا اتے ہڑھاں کارن اپنا رستہ بدلدا رہا اتے اک لمے-چوڑے کھیتر نوں خراب کردا رہا ہے ۔ ایہہ روایت ہے کہ کدے دریا سلطان پور لودھی پنڈ دے لاگے وگدا رہیا اے ۔ ایہہ ٹھیک لگدا ہے کیونکہ اتھے بڑے وڈے کھیتر وچ ٹوآ ویکھیا جاندا اے تتے ہن ایہہ کالی بیئیں یا لہندی بیئیں دا حصہ اے ۔

ڈھلواں توں تھلے ستلج تے بیاس دے سنگم تکّ دریا دے کھبے پاسے پرتاپ سنگھ کیروں دے سمیں ڈاکٹر: ہربنس لال اپل دوارا ڈزائن کیتا دھسی بنھ بنیا ہویا ہے ۔ اس بنھ دے بنن کرکے کپورتھلا ضلعے دا کھیتر بڑا اپجاؤ ہو گیا ہے، جتھے ہن کنک، چاول تے ہور فصلاں دی بھرپور کھیتی ہُندی اے ۔ لہندی بیئیں جو ہشیارپور دے پنڈ ٹیرکیانا دے چھمب توں شروع ہندی ہے تے بیاس دے بروبرابر وگ کے، شوالک پہاڑیاں توں نکلدے چوآں دا پاݨی لے کے ستلج بیاس دے سنگم توں 16 کلومیٹر اپر بیاس نال آ ملدی ہے ۔

1593 توں پہلاں دریا بیاس سدھا چونیاں شہر دے کولوں لنگھدا ہویا منٹگمری ضلعے (ضلع ساہیوال) وچ داخل ہو کے ملتان دے دکھن وچ پیندے سجارباد نیڑے چناب دریا وچ ڈگھدا سی ۔ اس دا ایہہ پرانا رستہ لہور، ساہیوال، اوکاڑا اتے ملتان وچ اج وی بڑی چنگی حالت وچ ویکھیا جاندا ہے ۔ اس دا سنگم اوہناں دناں وچ راوی، چناب اتے جہلم دریا دے سانجھے پانیاں نال اتھے ہندا سی ۔ ایہہ تھاں ملتان توں دکھن وچ 45 کلومیٹر دور ہے ۔

سکندر اعظم دیاں یونانی فوجاں نے بیاس توں اگے ودھن توں انکار کر دتا سی کیونکہ دوسرے پاسے دے لوکاں دی شکتی بڑی نروئی سی ۔ ڈاکٹر بدھ پرکاش (ہسٹری آف دا پنجاب، والیئم 1، ایل. ایم. جوشی، پں: 245) انوسار 'دریا بیاس دے پورب وچ رہندے لوکاں دی فوجی طاقت اینی شکتی شالی سی کہ مکدونیاں نے سکندر دیاں بینتیاں اتے پورس ورگیاں دیاں یقین دہانیاں دے باو جود اگے ودھن تو انکار کر دتا ۔ اوہناں نوں لبھاؤن لئی کہ اوہ اگے ودھن، سکندر نے اوہناں نوں کئی دن لٹّ کرن اتے ڈاکے مارن دی کھلھ دے دتی ۔ بھنگالا دے بدنصیب کھیتر دی بربادی ہوئی ۔ سکندر نے اوہناں دیاں تیویاں تے بچیاں نوں اپہار دتے ۔ پھر وی اوہ اس دی گلّ سنن نوں تیار نہ ہوئے ۔ چکرت ہوئے اتے بغاوت دے ڈر توں سکندر نوں مڑنا پیا اتے جہلم پہنچن تے پہلاں جتے سارے بھارتی کھیتراں دا پورس نوں بادشاہ تھاپ دتا ۔ جان توں پہلاں اس نے بیاس دے کنڈھے 'تے 12 اچے پوجا دے ستھان ستھاپت کیتے تاں کہ اوہ اس دے اتھے تکّ پہنچن دی یادگار بن جان ۔ اوہناں نوں دریا بیاس دے کنڈھے 'تے اچیاں تھاواں دے اک سلسلے نوں ویکھیا جاندا ہے، جنہاں نوں 'سکندر گری' کیہا جاندا ہے ۔

سکندر دے 326 ق م وچ ہندستان تے کیتے حملے دی ایہہ قریب-قریب آخری حد سی ۔ ایہہ پوجا دے اچے ستھان ڈھاہیاں دے روپ وچ مکیریاں، بیاس پل، گوئندوال، چونیاں وغیرہ تھاواں 'تے اج وی ویکھے جا سکدے ہن ۔

1988 دے بھاری ہڑھاں وچ دریا بیاس وچ ودھ توں ودھ ڈسچارج 600350 کیوسکس سی جو چکی دے ستھان 'تے ریکارڈ کیتا گیا ۔

اج پنڈ ہریکے کول دریا بیاس نال ستلج دریا آ ملدا ہے اتے اس توں اگے دوواں دریاواں دی اک دھارا ہو جاندی ہے، جس نوں 'ستلج' ہی کیہا جاندا ہے ۔

راوی

ویداں وچ راوی نوں 'پرشنی'، کلاسیکل سنسکرت ساہت وچ 'ایراوتی' تے آریئن نے 'ہائیڈراؤٹس' کیہا اے ۔

روہتانگ درے دے اتلے پاسےاوں توں سمندر پدھر توں 13504 فٹّ دی اچائی توں شروع ہو کے، راوی پیر پنجال تے دھاؤلا دھار دے ہمالیا دی سلسلے نوں پار کرکے چمبا شہر دی کول دی لنگھدا ڈلہوزی دیاں پہاڑیاں وچوں راہ بناؤندا ہویا اتر وچ کشمیر اتے دکھن وچ ہماچل تے پنجاب دی حد بندا ہے ۔ ایہہ شاہ پور نیڑے پہاڑیاں نوں چھڈدا ہے، جتھے اپر ولّ پنڈ تھین دے لاگے اک 'رنجیت ساگر' ناں دا ڈیم پچھلی صدی دے اخیر وچ بنیا سی، جس نوں پہلاں 'تھین ڈیم' کہیا جاندا رہیا اے تے فیر مہاراجا رنجیت سنگھ دے ناں تے ایہدا ناں رکھ دتا گیا ۔ سجے پاسے جموں والے پاسے اچیاں پہاڑیاں دیاں چوٹیاں نیں، جیہناں نال کھیہ کے وگدیاں ہویاں اگے اوہدے کھبے پاسے شاہ پور کنڈی ناں دا ٹاؤن شپ بنیا اے ۔ شاہ پور کنڈھی ٹاؤن شپ توں 16 کلومیٹر تھلھے مادھوپور دے ستھان توں اک نہر اپر باری دوآب 19ویں صدی وچ برطانوی راج ویلے کڈھی گئی سی ۔ پنجاب دے ہور دریاواں وانگ ایہہ وی رستے بدلدی ہاے ۔ 1870 وچ ڈیرا بابا نانک کول اک گرودوارہ ٹاہلی صاحب روڑ دتا سی ۔ شمال وچ سجے پاسے ای ضلع نارووال وچ 'کرتارپور' اے جِتھے گرو نانک جی آخری عمر وچ رہے اتے جتھے اوہناں دی موت ہوئی تے پچھوں اوہناں دے اترادھکاری بیدی رہندے سن، راوی نے 1744 وچ اپنے وچ سما لیا ۔ اس تھاں پھر گرودوارہ ستھاپت کر دتا گیا اتے نزدیک ہی راوی دے ہیٹھلے پاسے ڈیرہ بابا نانک ناں دا نگر وسیا ۔ ڈیرہ بابا نانک دے پاس ہی اک ریلوے پل امبرسر-نارووال-سیالکوٹ ریلوے سیکشن 'تے بنیا ہویا ہے، جو پاکستان بنن مگروں ورتوں وچ نہیں آیا ۔ راوی دے کھبے مشرقی پنجاب والے پاسے اک دھسی بنھ 1947 توں مگروں بنیا اے ۔ ڈیرا بابا نانک توں تھلے اس دریا وچ 'نومنی' ناں دا اک نالہ پیندا ہے ۔ اس توں اگے راوی امرتسر اتے سیالکوٹ دے ضلعےآں 'چوں وگدی ہے اتے بالکل پاکستان دی سیما دے نال-نال ۔ اس وچ 'کرن سکی' ناں دا نالہ جہڑا دینانگر توں شروع ہندا ہے اتے جتھے امرتسر-سیالکوٹ-لاہوروٹ دے بارڈر ملدے ہن، آ پیندا ہے ۔ ایہہ نالہ برساتاں دے دناں وچ اس کھیتر وچ تباہی مچاؤندا ہے ۔ مارچ-اپریل وچ راوی دی ڈنوگھائی اک فٹّ دے نیڑے-تیڑے ہندی ہے، جدکہ ایہہ مون سون موسم وچ ڈونگھائی 18 فٹّ توں 20 فٹّ ہو جاندی ہے ۔ لہور وچ وڑ کے ایہہ لہور دے لاگیوں مینار پاکستان توں اک میل دی وتھّ 'تے وگدا ہے ۔ پچھلے سمیں ایہہ لہور دے قلعے نال کھیہ کے وگدا سی تے ایہدے کنارے ڈیرا صاحب گرودوارا، رنجیت سنگھ دی سمادھ آدی عمارتاں سن ۔ لہور-پشاور ریلوے سیکشن 'تے اک ریلوے پل اتے اک ہور پل جرنیلی سڑک تے بنیا ہویا اے ۔ لہور-اسلام آباد ایکسپریسّ وے تے چڑھن خاطر وی اک پل بنیا ہویا اے ۔

اوکاڑا ضلعے دی حد وچ وڑھدیاں راوی وچ 'دیگ' یا 'ڈیک' ناں دا نالا پیندا اے ۔ پراناں وچ اس نوں 'دیویکا' کیہا گیا ہے ۔ مہابھارت وچ وی دیویکا دا ذکر اے، جس نوں گرگیرا (اج دا گوگیرا) ناں دے تھاں اُتے راوی ندی نال ملدی دسیا گیا ہے ۔ دیگ جموں وچوں شروع ہندی ہے تے سیال کوٹ تے لہور ضلعےآں 'چوں وگدی ہوئی اپنے نال بہت بھل لیاؤندی ہے ۔ پچھلی صدی وچ اس نے لوکاں نوں جھلاراں راہیں پانی کڈھن وچ بڑی سہائتا کیتی ۔

1960ء انڈس طاس معاہدہ ہو جاݨ توں بعد پاکستان دی حکومت نے چناب راوی تے ستلج نوں اک لنک بمباں والی راوی بیدیاں (بی آر بی نہر) بݨا کے تناں دریاواں نوں آپس وچ جوڑ دتا اے ۔ ایہہ لنک چینل مرالا توں شروع ہو کے، راوی نال سدھاں والی ملدی ہے، جو شاہدرے توں تھوڑا جیا اپر اے تے فیر حسینیوالا توں تھلے دیپالپور نہر نال مل جاندی اے ۔

1916 وچ مرالا دی تھاں توں چناب وچوں کڈھی اپر چناب نہر، راوی دریا نوں بلوکی دے ستھان 'تے کراس کردی ہے ۔ ایہہ کراسنگ اک ایکسواڈکٹ راہیں ہندا ہے تے پھر اس نوں لوئر باری دوآب نہر کیہا جاندا ہے ۔ 1960ء وچ انڈس طاس معاہدہ ہون 'مگروں ستلج دا پانی بھارت نے ورتنا سی، جس کرکے ستلج توں نکلدیاں نہراں نوں خشک ہون توں بچاؤن لئی پاکستان دی حکومت نے چناب دریا وچوں قادرآباد دے ستھان توں اک نہر کڈھ کے اس نوں بلوکی، راوی وچ پا کے، پھر اتھوں اک نہر بلوکی ستلج لنک بݨا کے ستلج دریا تے سلیمانکی دے تھاں اُتے سلیمانکی ہیڈ ورکس نال میل دتا گیا اے ۔ ایہہ لنک نہر برطانوی راج ویلے بݨیاں نہراں نوں پاݨی سپلائی کردی ہے ۔

اک حصے وچ راوی سدھی 19 میل لمبائی وچ وگدی اے ۔ ایہہ تھاں ضلع خانیوال وچ تلمبے توں سرائے سدھو تکّ اے ۔ راوی دی اس لمبائی نوں سدھنانی کیہا جاندا اے، جتھوں سدھنائی نہر کڈھی گئی سی ۔ ایہہ نہر 1886 وچ بنی سی، جتھے نارتھ ویسٹرن ریلوے ولوں اک پل بنایا گیا سی ۔ دریا راوی کلّ 720 کلومیٹر دا سفر کرکے 30 ڈگری 31 منٹ اتر اتے 71 ڈگری 51 منٹ پورب اُتے دریا چناب وچ مل جاندی اے ۔ اتھے سدھنائی توں اک لنک نہر جہڑی چناب تے راوی نوں اوہناں دوواں دے سنگم توں پہلاں لنک کردی ہے، کڈھی گئی سی ۔ اس نہر نوں تریموں سدھنانی لنک کہیا جاندا اے ۔ جیہڑا سدھنانی بیراج توں ختم ہندا ہے ۔ کھبے پاسے سدھنانی بہاول لنک راہیں ستلج نوں اسلام ہیڈ ورکس تے پاݨی مہیا کیتا گیا اے تاں کہ اس ہیڈّ ورکس اُتے بݨیاں پرانیاں نہراں نوں پاݨی مل سکے ۔

پراݨی تاریخ

رگوید (7.18) انوسار دس راجناں دا یدھ راوی دے کنڈھے لڑیا گیا سی ۔ اس لڑائی وچ بھرت بادشاہ سداس اکلا ہی پنج قبیلیاں پرو، یادو، تروس، انو اتے دروہیو اتے پنج ہور گھٹ پرسدھ قبیلیاں الینا، پکھتا، بھلانا، شوا اتے وسانن نال لڑیا سی ۔ ایہہ اتحادی قوجاں پوری طرحاں ہار گئیاں سن اتے سداس دی جت ہوئی سی ۔ پرشنی (راوی) وچ ہڑ آؤن نال انو اتے دروہیو تے ہور بادشاہ پھڑ لئے گئے جاں دریا وچ رڑ گئے سن ۔ اسمانی بجلی دی چمک ورگے گرج دا مالک اندر اتے رشی وشسٹ نے سداس دا ساتھ دتا سی ۔ مہابھارت ویلے دا سوویر جنپد جسدا کھیتر جنوب وچ سکھر توں لے کے چناب تے راوی دے سنگم تکّ پھیلیا ہویا سی، اپنے پرسدھ اتے جاندار گھوڑیاں لئی جانیا جاندا سی ۔

لڑاکے مالو (اج دے ملوئی یا ملی) تے کشودرک لوک جیہناں مہابھارت دے کروکشیتر وچ ہوئی جنگ وچ کورواں دا ساتھ دتا سی، ساہیوال دے علاقے وچ راوی دے کنڈھے رہندے سن ۔ سکندر ویلے وی ایہہ بہادر لوک اتھے ہی رہندے سن اتے اس نال لڑے وی سن ۔

1394 وچ راوی ملتان دے جنوب مشرق وچ وگدی سی اتے بیاس نال ملدی سی، جِداں کہ سندھ دے بادشاہ چچ ویلے وی اتھے ہی سی ۔ اتر ولّ راوی دا دشا بدلنا بڑا تھوڑھا سی اتے اس دی تاریخ دا پتا نہیں لگدا اتے ہن وی بھاری ہڑھاں وچ اس دا پانی ملتان ولّ پرانے راہ راہیں مڑدا ہے ۔ چچ اک براہمن کمبوج سندھ دا راجا سی، جس دے لڑکے داہر نوں اٹھویں صدی وچ محمد بن قاسم نے جتیا سی ۔

پہلی تریخ ویلے دا ہڑپا شہر وی راوی دے کھبے کنڈھے اُتے واقع سی، جیہڑا ضلع ساہیوال وچ اے ۔ اس توں ایہہ پتا لگدا ہے کہ پرانے ویلے وچ وی راوی اتھے وگدی سی ۔

ہن راوی دے بھارت والی باہی ولّ پرتاپ سنگھ کیروں مکھ منتری پنجاب دے ویلے دا دھسی بنھ بنیا ہویا ہے جو امبرسر ضلعے وچ بہت سارے علاقے نوں ہڑھاں توں سرکھیا کردا اے ۔ 1988 دے بھاری ہڑھاں وچ 313329 کیوسکس ڈسچارج مادھوپور ہیڈ ورکس اُتے ریکارڈ کیتا گیا سی، اس طرحاں راوی وگدی رہی ۔

چناب

ویداں وچ دریا چناب نوں اسیکنی اتے یونانیاں نے اس نوں اسیسینیس (1cesines) کیہا ہے . بعد وچ چندر بھاگا تے ہن جھناں وی کیہا جاندا ہے . پنجاب دے لوک اس نوں عاشقاں دا دریا وی آکھدے نیں ۔ ایہدا آغاز ہمالیا وچ لاہول دے تھاں اُتے دو دھارےآں توں ہُندا ہے ۔ اک دھارا چندر ناں دا ہے جو بہت وڈے برف دے کھیتر وچ بارا لچھا دے تھاں توں جو سطح سمندر توں 16621 فٹّ اُچا ہے، پرواہت ہُندا ہے اتے دوجا دھارا بھاگا ناں دا ہے جو لاہول دیاں شمال مغربی ڈھلواناں توں نکلدا ہے ۔ چندر دھارا شمال مشرق ولوں وگدای ہویا 88 کلومیٹر دا سفر مدھ ہمالیا دوآلے کٹّ کے تے کلّ 188 کلومیٹر دا سفر مکا کے بھاگا شاخ نوں ٹانڈی ناں دے تھاں تے ملدا ہے ۔ ایہناں دوواں دھارےآں دے اک ہو جان اُتے ایہنوں چندربھاگا کہیا جاندا ہے ۔ ایہہ چندربھاگا یا چناب پانگی گھاٹی چوں وگ کے ضلع کشتواڑ وچ 6000 فٹّ دی اچائی اُتے داخل ہندی اے ۔ شمال مغرب دشا اچ وگدی کشتواڑ پہنچدی اے تے اتھے اچانک جنوب ولّ مڑ کے جنگلوار پہنچ کے جنوب توں مغرب دی دشا وچ ہو جاندی ہے ۔ ارنیس دے استھان 'تے جنوب ولّ مڑ کے 288 کلومیٹر دا سفر اچیاں گھاٹیاں وچ طے کرکے فیر 40 کلومیٹر نیویاں پہاڑیاں لنگھ کے ایہہ اکھنور کول میداناں وچ داخل ہندا ہے ۔ پرانے سمیں وچ اکھنور توں تھلے دریا بیڑیاں راہیں سفر کرن لئی یوگ سی ۔ اس دریا دیاں وڈیاں سہائک ندیاں یونیار، شدی، بھوتنا اتے وردوان ہن ۔ کشتواڑ تے اکھنور وچالے اس نال گولن لر، لدر کول، بچاری اتے ایاس ناں دیاں چھوٹیاں ندیاں آ ملدیاں نیں تے ریاسی تے جموں دی مغربی سرحد تے اس نال سیال کوٹ ضلعے وچ پنڈ کھیڑی ریہل لاگے توی ندی آ رلدی اے ۔

وزیر آباد توں اپر مرالا دے ستھان توں اپر چناب نہر (ٹرپل کینال پروجیکٹ) ڈھلیوالی پنڈ دے کولوں نکلدی ہے ۔ مرالا توں تھلے اپر جہلم نہر چناب دریا نال ملدی ہے اتے ہور مرالے توں تھلے چناب نوں راوی نال بی آر بی نہر لنک راہیں میلیا گیا ہے ۔ ایہہ لنک راوی نوں شاہدرے توں اپر سدھانوالی پنڈ کول ملدا ہے ۔ وزیر آباد توں تھلے خانکی دے ستھان توں برطانوی راج ویلے لوئر چناب نہر کڈھی گئی سی، جیہڑی ساندل بار دے کھیتر دے ضلع شیخوپورا، ضلع ننکاݨا، ضلع فیصل آباد، ضلع ٹوبھا ٹیک سنگھ تے ضلع جھنگ دے کچھ حصے نوں پاݨی دیندی اے ۔ اس نہر نے اس کھیتر نوں پنجاب دا کیلیفورنیا بنا دتا سی ۔ خانکی ہیڈ ورکس توں کچھ دور تھلے والے پاسے 1960 توں مگروںحکومت پاکستان ولوں جہلم دریا 'چوں کڈھی اک نہر جس نوں قادرآباد بلوکی لنک نہر کیہا جاندا ہے، چناب نال ملدی ہے، جس نوں اگے راوی نال ہیڈ بلوکی تے جوڑ دتا گیا ہے تاں کہ راوی وچ وادھو پاݨی پایا جاوے ۔ چج دوآب (چناب تے جہلم دا وچکارلا کھیتر) تے رچنا (راوی تے چناب دا بنایا دوآب) نوں ونڈدا ہویا، دریا چناب مگھیاݨے کول تریموں نیڑے جہلم نال مل جاندا ہے ۔ اتھوں دوواں دریاواں دی ملی ہوئی دھارا نوں وی چناب ہی کیہا جاندا ہے ۔ تریموں تے کھبے پاسے توں اک نہر جیہڑی حویلی پروجیکٹ ادھین انگریز حکومت ویلے بنی سی، جس نوں سدھنائی نہر کیہا جاندا ہے تاں کہ جنوب وچ سدھنائی ناں دیاں بارشی نہراں نوں پانی دی سپلائی نیمت کیتی جا سکے ، ایہہ نہراں 1886 وچ بنیاں سن ،ہیڈ تریموں توں سجے پاسے توں رنگ پور نہر تے حویلی نہر ناں دیاں نہراں انگریزاں سمیں بنیاں سن ۔ ہیڈ تریموں توں ہی اک ہور لنک نہر پاکستان حکومت نے کڈھی ہے، جیہڑی تریموں سدھنائی لنک نہر کرکے جانی جاندی ہے جو چناب نوں راوی نال سدھنائی دے تھاں اُتے میلدی ہے ۔ اس طرحاں سدھنائی تے حویلی نہراں وچ ہور پاݨی پا کے وڈا کیتا گیا ہے ۔

چناب راوی نال سرائے سدھو دی تھاں تے ملدا ہے اتے ستلج نوں مدوالا پنڈ لاگے ملدا ہے ۔ اس طرحاں پنجاں دریاواں دا اتھے میل ہندا ہے تے اس نوں اگے پنجند کیہا جاندا ہے ۔ مٹھن کوٹ پہنچ کے پنجاں دریاواں دا پانی انڈس دریا وچ لین ہو جاندا ہے ۔

پراݨی تاریخ

پرانے ویلے وچ سبودی ناں دے پرسدھ لوک جنہاں نوں سوی، سوا جاں سبی (سبیا جاں سویا) کیہا جاندا ہے، جھنگ ضلعے وچ رہندے سن ۔ ایہناں دا اصل ستھان چناب اتے جہلم دے سنگم توں تھلے سی تے بھارتی ساہت دے مطابق اوہناں دی راجدھانی سواپرا یا سبیپرا سی، جیہنوں ہُݨ شورکوٹ کیہا جاندا ہے ۔ سبوئی شوجی وانگ جنگلی جانوراں دیاں کھلاں نال سریر ڈھکدے سن ۔ ایہہ بڑے بہادر لوک سن تے ایہناں کول 40،000 پیادہ لٹھّ مار قوجی سن ۔ تاریخ وچ بہت سارے پرماناں توں پتہ لگدا ہے کہ چناب 1245 دے آس-پاس ملتان دے پورب وچ وگدا سی ۔ بیاس وی اس ویلے اپنے پرانے راہ وچ وگدا سی، جہڑا ہریکے، چونیاں تے دیپالپور دے تھاں پیندا سی تے جہلم، چناب تے راوی ملتان دے شمال مشرق وچ ملدے سن اتے شہر توں پورب وچ وگ کے بیاس نال 45 کلومیٹر جنوب وچ اچّ دے ستھان تے مشرق وچ ملدے سن ۔

جھنگ ضلعے دے دکھن وچ پیندے کئی تھیہاں، ٹلیاں توں پتہ لگدا ہے کہ چناب دے کنڈھے 'تے بہت لوک آباد سن ۔ شورکوٹ وکھے کھنڈراں وچ بڑے وڈے ٹلے ہن، جہڑے وڈے آکار دیاں اٹاں دی کندھ نال گھرے ہوئے ہن، سکندر دے سمیں دے منے گئے ہن ۔ جہڑے اتھوں سکے ملے ہن اوہ انڈو-سیتھیئن کال دے ہن اتے ساکا کمبوج تے یونان نال سنبندھت ہن | پنجاب دے کجھ قبیلے جنہاں دا پراناں اتے مہابھارت وچ ورنن ہے، اتھے رہندے سن ۔ یونانی اتہاسکاراں جنہاں کشتریاں دا ورنن کیتا ہے، وی چناب اتے راوی دے سنگم اتے انڈس دے سنگم پاس رہندے سن ۔ دارو ناں دے لوک ابھیساراں اتے دارو ابھیساراں جنہاں نوں راجترنگنی وچ دسیا گیا ہے، پنچھ اتے جہلم اتے چناب دے وچکار پیندے نوشہرا کھیتر وچ رہندے سن، جو بہتے کشمیر وچ پیندے سن اتے کجھ حصہ پنجاب وچ ۔

چناب نال ہیر رانجھا، سوہنی مہینوال عاشقاں دے قصے جڑے ہوئے ہن، جہڑے چناب جاں جھناں نوں اک بہت وکھرا اتے بہت پیارا رنگ پردان کردے ہن ۔

جہلم دریا

جہلم پنجاب دے پنج دریاواں وچوں اک ہے ۔ سنسکرت ساہت وچ اس نوں وتاستا لکھیا گیا ہے اتے سکندر دے اتہاسکاراں اس نوں ہائیدسپیس لکھیا ہے ۔ تالمی نے بداسپیس، مسلمان مورخین نے اس نوں بہات یا وہات یا بہاتاہ لکھیا ہے ۔ ایہہ ناں سنسکرت دے وتاستا دے وگڑے روپ لگدے نیں ۔ کشمیری وچ ویاتھ یا ویتھ بولیا جاندا ہے ۔

پرانے یونانیاں نے اس نوں دیوتا منیا ہے ۔ جس طرحاں بہتے پہاڑ اتے ندیاں نوں ۔ کوی نونس ڈائیونیسیاچا (4yonysiaca، Section 26 Line 350) ہائیدسپیس نوں ٹائیٹل دا اترادھکاری جہڑا سمندر دیوتے باؤمس اتے بدلاں دی دیوی الیکترا دا پتر کہندا ہے ۔ اوہ ارس دیوی جو رینبو (اندر دھنش جاں سترنگی پینگھ) دا بھرا اتے جھپٹن والیاں ہواواں دا ادھا بھرا سی ۔ کیونکہ جہلم دریا یونانیاں لئی ودیش وچ سی، سو ایہہ پتہ نہیں کہ اوہناں دریا دا ناں دیوتے دے ناں 'تے رکھیا جاں ہائیدسپیس دیوتے دا ناں دریا دے ناں 'تے ۔

دریا جہلم دا ادگم اک ویریناگ ناں دے نیلے پانی دے چشمے توں ہندا ہے ۔ ہور چشمے اکٹھے ہو کے اس وچ آ ڈگدے ہن اتے پھر اداپت، برنگ اتے سندرن دیاں چھوٹیاں ندیاں رل جاندیاں ہن ۔ اتھے بیڑیاں وچ بیٹھ کے کشمیری تے ہور لوک قدرت دا انند ماندے نیں ۔ جہلم وچ کھانابل توں لے کے بارامولا تکّ 164 کلومیٹر دی لمبائی وچ کشتیاں راہیں سفر ہو سکدا ہے ۔ وولر جھیل جہڑی عامَ طور 'تے 32.5 ورگ کلومیٹر ہے، پر ہڑھاں وچ ایہہ لگبھگ 256 ورگ کلومیٹراں وچ پھیل جاندی ہے، اس نوں جہلم دا ڈیلٹا سمجھنا چاہیدا ہے ۔

وولر جھیل توں اپر سرینگر وچ ڈل جھیل ہے، جیہڑی جہلم دا ہی حصہ ہے ۔ ڈلّ جھیل دا نظارہ بہت ہی منموہک اتے دلکھچواں ہے جو ھنیا بھر وچ پرسدھ ہے ۔ بھاویں ایہہ جھیل 6.50__1MP__4.50 کلومیٹر دے آکار دی ہے، اس دی پہاڑاں وچ ستھتی اتے اس دے کنڈھیاں دی قدرتی سندرتا، مغل بادشاہاں دے اس نوں سندر بناؤن دے یتناں نے مل کے بڑا دلکھچواں بنا دتا ہے ۔ جہلم دریا دیاں کئی سہائک ندیاں ہن ۔ اس دے سجے کنڈھے لدڑ جاں لمبودری ندی اس وچ پیندی ہے، جس دا پانی سدا رہن والی برف دا پانی ہے جو اس دے آلے-دوآلے جمی رہندی ہے ۔ کھبے پاسے وڈیاں ندیاں وشو، رمبیارا، رامسی، ددھگنگا، سکناگ اتے فروزپورا آ ڈگدیاں ہن ۔ ددھگنگا جہلم نال سرینگر شہر دے تھلے والے سرے 'تے جہلم وچ پیندی ہے ۔

بارامولا توں تھلے جہلم کازیناگ سلسلے دیاں پہاڑیاں دی ڈنوگھی گھاٹی 'چوں لنگھدا ہے ۔ دکھن وچ پیر پنجال دیاں پہاڑیاں دی اک ساکھ کوہالا نیڑے آ ملدی ہے ۔ کوہال سطح سمندر توں 2000 فٹّ اچا ہے ۔ مظفرآباد وچ جہلم وچ کشن گنگا(نیلم دریا) سجے پاسیوں آ پیندی ہے اتے کجھ ہور کلومیٹر تھلے کونڑ کافی پانی دی ماترا لے کے آ ڈگدا ہے ۔ کشن گنگا دے نیڑے ہی مانسہرا وچ اشوک دا ستھاپت کیتا اک شلالیکھ ہے، جس وچ کمبوج، یون اتے ہور لوکاں نوں اس کھیتر وچ وسدے درسایا گیا ہے ۔

کشمیر دا بہتا وپارک کاروبار جہلم 'تے نربھر کردا ہے ۔ اتھے دریا دا بہاؤ پتھریلی اتے ڈنوگھی تھاں وچ ہے ۔ جہلم ضلعے وچوں وگدیاں پاکستان دیاں لون دیاں پہاڑیاں توں تھوڑھا پاسے وگدا ہے ۔ پاکستان وچ وڑدیاں اس وچ پنچھ ندی آ ڈگدی ہے تے پھر جہلم منگلا ڈیم دی جھیل وچ جا وڑدا ہے ۔ ایہہ ڈیم پاکستانی حکومت نے 1969 وچ بنایا سی، اس دی سمرتھا 5.9 ایم. اے. ایف. (ملین ایکڑ فیٹ) پانی سٹور کرن دی ہے ۔

جہلم شہر دریا دے سجے کنڈھے تے ہے اتے اتھوں دی لہور-پشاور ریلوے لائن گزردی ہے ۔ اس نوں تھاں اچے ٹلے تے سکندر نے پورس نال لڑائی اپرنت اپنے پرسدھ گھوڑے بوسیفالس دی یاد وچ بنایا سی ۔ پر سر الیگزینڈر کننگھم اس نال اتفاق نہیں رکھدا ۔ اس انوسار دریا دے سجے پاسے جلالپور ہی بسیفلا سی، جتھے اس دا ایہہ گھوڑا یدھ وچ مریا سی ۔ سکندر اتے پورس دا یدھ اتھے ہی (جلالپور جاں جہلم) 324 ق م وچ ہویا سی ۔

مونگ رسول توں اپر جہلم نہر دے کھبے کنڈھے 'تے چیلیاں والا دا میدان ہے، جتھے 1849 وچ سکھ فوجاں نے انگریز فوجاں نال پنجاب دی آزادی لئی دو فیصلہ کن لڑائیاں لڑیاں سن ۔ لیکھک دے خیال انوسار 1857ء دی جنگ آزادی ہندستان دی آزادی لئی پہلی لڑائی نہیں سی، ایہہ جنگ 1849 وچ چیلیاں والا دے ستھان 'تے سکھ اک ستنتر قوم ہندیاں لڑی سی ۔ مونگ رسول (رسول ہیڈ ورکس) دے نیڑے برطانوی حکومت نے اک پالیٹیکنک کالج وی کھولھا سی، جس نے بہت بھاری گنتی وچ انجینیئر تیار کیتے، جنہاں نے پنجاب دے وکاس (ترقی) وچ بڑا وڈا حصہ پایا ۔

پاکستان نے رسول دی تھاں 'تے اک بیراج 1967 'چ بنایا، جتھوں رسول قادرآباد نہر کڈھ کے چناب دریا نال ملائی گئی ہے ۔ رسول بیراج دے تھلے کجھ دور، انڈس دریا وچوں کڈھی چشمہ جہلم لنک نہر دریا جہلم وچ پیندی ہے، جہڑی پاکستان سرکار نے بنائی ہے ۔ جہلم دریا ضلع جہلم تے ضلع شاہ پور (ہن اسدی تھاں سرگودھا ضلع اے) وچوں لنگھدا ہویا جھنگ ضلعے وچ داخل ہندا ہے، جتھے مگھیانا توں 16 کلومیٹر دکھن وچ تریموں دے تھاں تے چناب وچ مل جاندا اے ۔

انڈس دریا

اس دریا نوں رگوید وچ اتے ہور سنسکرت ساہت وچ سندھو کیہا گیا ہے ۔ یونانیاں نے اس نوں انڈس (Indos)، فارسی وچ ہندو، تبتی وچ سیوج چو (Seugge chu) کہیا ہے ۔ ایہنوں اٹک تے نیلاب وی کہیا جاندا اے ۔ ایہہ بہت وڈا دریا اے، جس نے بھارت دے لوکاں نوں ہندو تے دیس نوں ہندوستان تے انڈیا دا ناں دتا اے ۔

جھیل مانسروور توں 32 ڈگری اتر اتے 81 ڈگری پورب توں مہان ہمالیا دے پچھوں 22000 فٹّ دی اچائی اُتے ایہدا آغاز ہے، پر پوری شکل سینسے دریا تے گار دریاواں دے سنگم توں بندی ہے، جیہڑے نگنگلونگ کانگڑی اتے گنگڈائیس شان پہاڑی سلسلے دا پانی لے کے اس نوں ملدے ہن ۔ انڈس جنوب مغرب دشا وچ 256 کلومیٹر وگدا ہے جتھے اس دا ناں سنگھ-کا-بیاب ہے ۔ اس توں کجھ تھلے 13800 فٹّ دی اچائی تے جنوب مشرقی کشمیر دا کونا ہے ۔ شمال توں جنوب ولّ وگدا ہویا ایہہ لیہہ نوں 10500 فٹّ دی اچائی تے چھوہدا ہے ۔ لہ (لیہہ) دے ستھان تے کھبی باہی اس وچ زنسکار دریا آ ملدا ہے تے اتھے ہی اس نوں [وسطی ایشیا]] نوں جاندا پرانا وڈا وپاری رستا کٹدا ہے، جہڑا قراقرم درے راہیں گزردا ہے ۔ کشمیر وچ جنوب مغرب پاسے وچ کشمیر وچ وگ کے ایہہ سکردو جو بلتستان وچ ہے، ہراموش پہاڑ تے (24300 فٹّ) پہنچدا ہے اتے پھر دکھن دشا وچ وگدا ہے ۔ پھر سجے پاسے اس وچ گلگت ندی آ رلدی ہے ۔ نانگا پربت وچ ایہہ اتر دشا وچ 160 کلومیٹر وگدا ہے ۔ تکھا موڑ کٹّ کے ایہہ ہتو پیر لنگھدا ہے اتے 4000 فٹّ سطح سمندر توں اچے کوہستان وچ دیر، سوات اتے چترال کھیتر وچ گر نیڑے پہنچدا ہے ۔ اتھے دریا دی دھراتل ڈھلوان کدے ودھدی تے کدے گھٹدی ہے ۔ ڈھلوان دی ایہہ نابرابرتا اوہناں تبدیلیاں کرکے ہے، جدکہ بھاری گلیشیئر دریا دے پانی نوں روک لیندے ہن تے دریا دی سطح وچ اپروں آئے پہاڑی مواد دا جماؤ ہو جاندا ہے ۔ جتھے ایہہ جماؤ نہیں ہندا، اتھے دریا ڈونگھا ہو جاندا ہے تے جماؤ والے تھاں تے اچا ۔

فیر دریا ہور تھلے وگدا ہویا ہزارا دے علاقے وچ پہنچدا ہے ۔ اتھے تربیلا دے نیڑے حکومت پاکستان نے تربیلا ڈیم بنایا ہے ۔ ایہہ ڈیم 80 کلومیٹر لمبا ہے تے 1974 وچ بنیا سی ۔ اٹک دے سامنے کابل دریا اس وچ سجے پاسے توں آ کے ملدا ہے، ایتھوں لے کے میران دے قصبے تکّ، کالاباغ تے عیسا خیل دے کھیتر چھڈّ کے، دریا پنجاب تے خیبر صوبے دی حد بنیا رہندا ہے ۔ انڈس تے کابل دی پاݨی دی ماترا اکو جہی ہے ۔ کرم دریا سجے پاسے توں اس وچ کونڈل دی تھاں 'تے ملدا ہے ۔ اٹک دی تھاں 'تے ریلوے پل بنیا ہے، جو 1883 وچ پورا ہویا سی ۔ اٹک توں 19 کلومیٹر تھلے ہروہ ناں دی اک تکھی ندی انڈس وچ آ پیندی ہے ۔ فیر مکھڈ دے مقام اُتے کھبے پاسے توں سواں دریا آ رلدا ہے، جیہڑی اسلام آباد تے ضلع راولپنڈی دا پاݨی لیاؤندا ہے ۔ اسے دریا بارے پروفیسر موہن سنگھ نے اپنی اک کویتا لکھی سی ۔ کالا باغ دے ستھان تے حکومت پاکستان نے اک بیراج بنایا ہے، جس نوں جناح بیراج دا ناں دتا گیا ہے ۔ چشمہ دے مقام اُتے اک ہور بیراج بنایا گیا ہے ۔ اتھوں دو نہراں چشمہ جہلم لنک نہر تے تھل نہراں کڈھیاں گئیاں نیں ۔ چشمہ بیراج توں تھلے اک بیراج بنا کے پاکستانی حکومت نے تونسا پنجند لنک نہر کڈھی اے ۔ پنجند دے مقام اُتے انڈس وچ ستلج، بیاس، راوی، چناب تے جہلم دریا دا پاݨی مٹھن کوٹ لاگے آ ملدا ہے ۔ ایہہ تھاں سطح سمندر توں 258 فٹّ اچا ہے ۔ بارشاں دے دناں وچ دریا دی چوڑائی 8 کلومیٹر تکّ جا پہنچدی ہے اتے ڈسچارج فی سیکنڈ دس لکھ کیوسکس تکّ ۔

بدھ ادب وچ ہندوستان دے جیہناں 16 مہاجنپداں دا ذکر اے، اوہناں وچوں دو مہاجنپد کمبوجاتے گندھارا انڈس دریا دے کھیتر وچ ستھت سن ۔ ایہہ مہاجنپد 600 سال ق م وچ سن اتے ایہہ کئی صدیاں ستھاپت رہے ۔ کمبوج بدخشاں توں شروع ہو کے کشمیر وچ پونچھ دے آس-پاس تکّ جس دی راجدھانی راجپور سی اتے گندھارا دا کھیترکابل توں راولپنڈی دے کھیتر تکّ جس دی راجدھانی ٹیکسلا سی ۔ 324 ق م وچ سوات تے آلے دوآلے دے کھیتر وچ سکندر نال کمبوجاں تے ہور پہاڑی قبیلیاں نال رتّ ڈولھویاں لڑائیاں ہوئیاں سن ۔

کشمور دے تھاں تے انڈس دریا سندھ صوبے وچ داخل ہندا ہے ۔ سکھر توں لے کے عرب سمندر تکّ اس دریا نوں سندھی لوک مہران کہندے نیں ۔ 19ویں صدی وچ اک تکڑا ہڑھ آؤن کارن ہڑھ دا پاݨی جیکب آباد پہنچ گیا سی تے فیر اگے منچھر جھیل وچ ۔ ایہدی روک تھام لئی کشمور بند بنایا گیا ۔ لاڑکانا تے خیرپور توں ونڈدا ہویا انڈس دریا کئی موہاں وچ ونڈیا ہویا کراچی دے نیڑے عرب سمندر وچ جا ملدا ہے ۔ سمندر نال ملن اُتے ایہدا بہت لمبا ڈیلٹا بندا ہے ۔ سکھر نیڑے انڈس اپر بہت ہی ودھیا تے پرسدھ ریلوے پل 19ویں صدی وچ بنیا سی اتے اک ہور پل کوٹری وچ ، سکھر والے پل دے پاس ہی اک ہور بہت وڈا پل پاکستانی حکومت نے بنایا ہے ۔

سندھ صوبے وچ انڈس دے نیڑے سجے کنڈھے موہنجودڑو دے ستھان اُتے ملے کھنڈراں توں پتا لگدا ہے کہ آریا لوکاں توں پہلاں اک مہان رہتل دا اتھے وجود سی ۔ مورخین اس نوں دراوڑ لوکاں دی سبھیتا (رہتل) مندے نیں ۔ اس تھاں دی کھدائی 1922ء وچ آر. ڈی. بینرجی نے کیتی سی ۔ چنو دارو اک ہور ایہجا تھاں اے جہڑای دریا دے کھبے کنڈھے 'تے ستھت اے ۔

یمنا

31 اکتوبر، 1956 تکّ جدوں ہریانہ ہوند وچ آیا، یمنا دریا چڑھدے پنجاب وچوں دی ہو کے گزردا سی اتے پھر ایہہ اتر پردیش وچ داخل ہندا سی ۔ یمنا نوں سنسکرت ساہت وچ یمنا، تالمی اس نوں ڈائمونا اتے پلنی اس نوں جومانیس کہندا ہے ۔ ایہہ ہمالیا دے کماؤ پہاڑاں وچوں نکلدا ہے ۔ بھائی کانھ سنگھ نابھا انوسار ایہہ بھارت دی پرسدھ ندی ہے، جس دی گنتی توینی وچ ہے، پراناں نے اس نوں سورج دی پتری دسیا ہے ۔ ایہہ ٹیہری دے علاقے ہماچل توں 10850 فٹّ دی بلندی توں نکل کے 860 میل (1376 کلومیٹر) وہندی ہوئی پریاگ پاس گنگا وچ ملدی ہے ۔ ہندواں دا وشواس ہے کہ یمنا وچ اشنان کرن توں یم دنڈ نہیں دندا ۔ مہان کوش دے پنہ 507 دے فٹّ نوٹ وچ بھائی کانھ سنگھ نابھہ نے ایہہ وی لکھیا ہے، 'یمنا دے مول روپ چشمے دا پانی بہت گرم ہے ۔ آکھدے ہن کہ ہنومان نے لنکا پھوک کے اپنی پوچھ اتھے آ کے بجھائی سی، جس توں پانی گرم ہے اتے پہاڑ دا ناں باندرپوچھ ہے، دیکھو جیوگرافیکل ڈکشنری بائی نندو لال ڈے ۔ کنی عجیب گلّ ہے کہ ہنومان نوں لنکا دا وڈا سمندر چھڈّ کے پوچھ دی اگّ بجھاؤن لئی اتھے آؤنا پیا ۔

کالسی لاگے یمنا دی سہائک ندی ٹواس اتر وچوں آ ملدی ہے ۔ کالسی وچ اس ندی دے کنڈھے اشوک اعظم دا اک شلالیکھ ملدا ہے، جس وچ کمبوج اتے ہور لوکاں دا اس کھیتر وچ وسنا لکھیا ہے ۔ 35 کلومیٹر دا ہور سفر کرکے دو ہور وڈیاں ندیاں گری پچھم توں اسن دیہرادون ولوں آ ملدی ہے ۔ اتھے اک ہائیڈرو الیکٹک سٹیشن ہے ۔ اتھے ترنت یمنا میداناں وچ آ وڑدی ہے اتے اس دے سجے پاسے شہر اتے گردوارہ پاؤنٹا صاحب ستھت ہے، جس دی گرو گوبند سنگھ جی نے 1686 وچ نیہہ رکھی سی ۔

یمنا دریا ہریانا دے دو ضلعےآں ضلع انبالا تے ضلع کرنال نوں اتر پردیش دے دو ضلعےآں ضلع مظفرنگر تے ضلع سہارنپور نوں نکھیڑدا سی ۔ مظفرنگر دے بدھاؤلی پنڈ نیڑے ایہہ جنوب ولّ نوں مڑ جاندا ہے اتے 128 کلومیٹر سفر کردا ہویا اتر پردیش دے میرٹھ ضلعے نوں پنجاب نالوں اڈّ کردا ہے اتے اتھوں کچھ اپر کنجپورا ہے، جو اک نوابی جگیر سی، جتھے ہن فوجی سکول ہے ۔ دلی پہنچ کے یمنا لال قلعے دے کولوں وگدا ہویا ہریانا دے ضلع گڑگاؤں تے اتر پردیش دے ضلع علی گڑھ نوں نکھیڑدا سی ۔

پاؤنٹا صاحب توں کجھ تھلے تاجیوالا دے ستھان تے دو نہراں لہندی یمنا نہر (ویسٹرن یمنا کینال) سجے پاسے توں چڑھدی یمنا نہر(ایسٹرن یمنا کینال) انگریز حکومت نے بنوائیاں سن ۔ لہندی یمنا نہر اک وڈی نہر ہے، جو پنجاب (بھارت) (ہن ہریانہ) دے ضلعےآں ضلع کرنال، ضلع گڑگاؤں، ضلع روہتک، ضلع حصار، ضلع انبالا وغیرہ دے کھیتراں نوں پانی دندی سی ۔ ہن ایہناں وچ ضلع کروکشیتر ضلع پانیپت، ضلع کیتھل، ضلع سونیپت تے ضلع ہانسی وی ضلعے بن گئے نیں ۔

دریا یمنا آگرے وچ لال قلعے، تاج محل توں لنگھدا ہویا 1376 کلومیٹر دا سفر کرکے الہ آباد نیڑے گنگا وچ لین ہو جاندا ہے ۔ اس تھاں نوں توینی کہندے ہن، جتھے گنگا، یمنا اتے سرسوتی دریا دا سنگم سمجھیا جاندا ہے ۔ پر سرسوتی اتھے نہیں، ایہہ اک وکھری ندی سی، جو پنجاب وچوں وی وگ کے رن کچھ چ سمندر نوں جا ملدی سی ۔

کئی مورخیاں مطابق سکندر ویلے ستلج تے یمنا ندیاں کرم وار انڈس دریا تے گنگا دیاں سہائک ندیاں نہیں سن ۔ یمنا وی گھگر دریا اتے سرسوتی دریا وانگ مل کے وڈی سرسوتی ندی دا روپ دھار کے عرب سمندر وچ رن کچھ دی تھاں ڈگدی سی ۔ ایہہ بڑے دکھ دی گلّ ہے کہ مشرقی پنجاب تے ہریانا وچکار پانیاں دی ونڈ صحیح نہیں ہوئی ۔ ہریانہ نے ستلج، بیاس اتے راوی دے پانی وچوں اپنا حصہ لے لیا ہے اتے اک نویں نہر ستلج یمنا لنک دا جھگڑا کھڑھا کردا رہا ہے پر آپ یمنا دے پانی نوں پنجاب نوں دین توں انکاری اے ۔

سرسوتی دریا

سنسکرت ساہت مطابق سرسوتی بہت ہی پوتر ندی ہے ۔ اس دا شروع انبالا ضلعے دی سیما دے کول سرمور توں ہندا ہے ۔ مصطفا آباد دے اتر وچ اک بہت وڈے نوان وچ پیندی ہے ۔ ایہہ ادھ بدری دی تھاں جس نوں ہندو بہت پوتر مندے ہن، میداناں وچ داخل ہندی ہے ۔ کچھ میل چل کے ایہہ پھر ریت وچ الوپ ہو جاندی ہے اتے پنڈ بھوانی پور دے جنوب وچ 4.5 کلومیٹر دور پھر دسدی ہے ۔ پنڈ باجچھپڑ کول آ کے ایہہ فیر غائب ہو جاندی ہے تے کجھ اگے فیر دِکھن لگّ جاندی ہے ۔ 32 کلومیٹر تکّ اس دا وہن نہ-ماتر ہے اتے صرف چھوٹے-چھوٹے چھپڑاں راہیں ویکھی جا سکدی ہے ۔ دکھن پچھمی رستے 'تے چلدی ہوئی ایہہ پپلی توں شمال وچ کجھ کلومیٹر دی دوری 'تے دلی-امبرسر جرنیلی سڑک نوں کراس کرکے تھانیسر تے کروکشیت دے مغرب وچ مارکنڈا ندی دی اک شاکھ لنڈا اس وچ ملدی ہے ۔ کچھ کلومیٹر تھلے مارکنڈا (ارندی) اس وچ آ رلدا ہے تے پہووا دے شمال مشرق وچ اک وڈی جھیل دا روپ دھار لیندی ہے، جس نوں بیبی پور جھیل کہیا جاندا ہے ۔ 20ویں صدی دے ستویں دہاکے توں پہلاں ایہہ جھیل پہووا دے آس-پاس دے کھیتر وچ برساتاں دے موسم وچ بڑی تباہی مچاؤندی سی پر ہن اتھے بنھ بنا دتے گئے ہن ۔ اس جھیل دے پانی نوں کڈھن لئی اک ڈرین بنا دتی گئی ہے، جہڑی گھگر دریا وچ پیندی ہے ۔

1895-96 وچ جھیل دا پانی ورتن لئی ڈسٹکٹ بورڈ کرنال نے سرسوتی برساتی نہر دے ناں نال اک برساتی نہر کڈھی سی، جہڑی کیتھل تحصیل دی 188761 ایکڑ بھوئیں نوں پانی دندی سی ۔ ہن اس کھیتر نوں بھاکھڑا نہر دی نروانا برانچ دے کمانڈ ایریئے نال میل دتا گیا ہے ۔

مارکنڈا اتے سرسوتی ندیاں دا پانی اکٹھا ہو کے وی سرسوتی اکھواؤندا سی اتے پٹیالہ ضلعے وچ شترانا دے ستھان 'تے جتھے اس نال گھگر ندی مل جاندی ہے توں تھلے وی سرسوتی دریا دے ناں ہیٹھ وگدا سی ۔ رگوید وچ اس نوں بہت وڈا دریا لکھیا گیا ہے، جہڑا سمندر وچ رن کچھ دی تھاں 'تے ڈگدا سی ۔ رن کچھ سمندر دا اک پرانا حصہ ہے، جتھے ہن دلدل ویکھی جاندی ہے ۔ البیرونی جو 11ویں صدی وچ ہندستان دا بھرمن کر رہا سی نے اپنی پستک ال-ہند وچ لکھیا کہ سرسوتی دریا سرسوت دیش وچوں دی وگدا ہویا سمندر وچ سومناتھ مندر دے پورب وچ اک تیر نوں سٹن جنے فاصلے 'تے پیندا ہے ۔ 1245 وچ ستلج دریا ہن والے گھگر (سرسوتی) دے وہن وچ ہی وگدا سی ۔ جے اس کھیتر دی پراکرتک ستھتی دا ادھٔین کریئے تاں ایہہ وی پتہ لگیگا کہ کدے یمنا ندی سرسوتی جاں گھگر دی سہائک ندی سی اتے ستلج وی ، پہلاں ستلج اج دے پٹیالہ کی-راؤ وچ دی وگدا ہویا پٹیالہ شہر کولوں دی لنگھدا ہویا شترانا پاس گھگر دریا، سرسوتی دریا اتے مارکنڈا دے پانیاں وچ مل جاندا سی ۔ وی. اے. صاحب (آکسفورڈ ہسٹری آف انڈیا) وی لکھدا ہے، ستلج نال سبندھت سارے دریاواں دا رستہ اک وار توں بہتی وار بدلیا ہے ۔ 9ویں صدی دا پہووا وکھے شلالیکھ سرسوتی نوں پراچی سرسوتی (پورب دشا دی) کہندا ہے ۔ اس طرحاں ایہہ کیہا جا سکدا ہے کہ گھگر نوں اس ویلے پچھمی سرسوتی کیہا جاندا سی ۔ رگوید (V9-61.2، 8؛ V99 95.2) وچ وی انکت ہے کہ سرسوتی سمندر وچ ڈگدی سی ۔

ہندستان تے حملے توں پچھوں آریا لوکاں نے اس دریا نوں اوہو ناں دتا جیہڑا اوہناں دے مول دیس وچ بولیا جاندا سی ۔ شبد سرسوتی جہڑا جیڈّ ہراگتی دے سنسکرت لفظ سرسوت دا استری روپ ہے، دا ارتھ ہے، جھیلاں نال بھرپور ۔ پنجاب وچ وس کے آریہ لوکاں نے اس نوں سرست ناں دتا ۔ روز انوسار اس سرسوت دیش دی حد کروکشیتر دے دریا سرسوتی توں لے کے انڈس دریا تے ستھت اٹک تکّ، چڑھدے وچ پہووا پھر رتیا تے ضلع حصار وچ فتح آباد، جنوب مغرب وچ ملتان تے شمال وچ جموں اتے ضلع کانگڑا دے نورپور تکّ پیندی سی ۔

ضلع سرسا دے نیڑے اک وناسن ناں دی جگہ ہے، جس دا ارتھ ہے نا دسنا جاں غائب ہو جانا ۔ اتھے سرسوتی دریا دا خشک وہن اگے کئی تھایں دیکھیا جا سکدا ہے ۔

مارکنڈا ندی

ایہہ ندی بڑابن جہڑا کٹاسن درگا مندر توں تھلے والے پیندا ہے توں شروع ہندی ہے ۔ پہلاں ایہہ ناہن دے کھیتر وچ کجھ سنچائی کردا سی ۔ امب دی تھاں 'تے ایہہ انبالہ ضلعے وچ وڑدا اے ۔ پہلے 32 کلومیٹر دے میداناں وچ سفر توں پچھوں اس نال دو چھوٹے نالے سداندی اتے بیگنا مل جاندے ہن ۔ جی. ٹی. روڈ دے کراسنگ 'تے اس اپر 27 دراں دا 1400 فٹّ لما پل انگریزی راج ویلے بنیا سی، جس 'تے ساڈھے تنّ لکھ روپئے خرچ ہوئے سن ۔ اس پل دی اساری توں پہلاں کئی وار گڈیاں نوں دریا پار کرن لئی دو دناں دا انتظار کرنا پیندا سی، تاں کہ پانی گھٹّ جاوے ۔ شاہ آباد توں لہندے دکھن پاسے چ وہندا ہویا ایہہ ودھیا مٹی چھڈدا ہے، جس اپر بھرپور فصلاں ہندیاں ہن ۔ جھانسا توں کجھ اپر ایہہ دو حصیاں وچ ونڈیا جاندا ہے ۔ بنھ بنائے جان مگروں لہندی دھارا اصلی ندی ہے ۔ ایہہ بنھ 19ویں صدی دے آخری دہاکے وچ بنایا گیا سی ۔ چڑھدا دھارا وچ اچانک ہی ہڑھاں دے دناں وچ بہت وڈی سنکھیا(مقدار) وچ پانی آ جاندا ہے تے کاسو توں باہر ہندا ہے ۔ ہڑھاں دے دناں وچ اس نوں پار کرنا کٹھن ہندا ہے ۔ کجھ کلومیٹر تھلے ارندی دے تھاں تے مارکنڈا سرسوتی دریا نال مل جاندا ہے ۔ ایہہ تھاں پہووے توں اتلے چڑھدے وچ ہے ۔ سرسوتی دے کنڈھے بہتے پانی نوں جھل نہیں سکدے اتے پہووے توں چڑھدے وچ اک بہت وڈی جھیل بن جاندی ہے، جس نوں بیبی پور جھیل کیہا جاندا ہے، جس دے پوربی پاسے بنھ بنا کے دتا گیا ہے تاں کہ ہڑھاں دی مار نال کھیتر برباد نہ ہووے ۔ 20ویں صدی دے چھویں دہاکے مارکنڈا دے دوویں پاسیں بنھ بنا دتے گئے سن ۔

چوتنگ نالہ

ایہہ ندی سرسوتی دے دکھن وچ شروع ہو کے، سرسوتی دے سمانتر(پیرلل) چلدی ہے ۔ بالچھپڑ دے نیڑے دوویں ندیاں اکٹھیاں ہندیاں ہن پر کجھ تھلے جا کے پھر اڈّ-اڈّ چلدیاں ہن ۔ چوتنگ یمنا دے سماننتر چل کے ہانسی تے حصار ولّ نوں مڑ جاندی ہے ۔ ایہہ سرمور دیاں پہاڑیاں 'چوں شروع ہندی ہے، لاڈوا، جیند، ہانسی، ہسار اتے بھدرا (بیکانیر کھیتر) دے پاس دی گزردی ہوئی ایہہ ماروتھل وچ الوپ ہو جاندی ہے ۔ اتر ویدک کال وچ اس نوں درسدوتی کیہا جاندا سی، کیونکہ ایہہ اپنے پانی نال چھوٹے پتھر لیاؤندی سی ۔ اس دا خشک وہن نوہر اتے سورتگڑھ پاس ویکھیا جا سکدا ہے، جتھے ایہہ گھگر دریا نال مل جاندی سی ۔

فیروز شاہ تغلق نے جد 1356 وچ جہڑی نہر یمنا وچوں کڈھی سی اتے جس نوں اجکل لہندی یمنا نہر کیہا جاندا ہے، اس ندی دے پرانے وہن نوں ہی ورتیا سی ۔ رامائن کال وچ اس نوں سرکنڈا کیہا گیا ہے ۔ امپیریئل گزٹیئر آف انڈیا، پنجاب، بھاگ-1 انوسار اکبر نے 1568 وچ اس نہر دی پھر کھدائی کیتی تے یمنا دے پانی نوں چوتنگ راہیں لجا کے ہانسی اتے حصار وچ ورتیا ۔

رگوید کال دے پرسدھ قبیلے 'بھارت' نے اسے ندی اتے سرسوتی دے کنڈھے کئی یگّ کیتے اتے قربانیاں دتیاں، اس لئی اسیں زور نال کہہ سکدے ہاں کہ ایہہ قبیلہ اس کھیتر وچ رہندا سی، جس نوں پچھوں کروکشیتر کیہا گیا ۔ لہندی یمنا نہر دی ہانسی برانچ نہر لئی اسے چوتنگ ندی دے پرانے وہن نوں ورتیا گیا ہے ۔

گھگر دریا

گھگر دریا یمنا تے ستلج دریاواں دے وچکار پیندیاں نیویاں ہمالیائی ڈھلواناں جو ناہن دے علاقے وچ پیندیاں ہن، چوں نکلدا ہے ۔ کجھ میل چل کے ایہہ منیماجرا پاس پہاڑاں نوں چھڈّ میداناں وچ دی وگدا ہویا انبالہ توں 4.5 کلومیٹر لہندے ولّ وگدا ہویا پٹیالہ دے علاقے وچ وڑدا ہے ۔اتے دکھن-پچھمی رستہ دھارن کردا ہویا 112 کلومیٹر دا فاصلہ طے کردا، لہندے ولّ نوں موڑ کٹدا ہویا، راجستھان دے گنگانگر ضلعے وچ وڑدا اے ۔ 19 ویں صدی وچ منیماجرا دے نیڑے بناؤٹی کولھاں تے کٹاں راہیں کجھ خیتر دی سنچائی ہندی سی ۔ اتھے دریا دے بیڈ وچ وڈے-وڈے پتھر ہن اتے اس توں تھلے اک چوڑے خیتر وچ ریت کھلری ہوئی ہے ۔ اس دریا وچ اپرلے بھاگ وچ گرمیاں وچ لگبھگ اک فٹّ ڈنوگھا پانی وگدا ہے، جو برساتاں وچ چھ فٹّ ڈنوگھائی تکّ پہنچ جاندا ہے تے ہڑھاں ویلے اس نوں پار کرنا بڑا خطرناک ہے ۔ بھوتکال وچ انبالہ تے کالکا وچکار ریلوے پل دی اساری توں پہلاں بارشاں وچ ڈاک ہاتھیاں راہیں جاندی سی ۔ بنوڑ نہر سسٹ جو کہ برساتی قسم دا ہے، چھتبیڑ لاگے 19ویں صدی وچ ستھاپت کیتا گیا سی تاں کہ بنوڑ دے لاگلے کجھ خیتر نوں پانی دتا جا سکے ۔ ایہہ نہری سسٹم اجے وی چل رہا ہے ۔ اسے طرحاں دیویگڑھ لاگے کجھ برساتی نہراں گھگر وچوں کڈھیاں گئیاں سن، جنہاں نوں 'کھنڈ' کیہا جاندا سی ۔

پٹیالا ضلعے دے شترانا نگر لاگے اس نال سرسوتی تے مارکنڈا ندیاں دا سانجھا وحہ آ رلدا ہے ۔ اتھے بڑا لمبا تے چوڑا نیواں کھیتر ویکھیا جا سکدا ہے، جتھے پرانے سمیاں وچ سرسوتی دریا وڈا روپ دھار لیندا سی ۔ سمانا دے دکھن وچ گھگر دریا (پرانی سرسوتی) پنڈ سپرہیڑی، اسمانپر، رتنہیڑی، ننہیڑا، ہرچندپورا، گردیالپورا آدی دے پاس دی لنگھدا ہے، جتھے 1947 توں پہلاں جیند ریاست دی تحصیل سنگرور وچ ایہہ پنڈ پیندے سن ۔ پنڈ سپرہیڑی اتے رتنہیڑی پاس برسات دے دناں وچ دریا دی چوڑائی 4.8 کلومیٹر بن جاندی ہے ۔

دریا ستلج 1245 وچ روپڑ توں دکھن ولّ نوں موڑ کٹدا سی اتے اس دا رستہ ورتمان گھگر دریا دا ہی سی ۔ 1593 دے نیڑے-تیڑے ستلج نے گھگر دریا دے راہ نوں چھڈّ دتا اتے اتر دشا ولّ مڑ گیا ۔ ستلج اک وار پھر گھگر نال آ ملیا اتے پھر 1796 وچ گھگر نوں چھڈّ کے ہریکے بیاس نال جا ملیا ۔

جاکھل دے نیڑے رنگوئی ناں دی اک نہر گھگر وچوں 19ویں صدی دے شروع وچ کڈھی گئی سی، جہڑی لگبھگ 12000 اےکڑ علاقے نوں سنجدی سی پر کئی وار ریماڈل کرن دے باو جود چنگی طرحاں نال نہ چل سکی اتے 1912 وچ اس نوں ڈسٹکٹ بورڈ نے اپنے ادھین کر لیا ۔ اٹو دے ستھان 'تے اک بنھ بنا کے گھگر وچوں دو نہراں اک اتر والے پاسے اتے اک دکھن والے پاسے کڈھیاں گئیاں ہن ۔

گھگر نوں پہاڑاں وچ پیندی برف دا پانی نہیں ملدا اتے کیول بارشاں دے پانی 'تے نربھر کردا ہے، جس کرکے برساتی موسم وچ اس وچ ہڑ آؤن کارن پاسیاں 'تے بنے بنھاں نوں توڑ کے پانی پٹیالہ ضلعے وچ چوکھا نقصان کردا ہے ۔ اٹو دے تھلے راجستھان وچ انوپگڑھ تکّ گھگر نوں نالی کیہا جاندا ہے ۔ برساتاں وچ اس وچ کافی پانی ہون کارن آلے-دوآلے دے لوک اس نوں کھیتاں دی سنچائی لئی ورتدے ہن ۔

گھگر انوپگڑھ توں اگے ماروتھل وچ سما جاندا ہے ۔ اس دا رستہ بہاول پور وچ میرگڑھ تکّ ملدا ہے اگے نہیں ۔ پرانے سمیں وچ گھگر سرسوتی دے سنگم توں تھلے سرسوتی ہی جانیا جاندا سی اتے ایہہ گجرات وکھے رن کچھّ وچ جا ڈگدا سی، جو سمندر دا اک حصہ ہے ۔ اریئن دے ویلے ستلج وی رن کچھّ وچ آزادانا طور 'تے ڈگدا سی ۔ اریئن سکندر ویلے ہویا اک اتہاسکار ہے ۔ جے لگبھگ 2340 سال پہلاں دریا ستلج رن کچھّ وچ سمندر 'چ ڈگدا سی تاں گھگر دریا وی (سرسوتی) جہڑا ستلج دے کھبے پاسے ہے، اوش ہی رن کچھّ وچ ڈگدا سی ۔ سو، اس ویلے نہ ہی ستلج اتے نہ ہی گھگر انڈس بیسن وچ پیندے سن، جاں اس دا حصہ سن ۔

ٹانگری ندی تے کالی تے چٹی بیئیاں

ٹانگری ندی اک وڈی اتے تباہی کرن والی ندی ہے، جیہڑی پنچکولے نیڑے موہنی پہاڑیاں 'چوں شروع ہندی ہے ۔ ایہہ انبالا چھاؤنی کولوں لنگھدی ہے ۔ نارائن گڑھ کھیتر وچ کھیڑا غنی پنڈ دے لاگے پنڈاں دے بچاء لئی کئی ہڑ بچاؤ اپرالے کرنے پیندے ہن اتے پھر انبالہ چھاؤنی دے اتر وچ وی ۔ انبالا توں کچھ کلومیٹر تھلے اس نال اک ہور املا ناں دی ندی آ ملدی ہے ۔ ٹانگری ندی پٹیالا پیہووا سڑک نوں کراس کردی ہوئی بھاگل دے ستھان 'تے گھگر دریا نال مل جاندی ہے | 20ویں صدی دے 60ویاں وچ اک ماسٹر پلان ادھین اس ندی دے دوواں کناریاں 'تے ہڑ روکو بنھ لگائے گئے سن، جنہاں دے لگن نال بہت سارے کھیتر نوں ہڑھاں توں راحتَ ملی ہے ۔

چڑھدی یا چٹی بیئیں

ایہہ قدرتی ندی نواں شہر دی نیایں توں شروع ہندی ہے اتے لگبھگ 179 کلومیٹر ول کھاندی ہوئی ایہہ ستلج وچ اس دے بیاس دریا نال سنگم توں کجھ اپر جا پیندی ہے ۔ شروع وچ لگبھگ 25 کلومیٹر وچ اس دے کناریاں 'تے بنھ لگے ہوئے ہن ۔ کجھ چوء جہڑے ہشیارپور ضلعے دیاں نیویاں شوالک پہاڑیاں 'چوں نکلدے ہن، اس وچ سجے پاسے آ پیندے ہن ۔ ایہناں چوآں وچوں پرمکھ ہن، رجنیدیوی چوء، سیلا چوء، مہلانوالی چوء، کینالائیزڈ گروپ دا نسرالا چوء اتے تاراگڑھ چوء جہڑے اپروں ریت لیا کے کھلار دندے ہن ۔ برساتاں دی رتّ وچ بییں وچ 40،000 توں 45،000 کیوسک پانی ہندا ہے ۔ کئی سینکڑے سال پہلاں ایہہ جلندھر دے قلعے محلے دے کولوں لنگھدی سی اتے ہن اس دا وہاؤ پورب ولّ کھسک گیا ہے اتے ایہہ چہیڑو پاس دلی-امبرسر ریلوے لائن اتے جی. ٹی. روڈ نوں کراس کردی ہے ۔ کجھ دہاکے پہلاں اس وچ ہڑ دا پانی اتے پھر آلے-دوآلے دی زمین 'چوں رسّ کے آیا ہویا صاف-ستھرا پانی وگدا سی جو نہاؤن اتے پین یوگ سی پر ہن اس وچ نوانشہر، پھگواڑا تے جلندھر شہراں دا گندگی بھریا پانی پا دتا گیا ہے ۔ اس وچ ہی نوانشہر، پھگواڑا دیاں ملاں دا گندہ پانی، سیلا خورد دی مل اتے چہیڑو پاس اک فیکٹری دا پانی وی پیندا ہے ۔ اس سارے کجھ نال بییں دا پانی اتیئنت گندی بدبو ماردا ہے، جس نے آلے-دوآلے دے واتاورن نوں بہت دوشت کر دتا ہے ۔ بییں دے نال پیندے پنڈاں دا دھرتی دے تھلے والا پانی وی دوشت ہویا ہے، جس نال کجھ لوکاں نوں کینسر دی بیماری وی ہوئی ہے ۔

چہیڑو توں تھلے ایہہ بییں جلندھر-نکودر-موگار سڑک اتے نکودر-لوہیاں روڈ نوں کراس کردی ہے، جتھے وڈے پکے پل بنے ہوئے ہن ۔ نکودر-فروزپور ریلوے لائن توں تھلے پنڈ نوانپنڈ کھاجیوال توں لے کے دریا ستلج اتے بیاس دے سنگم تکّ اس دے دوواں پاسیاں 'تے محکمہ جل نکاس ولوں بنھ لگائے ہوئے ہن تاں کہ آس-پاس دا کھیتر ہڑ دے پانی توں سرکھات ہو سکے ۔ نکودر دے پاس اس دے کنارے مغل راج ویلے پنڈ دکھنی پاس اک سراں بنائی گئی سی، جو ہن وی موجود ہے اتے ویکھن یوگ ہے ۔

لہندی یا کالی بیئیں

لہندی یا کالی بییں ضلع ہشیارپور دی تحصیل مکیریاں دے پنڈ دھنوآ دے کول ٹیرکیانا چھمبھ توں شروع ہو کے 34 کلومیٹر ضلع ہشیارپور وچ جنوب مغربی دشا وچ سفر کردی ہے اتے پھر 126 کلومیٹر ضلع کپورتھلا (سابقہ ریاست کپورتھلا) وچوں لنگھ کے دریا بیاس وچ پنڈ آہلی پاس جا ڈگدی ہے ۔ ضلع ہشیارپور وچ ایہہ دریا بیاس دے سمانانتر چلدی ہے اتے دریا بیاس دا جھکاؤ نیواں کھیتر ہون کرکے بییں ولّ ہے اتے کئی وار بییں دا رستہ وی ملّ لیندا سی، جس توں جالندھر-پٹھان کوٹ ریلوے لائن نوں خطرہ پیدا ہو جاندا سی ۔ اس نوں روکن لئی انگریزی راج ویلے 1888-89 وچ بییں اتے بیاس وچکار اک بنھ لگا دتا گیا سی، جس نوں 'بیئی بنھ' کیہا گیا ۔ بییں اپنے رستے وچ بہت ولھ کھاندی ہے ۔

ہشیارپور ضلعے دے کنڈی کھیتر وچ شوالک پہاڑیاں دی ڈھلوان دکھن-پچھم دشا وچ ہے، جس کارن برساتاں دے دناں وچ کئی چوء پہاڑاں توں پانی لے کے آؤندے سن جو بییں وچ پیندے سن اتے اوہناں وچوں کئی ریت کھلار کے راہ وچ ہی رہِ جاندے سن ۔ اس کارن ہزاراں اےکڑ اپجاؤ زمین خراب ہو جاندی سی ۔ پچھلی صدی دے 60ویاں 'چ اک ماسٹر پلان بنا کے ایہناں چوآں نوں آپس وچ میل کے اک وڈے چوء وچ سٹدے ہوئے کئی گروپ بنائے گئے تے اوہناں دا پانی بییں وچ پایا گیا ۔ ایہہ اکٹھے کیتے چوء ہن، گنگیا چوآ، دسوہا لنگرپور گروپ آف چوء، مہنگروال گروپ آف چوء اتے کنگرانوالا چوء آدی ۔

لہندی بییں اپنے سارے رستے وچ گنج کھاندی ہوئی جاندی ہے ۔ دلی-امبرسر جرنیلی سڑک نوں سبھانپور دی تھاں 'تے کٹدی ہے اتے پھر ایہہ کانجلی ویٹلینڈ جس نوں ریاست کپورتھلہ دے مہاراجیاں نے ڈویلپ کیتا سی، پہنچدی ہے ۔ کانجلی ویٹلینڈ پرسدھ سیر-سپاٹے والی تھاں ہے پر ہن سمیں دیاں پنجاب سرکاراں نے اس نوں وسار دتا ہے ۔ وسطی ایشیا توں کئی قسماں دے پنچھی وی اتھے اڈّ کے آؤندے ہن ۔ بییں دے پانی نال بنائی جھیل وچ جل بوٹی بہت ہو جاندی ہے، جس نوں سمیں-سمیں سر پانی 'چوں کڈھنا بڑا ضروری ہے ۔

پچھلے سالاں وچ بییں وچ بہت بھاری ہڑ آؤندے سن اتے سردیاں وچ دھرتی وچوں رس کے صاف تے چٹا پانی بییں وچ پیندا سی ۔ پر ہن دھرتی دے پانی دا لیول نیواں ہو جان 'تے رساؤ والا پانی بییں 'چ نہیں وگدا ۔ ہن کپورتھلہ شہر دی میواسپل کمیٹی، ریل کوچ فیکٹری اتے کجھ ہور چھوٹے قصبیاں دا گندہ پانی اس وچ وگدا ہے ۔

بیئیں دے کنارے اتہاسک مہتتا دا اک شہر سلطان پور لودھی پیندا ہے، جہڑا بییں دے بیاس نال سنگم توں 20 کلومیٹر دی دوری 'تے ہے ۔ ایہہ بدھ کال دی پراچین تھاں 'تے وسیا ہے ۔ سکھ دھرم دے پہلے گورو سری گورو نانک دیوَ جی نے 13 سال توں کجھ اپر اتھے رہائش رکھی سی، جنہاں دی سمرتی 'چ کئی گردوارے بنے ہن | اوہناں وچوں دو گردوارے پہلا سنت گھاٹ جتھے بیٹھ کے گورو صاحب نے پروارک جیون نوں تیاگن دا فیصلہ لیا اتے دوسرا جتھے گورو صاحب نہاؤندے تے سیر کردے ہندے سن، بییں دے کنڈھے 'تے ستھت ہن ۔ بییں دی دھارمک پوترتا نوں دھیان وچ رکھدیاں واتاورن پریمی سنت بلبیر سنگھ سیچیوال نے کجھ سال پہلاں بییں نوں صاف کرن اتے اس دا سندریکرن دا کم آرنبھیا سی، جہڑا سلطان پور دے نیڑے لگبھگ ختم ہو گیا ہے ۔ بھارت دے سابقہ صدر عبدالکلام دو وار اتھے سیچیوال جی دے کیتے کم نوں ویکھن آ چکے ہن، اک وار صدر ہندیاں ۔ بییں اپر پراتن سمیں دے بنے دو ٹٹے پلّ ویکھے جا سکدے ہن، جنہاں وچوں اک جہانگیر بادشاہ نے بنوایا سی تے اک اورنگزیب نے ۔ مغل شہزادیاں دارا شکوہ اتے اورنگزیب کجھ سماں سلطان پور رہے سن اتے اتھوں دے رہن والے مولوی اکھنڈ عبدل لطیفَ توں تعلیم حاصل کیتی سی ۔ اتھے اک اچے ٹلے 'تے مغل راج ویلے بنی سراں دے کھنڈر ویکھے جا سکدے ہن اتے اس دا درشنی دروازہ اجے بالکل ٹھیک حالت وچ ہے ۔ سلطان پور لودھی مغل سلطنت ویلے دلی-لاہور شاہ راہ 'تے پرسدھ نگر سی ۔ اس ویلے دریا ستلج اتے بیاس اج دے تھاں ہریکے 'تے نہیں ملدے سن، جس کرکے اس کھیتر وچ ہڑ گھٹّ آؤندے سن ۔

سکی نالا

سکی نالا پٹھان کوٹ دے جنوب مغرب وچ پیندے چھمبھاں توں کرن نالے دے ناں نال شروع ہندا ہے ۔ جتھے اس وچوں اک نہر کڈھ کے سنچائی ہندی ہے ۔ اس نہر دا انت تحصیل اجنالا دے پنڈ رمداس ہندا ہے ۔

امبرسر ضلعے وچ سکی نالے دی شکل اک تیر دی طرحاں تنگ ہو جاندی ہے اتے سردیاں وچ پانی گھٹّ جاں کئی وار نہیں ہندا پر اپر باری دوآب نہر جو مادھوپور ہیڈورکس توں راوی وچوں نکلدی ہے، دا پانی علی پور ایسکیپ راہیں اس وچ چھڈیا جاندا ہے ۔ جدوں بارشاں دے دناں وچ ہڑ آؤندا ہے تاں ایہہ نالہ بہت بربادی کردا ہے اتے اس کھیتر وچ اس نوں اضل نالہ کیہا جاندا ہے ۔ ایہہ سپّ وانگ ول کھاندا چلدا ہے اتے راوی وچ پنڈ رینا اتے ککر نیڑے جا ڈگھدا ہے ۔

ایک نالا

اس ندی نوں اپایا یا اپاگا وی کہیا جاندا ہے ۔ مہابھارت گرنتھ (8.44.10) ایہنوں مدر دیش نال سبندھت ساکل (سیال کوٹ) کھیتر وچ دسدا ہے، جتھے جٹّ لوک جیہناں نوں واہک کہیا جاندا ہے، رہندے نیں ۔ پراچین ساہت وچ جنہاں جنپداں دا ورنن ہے، اوہناں وچوں مدر وی اک جنپد ہے جیہڑا جہلم توں لے کے راوی تکّ پھیلیا ہویا سی اتے جسدا کیندر ساکیت سی جس نوں ہن سیالکوٹ ناں نال جانیا جاندا ہے، جو ایک ندی 'تے ستھت ہے تے مہابھارت وچ اپاگا کیہا گیا ہے ۔ اس جنپد وچ مدر لوک اتے جارتک لوک رہندے سن جہڑے ورتمان جٹّ لوکاں دے وڈیرے سن ۔ مدر بادشاہ کرو نسل دے بادشاہاں نال کوٹنیتک سبندھ رکھدے سن، جنہاں نوں ویاہک سبندھاں نال پکیاں کیتا جاندا سی ۔ مدر دیش دی شہزادی مادری کرو حکمران پانڈو نال ویاہی ہوئی سی ۔ مدر دے شاسک سلی نے مہابھارت یدھ وچ دریودھن دا ساتھ دتا سی ۔

سیال کوٹ ایک دے سجے کنڈھے 'تے اک اچے تکونے پہاڑی دے سرے 'تے جو جموں توں دکھن والے پاسے توں شروع ہندا ہے، اپر ستھت ہے ۔ بادشاہ شاہ جہاں دے پتر دارا شکوہ نے ایک ندی 'چوں پکوالا دی تھاں توں شیخوپور تکّ اک نہر کڈھی سی، جس نوں کپتی کیہا جاندا ہے ۔

ایک نالا سکندر ویلے وی موجود سی ۔ ہندستان توں مڑدیاں سکندر نے اپنی سینا نوں کئی یونٹاں وچ ونڈ کے، جھنگ تے شورکوٹ دے درمیان کِسے تھاں حکم دتا سی کہ اوہناں پاس جو برتن ہن، اوہناں نوں دریا وچوں پانی نال بھر لیا جاوے ۔ اس طرحاں پانی دی سپلائی نوں مضبوط بنا کے اوہ ساندل بار دے کھیتر وچ رہندے مالو لوکاں 'تے ٹٹّ پیا ۔

ایک نالے دا پرانا وہن سانگلے توں تھلے تکّ ویکھیا جا سکدا ہے اتے پھر 29 کلومیٹر جھنگ دے پورب وچ وی، پر ہور 19 کلومیٹر شورکوٹ دے پورب تکّ اس دا پرانا وگن دا راہ نہیں لبھدا ۔ شاید پرانے ویلے وچ ایہہ چناب وچ جا ڈگھدا سی ۔

دیگ نالہ

کدے وڈا دریا سی دیگ نالا پر مہابھارت وچ اس نوں دیویکا کیہا گیا ہے ۔ ہن ایہہ راوی دی سہائک ندی ہے، جیہڑی اس نال گوگیرا دی تھاں تے ملدی ہے، گوگیرا ضلع اوکاڑا وچ ہے ۔ پراناں وچ وی دیویکا ندی دا ورنن ملدا ہے ۔ اس دا ادگم شوالک دیاں پہاڑیاں وچ جموں دے نیڑے جسروٹا توں ہے | پاننی نے وی اپنے گرنتھ اشٹادھیائی وچ اس دا ورنن کیتا ہے ۔ ایہہ سیالکوٹ، شیخوپورا تے منٹگمری ضلعےآں وچوں دی گزردا ہے، جتھے اس دے کناریاں 'تے بھرپور خوشبودار باسمتی چولاں دی فصل ہندی ہے، جس نوں اجکل لوک پاکستانی باسمتی بولدے نیں ۔

سیال کوٹ دے ضلعے وچ ایہہ لگبھگ راوی دریا دے سمانانتر چلدا ہے ۔ زپھروال تحصیل وچ وگدیاں اس دے راہ تبدیل کرن 'تے بڑے وڈے کھیتر وچ سکی ریت بھر گئی ہے | لاہور ضلعے دی شرقپور تحصیل وچوں لنگھدیاں ایہہ شیخوپورا اتے پھر منٹگمری ضلعےآں وچ داخل ہندا ہے اتے پھر راوی وچ اپنے-اپنے نوں لین کر لیندا ہے ۔ لائلپور (فیصل آباد) ضلعے دا وڈا کھیتر اس دے ہڑھاں نال سال 1968، 1973، 1976، 1978 اتے 1981 وچ بہت بری طرحاں متاثر ہویا سی ۔

بھمبر نالہ

ایہہ چھوٹی جہی ندی ہمالیا دیاں نیویاں پہاڑیاں توں شروع ہندی ہے اتے پبی پہاڑیاں دوآلے گھم کے 40 کلومیٹر جنوب دی دشا وچ سفر کرکے گجرات ضلعے وچ داخل ہندا اے ۔ گجرات دے شمال مغرب وچ 6.5 کلومیٹر چل کے ایہہ الوپ ہو جاندا ہے ۔ پنڈ ہریاول والا نیڑے ایہہ فیر دِکھدا ہے اتے اتر پچھم دشا 'چ وگدی ایہہ جلالیا نالا جو چناب دی اک شاخ ہے، وچ جا ملدی ہے ۔ بارشاں دے دناں وچ اس تے قابو پاؤنا مشکل ہو جاندا ہے پر سردی دی رتّ وچ ایہہ خشک ہو جاندا ہے ۔

دریائے سواں

رگوید وچ ندی ستتی (10.75) تے کچھ ہور سوتراں وچ پنجاب دے دریاواں بارے ورنن ملدا ہے، جس وچ سسوما (ورتمان سہاں) دا ورنن وی ہے جو اسلام آباد تے راولپنڈی وچوں گزر کے انڈس وچ جناح بیرج توں اپر موکھٹ دے ستھان اُتے جا ڈگھدا ہے ۔

اس دا ادگم مری دیاں پہاڑیاں وچوں مری شہر دے جنوب وچ ہُندا ہے ۔ ایہہ بڑی وڈی سنکھیا وچ پانی برساتاں دے دناں وچ لے کے وگدی ہے ۔آریا لوک انڈس دریا نوں پار کرکے پہلاں سہاں دے کناریاں تے آ کے وسے کیونکہ اس ندی دی سلاہتا وچ کئی سوتر رگ وید وچ درج نیں ۔ اس دیاں کئی سہائک ندیاں نیں، جِداں تھراب، گھمبر تے اہکر وغیرہ ۔

آریا لوکاں دی آمد توں پہلاں پتھر یگ دی سبھیتا دا اس کھیتر وچ پتہ لگا ہے ۔ بلوری پتھراں دی انڈسٹری دا اس گھاٹی وچ ملنا بھارت وچ انسانی سبھیتا دی ہوند درساؤندا ہے ۔

کوشل راج دے راجا دشرتھ دی رانی کیکئی جنپد نال سبندھ رکھدی سی ۔ رامائن کال وچ کیکی لوکاں دا جنپد وی اسے کھیتر وچ سی، جیہڑا سہاں توں لے کے راوی تکّ پھیلیا ہویا سی، جس وچ ورتمان سمیں دے ضلعے جہلم، شاہ پور، گجراں والہ اتے لاہور، گجرات دے کجھ حصے، فیصل آباد اتے جھنگ نیں ۔

پنجاب دیاں نہراں

نہری آبپاشی ہور سادھناں نالوں سنچائی دا ضروری اتے سستا ذریعہ اے ۔ پنجاب دیاں نہراں اج دی انجینیئرنگ دے لحاظ نال دنیا وچ اک بہت ہی مان-متا تھاں رکھدیاں ہن

نہراں دیاں دو قسم نیں :

• 1 برساتی نہراں جہڑیاں دریا وچوں سدھیاں کڈھیاں جاندیاں ہن اتے اس ویلے ہی کم کردیاں ہن جد دریا وچ پانی کافی اچا ہووے . اجہیاں نہراں نہر دے مکھ تے کسے قسم دا ہیڈّ بنائے بغیر صرف برسات دے دناں وچ ہی چلدیاں ہن ۔ ایہناں نہراں وچ پانی دی سپلائی غیر-یقینی بنی رہندی ہے اتے سنچائی صرف اپروں پانی آؤن 'تے ہی نربھر ہندی ہے ۔ انگریزاں دے آؤن توں پہلاں پنجاب وچ اجہیاں نہراں دی ہوند سی ۔ انگریزی راج ویلے ایہناں نہراں وچوں کئی سدا چلن والیاں نہراں بنا دتیاں گئیاں سن ۔

• 2 باراں مہینے جاں سدا چلن والیاں نہراں اوہ ہن جہڑیاں دریا وچ کوئی ڈیم جاں ہیڈّ جاں بیرج بنا کے کڈھیاں جاندیاں ہن اتے جنے علاقے نوں پانی دینا ہووے اس مطابق ڈزائین کرکے دریا وچوں پانی لیا جاندا ہے ۔ سنّ 1947 توں پہلاں سانجھے پنجاب وچ لگبھگ 50 برساتی نہراں سن، جہڑیاں سالانہ 12،50،000 ایکڑ بھوئیں نوں سنچت کردیاں سن ۔ ایہناں نہراں وچ بہتیاں سدا چلن والیاں نہراں بنا دتیاں گئیاں سن، اجیہا ستلج ویلی پراجیکٹ اتے ہور پروجیکٹ ادھین ہویا ۔

برساتی نہراں

برساتی نہراں دا بیڈّ سطر لگبھگ دریا وچ سردیاں وچ چلن والے پانی دے سطر دے لگبھگ برابر ہندا ہے ۔ پانی دی ڈنوگھائی نہر وچ لگبھگ اونی ہی ہندی ہے، جنی سردیاں وچ چلن والے پانی دے سطر توں ہڑ دے پانی دے سطر تکّ بندی ہے ۔ ایہہ ڈنوگھائی 5 فٹّ توں لے کے 10-12 فٹّ تکّ ہندی ہے ۔ کجھ برساتی نہراں بارے ہیٹھ لکھے انوسار لکھیا جاندا ہے ۔

اپر ستلج برساتی نہراں

ستلج دریا وچوں حسینیوالا توں تھلے چار نہراں دریا دے سجے کنڈھے توں نکلدیاں سن، جنہاں نوں اپر ستلج برساتی نہراں کہندے ہن ۔

ایہہ سن :

• (1) کٹورا نہر،
• (2) خانواہ نہر،
• (3) اپر سہاگ نہر،
• (4) لوئر سہاگ نہر

ایہہ نہراں دریا بیاس دے پرانے وہن دے اتر وچ اس کھیتر نوں پانی دندیاں سن جو اپر باری دوآب نہر نال سنچت علاقے دی حد توں تھلے سی

کٹورا نہر

ایہہ نہر 1870-71 وچ دریا ستلج دے سجے کنڈھے توں گنڈا سنگھ والے دے لاگے کڈھی گئی سی، جس دا بیڈّ 55 فٹّ چوڑا اتے اس دی سمرتھّ 685 کیوسکس سی ۔ ایہہ نہر لگبھگ 34 کلومیٹر، اک پرانے نالے وچ وگدی سی اتے پھر اس دیاں چار شاکھاواں پکھوکی، اٹاری، چونیاں اتے نئیوال بن جاندیاں سن ۔ایہہ ساریاں حسین خان والا، کھڈیاں، دوبلی، گدڑپور، چونیاں، شامکوٹ، شیرگڑھ اتے لڈیاں وغیرہ پنڈاں نوں پانی دندیاں سن ۔

خانواہ نہر

اس نہر دا پرانا ناں ڈھوٹواہ ہے، جو کہوتیوال جس دے کھنڈر بوڑیوال (ضلع وہاڑی) پاسے ویکھے جا سکدے ہن، 7ویں صدی دے کمبوج بادشاہ دے گوت ڈھوٹ نال سبندھت ہے اتے جہڑی بادشاہ دے باغاں دی سنچائی لئی اتے کشتیاں راہیں سفر کرن لئی بنائی گئی سی ۔ ایہہ دریا بیاس توں کھبے پاسیوں چونیاں نیڑے توں کڈھی گئی سی ۔ دریا بیاس اس ویلے چونیا دے پاس وگدا سی اتے سزاباد دے نیڑے چناب نال ملدا سی پر 1790 وچ ایہہ ستلج نال ہریکے دے تھاں تے رل گیا ۔ پرانا وہن اجڑن نال اس علاقے دا نہری سسٹم وی اجڑ گیا ۔ اس طرحاں اس اجڑے علاقے نوں ستلج دریا 'چوں نہراں کڈھ کے آباد کیتا گیا ۔ ایہہ نہر کئی صدیاں چلدی رہی، 14ویں صدی وچ دیپالپور دا گورنر غیاث الدین تغلق سی ۔ اس دے اترادھکاری فیروز شاہ تغلق دی کھیتی باڑی نوں پروتساہت کرن دی نیتی نے اس کھیتر وچ ڈھوٹواہ توں علاوہ کئی نہراں کھودیاں، جویں کہ نصیرواہ، قطبواہ اتے خضرواہ ۔ تغلق خاندان توں پچھوں ایہہ نہر پھر اجڑ گئی پر اکبر دے اک منتری مرزا خاں نے اس نوں پھر آباد اتے انت کیتا ۔ مرزا خاں دے مگروں اس دے اترادھکاریاں نے نہر دا اجاڑا کر دتا | اسے زمانے وچ اس نہر نوں خانواہ دا ناں دتا گیا ۔

مہاراجا رنجیت سنگھ ویلے اس دے دیوان رادھا رام نے اس نہر دا ہیڈّ دریا ستلج اپر پنڈ ماموکی نیڑے بنوایا اتے پرانی نہر تکّ اک نواں لنک کھدوا کے اس نال میل دتا ۔ اس نہر وچ 1807-1823 تکّ پانی وگیا ۔ پھر ایہہ نہر 1841 تکّ اجڑی رہی ۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے پتر مہاراجہ شیر سنگھ دے راج دوران اس نہر نوں فقیر چراغ دین نے پھر چالو کیتا ۔ 1849 وچ انگریزاں دے پنجاب اپر قبضے ویلے ایہہ نہر چالو سی تے پھر نویں راج دے محکمہ نہر دے ادھین آ گئی ۔ ایہہ 65 فٹّ چوڑی اتے ڈسچارج 1290 کیوسکس سی ۔ اس نہر دی ٹیل پنڈ چونتپور (ضلع منٹگمری) کول سی ۔اس دیاں کنگنواہ نارتھ، کنگنواہ ساؤتھ اتے بھاولڈھاس شاخاں سن ۔ اخیرلیاں دو شاکھاواں دیپالپور اتے ہیپالپور دے کھیتر نوں سنچت کردیاں سن جیہڑا پاکستان دے ضلع اوکاڑا دا علاقہ اے ۔

اپرسہاگ نہر

ایہہ نہر مہاراجا رنجیت سنگھ دے سمیں 1816 وچ پٹی گئی اتے اس دا ہیڈّ دریا ستلج دے سجے کنڈھے پنڈ لولا دے پاس سی اتے ٹیل پنڈ بونگاحیات پاس ۔ بیڈّ 60 فٹّ اتے ڈسچارج 1540 کیوسکس ایہہ نہر 1840 تکّ چلدی رہی اتے 1855 تکّ اس ولّ کسے دا دھیان نہ آیا جد اس نوں برطانوی راج نے اپنے ہتھاں وچ لے لیا | اس دیاں کلیرواناوالا، روپسرن، ہاجیچند اتے بھنگا دھالیوال ڈسٹریبیوٹریاں سن ۔

لوئر سہاگ نہر اتے پارا نہر

ایہہ نہراں مہاراجہ رنجیت سنگھ ویلے 1816 وچ سہاگ نالہ جہڑا ہڑ لیاؤندا سی، اس اپر ہیڈّ بنا کے پٹیاں گئیاں ۔ 1831 وچ اک ہور ہیڈّ بنا کے دیپالپور دے کھیتر نوں ڈھاہ دتا گیا ۔ برطانوی راج ویلے 1885-86 وچ اس نہر نوں نویں شکل دتی گئی اتے اس نوں دریا ستلج نال پنڈ لالو گدڑ (فاضلکا دے سامنے دریا دے دوجے پاسے) نیڑے میل کے، سرکاری ویسٹ لینڈ جو 142 مربع میل وچ سی، نوں پانی دتا گیا ۔ اس دیاں حویلی اتے موسیوال راج ڈسٹریبیوٹریاں سن ۔ اس دا بیڈّ 90 فٹّ اتے ڈسچارج 1420 کیوسکس ۔ نہر 53 کلومیٹر سہاگ نالے وچ وگدی سی تے پھر پارا نالہ وچ ۔ نہر دیاں دو شاکھاواں اک پارا نالے راہیں (پارا برانچ) اتے دوسری سہاگ نالے راہیں (سہاگ برانچ) سن ۔ ایہناں نہراں 'تے پیندی بھوئیں نال لگدے بہوابادی والے ضلعےآں دے کساناں نوں الاٹ کیتی گئی ۔ ٹھنڈھ دے موسم دوران ایہہ نہراں بند رہندیاں سن ۔ اس لئی آبادکاراں نوں اس موسم وچ سنچائی لئی کھوہ پٹن لئی کیہا گیا ۔ لوئر سہاگ نہر دی اک شاکھا پاکپٹن رجواہا اتے فریدپور سوآ سی ۔ ایہناں نہراں دے علاقے نوں سدا چلن والی دیپالپور نہر جہڑی ستلج ویلی پروجیکٹ ادھین بنی سی، اپر تبدیل کر دتا گیا | دیپالپور نہر حسینیوالا ہیڈّ ورکس توں دریا ستلج دے سجے کنڈھے توں کڈھی گئی سی، جیہڑی پاکستان نال انڈس طاس معاہدے مگروں بند کر دتی گئی ۔

لوئر ستلج برساتی نہراں

ایہناں برساتی نہراں نوں امپیریئل کینال سسٹم کیہا جاندا سی، جیہڑیاں ستلج دریا دے کھبے پاسیوں نکل کے ملتان ضلعے دے کجھ بھاگاں(حصےآں) نوں سنچت کردیاں سن ۔ ایہناں وچ بہت ساریاں نہراں 18ویں صدی دے ادھ وچ داؤدپوترا (ریاست بہاولپور دے شاہی ٹبر دے لوک) شکتی شالی قبیلے ولوں بنائیاں گئیاں سن، جنہاں پاس مغلاں دے پتن توں لے کے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے شکتی پھڑن تکّ اس کھیتر دا بہت سارا علاقہ قبضے وچ سی ۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے گورنر دیوان ساون ملّ نے ایہناں نہراں نوں اتے ہور نہراں نوں وسایا تے سدھاریا ۔ ایہناں وچوں کجھ نہراں سن:

• گولن محمد نہر،
• دیوان واہ نہر،
• جامواہ خورد نہر، جہڑی پنڈ میلسی اتے کھانپر پاسوں نکلدی سی،
• جامواہ کلاں نہر، جہڑی پنڈ کھانپر پاسوں نکلدی سی، اس دے چھ رجواہے سن
• بہاولواہ نہر جہڑی پنڈ جلا پاسوں نکلدی سی، جس دی سلتانواہ شاخ سی جس دیاں جمراہیواہ اتے ابنواہ ڈسٹریبیوٹریاں سن،
• محمد واہ نہر شاہ پور پنڈ کولوں نکلدی سی جہڑی بسنتپر دے آلے-دوآلے نوں سنچت کردی سی،
• سدرواہ نہر جس دی چھجوواہ ڈسٹریبیوٹری سی،
• باسلواہ نہر' ستلج دے سجے پاسوں نکلکے لودھراں دے کھیتر نوں پانی دندی سی ۔ اس دیاں شیخ لارلیواہ مبارکواہ، کھانواہ اتے ہاپھزواہ ڈسٹریبیوٹریاں سن ۔ ایہو جہیاں 1850 وچ 19 نہراں سن، جہڑیاں پچھوں اک-دوجی وچ شامل کیتیاں گئیاں سن اتے 1903 وچ کیول تنّ میلسی، محمدواہ، بہاولواہ، لودھراں نہراں رہِ گئیاں سن، جہڑی 424 مربع میل علاقے دی سنچائی کردیاں سن ۔ ایہہ اپریل توں اکتوبر تکّ چلدیاں سن پر روپڑ توں سرہند نہر نکلن کارن، ستلج وچ پانی بہت گھٹ گیا اتے سال 1903-04 وچ ایہناں نال صرف263 مربع میل علاقے دی سنچائی ہندی سی ۔ ساؤنی دی فصل دی بجائی نہری پانی نال ہندی سی اتے ہاڑھی دی فصل کھوہاں دے پانی نال ۔ ودھ توں ودھ ڈسچارج ایہناں نہراں دا 5000 کیوسکس سی ۔ وڈیاں نہراں دی لمبائی 394 میل اتے ڈسٹریبیوٹریاں دی 328 میل سی ۔

حاجیواہ نہر

ایہہ نہر وی لوئر ستلج نہراں وچ شامل سی ۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے سمیں ایہہ نجی ہتھاں ولوں بنی سی پر 1888 وچ نہر دا بندوبست ٹھیک نہ ہون کارن سرکاری انتظام تھلے آ گئی ۔ کینال دی تھلیوں چوڑائی 30 فٹّ، ڈسچارج 500 کیوسکس اتے لمبائی 62 کلومیٹر سی اتے اس نال 53 مربع میل علاقہ سیراب ہندا سی ۔

ایہناں ساریاں نہراں نوں ہیڈ سلیمانکی اتے ہیڈ اسلام توں نکلن والیاں نہراں نال سارا سال چلن والیاں نہراں وچ تبدیل کر دتا گیا ۔

ہنسلی نہر

ایہہ نہر جہانگیر بادشاہ نے دریا راوی توں سجے پاسے توں کڈھوائی سی، جس دی لمبائی 80 کلومیٹر سی اتے جہانگیر دے شیخوپورا قلعے تے شکارگاہ اتے ہرن مینار وچ اک تلاب اتے باغ نوں پانی دندی سی ۔ ہن اس دے کھنڈر ویکھے جا سکدے ہن ۔ 1633ء دے لاگے شاہجہاں بادشاہ دے پرسدھ انجینیئر علی مردان نے اک ہنسلی ناں دی نہر راوی دے کھبے کنڈھے توں کڈھی جہڑی لاہور شالامار باغ نوں پانی دندی سی، جہڑی لگبھگ 30 فٹّ چوڑی، جس دی 500 کیوسکس دی سمرتھا سی، بنوائی ۔ سکھ راج سمیں (1763-1849) اس نہر دی اک شاخ سری ہرمندر صاحب امرتسر دے سروور نوں پانی دین لئی بنی سی ۔ ایہہ 12500 ہیکٹیئر خیتر نوں پانی دندی سی اتے 85 ہزار روپئے دا مالیہ کماؤندی سی ۔

شاہ نہر ضلع ہشیارپور

ایہہ برساتی نہر مغل راج ویلے 1744 وچ کجھ شاہوکاراں ولوں دریا بیاس توں کھبے پاسیوں، مکیریاں دے آلے-دوآلے دے خیتر نوں سنچت کرن لئی کڈھی گئی سی ۔ ایہہ ریےء پنڈ دے نیڑیوں جہڑا مکیریاں توں 24 کلومیٹر دور ہے، نکلدی سی اتے اس دیاں ستھوان، لدھڑی، اجمیری، نوشہرا اتے شاہنہر، ڈسٹریبیوٹریاں سن ۔ نہر دی ڈھلوان کجھ غلط ہون 'تے ایہہ چھیتی ہی ریت نال بھر گئی ۔ چودھری دھجا سنگھ اتے علاقے دے ہور زمینداراں نے اس نہر نوں اپنے خرچے 'تے صاف کیتا اتے 1846-48 وچ مکیریاں شہر تکّ بھومی دی سنچائی ہون لگی ۔ نہر پھر وی لوڑیندیاں شرطاں پوری نہ کر سکی اتے اس دی حالت پھر 1869 وچ خراب ہو گئی ۔ اس ویلے دے ڈپٹی کمیشنر پارکنسن نہر پربندھن دا کم نویکلے طور 'تے لاگوُ کردیاں نہر توں لابھ لین والیاں کساناں توں نہر دی رکھوالی اتے مرمت لئی فنڈ اکٹھے کیتے اتے اس دا پربندھک اک تنخواہدار رکھیا جس دا ناں چودھری کھڑک سنگھ سی ۔ ایہہ سسٹم کارگر رہا اتے 1890 وچ اس دا پربندھ اپنے ہتھاں وچ لے لیا ۔ ایہہ پربندھ 1949-50 تکّ کم کردا رہا تے پنجاب دے سنچائی وبھاگ نے نہر دا کنٹرول اپنے ہتھاں وچ لے کے اپر پاری دوآب نہر دے مادھوپور ہیڈ ورکس دے ایکسیئن نوں اس دا پربندھن چارج دے دتا ۔

20ویں صدی دے سٹھویاں 'چ بیاس دریا اپر تلواڑا دے ستھان 'تے بیاس ڈیم ناں دا ڈیم بن جان کارن شاہ نہر دی کارکردگی بہت حد تکّ بھنگ ہو گئی ۔ اس سمسیا دے حل لئی ڈیم توں 8 کلومیٹر تھلے تلواڑا ٹاؤنشپ دے ساہمنے دریا 'تے اک ویئر بنایا گیا تاں کہ نہر وچ پانی دی سپلائی نوں سچارو بنایا جاوے ۔ پھر اس ویئر نوں بیرج وچ تبدیل کرکے اتھوں اک ہور نہر مکیریاں ہائیڈل چینل کڈھی گئی، جہڑی 4 بجلی گھراں راہیں 164 میگاواٹ بجلی بنا کے بیاس 'چ ہی اگے جا کے ڈگدی ہے ۔ مکیریاں ہائیڈل چینل دی پاور ہاؤس نمبر 1 توں تھلے شاہ نہر نوں پانی سپلائی کیتا گیا ۔ اس طرحاں کرن نال جتھے پہلاں سنچائی 15000 اےکڑ توں ودھ نہیں سی ہندی، اتھے ہن ایہہ 51000 اےکڑ (1963) تکّ ودھ گئی ہے ۔ ہن اس نہر دیاں 4 ڈسٹریبیوٹریاں ہن ۔ (ا) پھیڈر نمبر 1، پھیڈر نمبر 2، (2) چنگروان ڈسٹریبیوٹری تے حاجی پور ڈسٹریبیوٹری ۔

گرے کینال سسٹم

ایہہ نہری سسٹم بہت ہی ودھیا تے سائنسی طور 'تے ڈزائین ہویا جس نے دریا ستلج دے کھبے پاسے فروزپور ضلعے دے کھیتر نوں سنجیا ۔ فروزپور دے ڈپٹی کمیشنر کرنل ایل. جے. ایچ. گرے دے ناں 'تے رکھے گئے اس سسٹم 'تے 1875-76 وچ کم شروع ہویا ادوں 11 نہراں بنائیاں گئیاں ۔ دو ہور نہراں 1883 وچ بنیاں ۔ فاضلکا تحصیل دے ضلع فیروزپور وچ 1885 وچ شامل ہون تے ایہناں نہراں نوں نویں دکھ دتی گئی ۔ ایہہ ساریاں نہراں دریا ستلج دے کھبے کنڈھے پھلور توں فروزپور تکّ دے پیندے حصے وچ پیندیاں سن اتے ایہناں دے ناں الاہیواہ، آگاواہ، دولتواہ، کاماواہ، بچیمواہ، فتح واہ، برنیسواہ، مایاواہ وغیرہ سن ۔ اک نویں کنگواہ ناں دی نہر 20ویں صدی دے شروع وچ بنائی گئی ۔ اک منڈل افسر (ایکسیئن) ایہناں نہراں دی دیکھ-ریکھ کردا سی ۔ ایہناں دی لمبائی لگبھگ 1650 کلومیٹر سی اتے ڈسچارج 6340 کیوسکس ۔ ایہہ مونسون دے موسم وچ جدوں دریا اچا وگدا سی، کم کردیاں سن اتے 42500 (1947 ) اےکڑ رقبہ ایہناں نال سیراب ہندا سی ۔ ایہہ نہر سہکارتا دے نیماں انوسار بنیاں اتے اسے انوسار دیکھ-ریکھ ہندی سی ۔ اس لئی 3 آنے توں 4 آنے (20 پیسے توں 25 پیسے) پرتی گھماں (ایکڑ دا 5/6 حصہ) زمینداراں پاسوں لئے جاندے سن ۔ سالانہ ریت کڈھن اتے ہور کماں لئی 8-10 آنے پرتی گھماں لئے جاندے سن ۔ سرکار، پرتی گھماں 12 آنے چنگی فصل لئی اتے 6 آنے پرتی گھماں گھٹیا فصل دی رائلٹی لیندی سی ۔ ہن بھاکھڑا ننگل پروجیکٹ ادھین 19ویں صدی دے 6ویں دہاکے وچ سرہند نہر دی سدھواں برانچ تھلے ایہناں نہراں دے کھیتر نوں شامل کر لیا گیا ۔

گھگر برساتی نہراں

گھگر دریا دے پانی دا جھیلاں اتے دلدلی تھاواں وچ کھپت ہو جان کارن سرسا توں تھلے ماڑی حالات پیدا ہو جان کارن بیکانیر ریاست اتے برطانوی سرکار وچکار ایہہ فیصلہ ہویا کہ دھنور جھیل جہڑی سرسا توں 13 کلومیٹر دی وتھّ 'تے ہے، اک وچ تبدیل کر دتا جاوے اتے اوٹو دی تھاں اک ویئر بنا کے دو نہراں ویئر دے دوواں سریاں توں کڈھیاں جان جنہاں دی سمرتھا 1000 کیوسکس ہووے ۔ ایہہ دو نہراں دے ناں ناردرن اتے سدرن سن ۔ بیکانیر ریاست انپاتک خرچے نوں منّ گئی ۔ ایہناں نہراں نوں بناؤن لئی کال لیبر 1896-97 وچ ورتی گئی ۔ ایہناں نہراں نے 1897 وچ سنچائی کرنی شروع کر دتی ۔ برطانوی پنجاب اتے بیکانیر ریاست دا کرم وار رقبہ 130 اتے 117 مربع میل سی، جس وچوں کرم وار 53 اتے 35 مربع میل سنچائییوگ سی ۔ایہناں نہراں دا کھیتر بھاکھڑا کینال سسٹم پورا ہون تے اس وچ ملا کر لیا گیا ۔ ہن ساؤتھ گھگر برانچ جہڑی اوٹو فیڈر دی ٹیل توں نکلدی ہے، بھاکھڑا مین لائن دا 226 کیوسکس پانی راجستھان صوبے نوں سپلائی کردی اے ۔

سرسوتی برساتی نہر

ایہہ برساتی نہر 1895-96 وچ ڈسٹکٹ بورڈ کرنال ولوں نہری محکمے دے دتے ڈزائین انوسار بنائی گئی ۔ ایہہ کروکشیتر پاس بیسیپور جھیل توں کڈھی گئی سی، جس توں انسچت پانی دی سپلائی ہندی سی ۔ سنّ 1947 وچ اس نہر توں 154880 اےکڑ بھومی نوں پانی ملیا سی ۔ بھاکھڑا ننگل پروجیکٹ مکمل ہون 'تے بھاکھڑا مین لائن نہر دی نروانا برانچ تھلے اس سارے کھیتر نوں پالیا گیا ہے ۔ اس طرحاں پورا سال پانی دی سپلائی ہون لگی ہے ۔

کھنڈ یا برساتی نہراں ریاست پٹیالہ

پٹیالہ ریاست چ گھگر دریا تے اک ریگولیٹر 'دیویگڑھ ریگولیٹر' جاں بھوپندر ریگولیٹر (مہاراجہ بھوپندر سنگھ دے ناں 'تے) ڈزائین کیتا گیا سی، جس وچوں ہڑ دا 10،000 کیوسکس پانی وگ سکدا سی ۔ اس دے چھ در سن جو ہر اک 20 فٹّ چوڑا سی ۔ پانی دی ریگولیشن لئی لکڑ دیاں چھتیریاں ورتیاں جاندیاں سن، جہڑیاں اک فریم وچ کھڑھیاں کیتیاں جاندیاں سن |ایہہ گھگر دے بیڈّ وچ 10 فٹّ تکّ لمکدیاں سن ۔ اس ریگولیٹر وچوں حاجیپور کھنڈ، عدالتی والا کھنڈ، دودھن کھنڈ اتے گھڑام کھنڈاں اک وڈے کھیتر نوں پانی دین لئی ورتیاں جاندیاں سن ۔ بھاکھڑا کینال سسٹم دے بنن 'تے ایہناں برساتی نہراں دا کھیتر، نروانا برانچ دی گھڑام ڈسٹریبیوٹری 'تے تبدیل کر دتا گیا ہے ۔ اس ریگولر دے کھنڈر پٹیالا-پیہووا سڑک 'تے دریا گھگر نوں پار کردیاں ویکھے جا سکدے ہن ۔

بنوڑ نہر سسٹم

بنوڑ نہر گھگر دریا دی برساتی نہر ہے، جہڑی چھتبیڑ پاسوں نکلدی ہے ۔ اس نہر دی کارجکشلتا کجھ ودھیا نہیں ۔ اس نہر دا کھیتر ستلج-یمنا-لنک (ایس.وائی.ایل.) ادھین کر دتا گیا ہے، جہڑی مشرقی پنجاب اتے ہریانا درمیان جھگڑے ادھین ہے ۔ پھولکیاں سٹیٹس دے گزٹ 1904 وچ اس نہر دے بارے ایوں لکھیا ہے ۔ ایہہ مہاراجا کرم سنگھ دے سمیں بنی سی اتے مہاراجہ مہیندر سنگھ دے سمیں 1915 وچ اس نوں پربھاوشالی بنایا گیا ۔ ایہہ پرانے بنوڑ دے شہر توں پنج جاں چھ میل اپر دریا گھگر دے سجے پاسے توں نکلدی ہے ۔ اس دی ورتوں بھاری ہڑھاں وچ 25 میل تے پیندے بہادرگڑھ دے قلعے تکّ ہے ۔ پر کجھ سمیں توں اس دی ورتوں 12 میل توں اگے نہیں ودھی ۔ شاید اس دی الاٹمینٹ نوں بدلن دی لوڑ ہے ۔ صرف اک نہر ہے، جس توں پنڈ دیاں کھنڈاں جاں سوئے نکلدے ہن ۔ خریف دی فصل ویلے گھٹّ ہی سنچائی ہی ہندی ہے ۔

انڈس دریا برساتی نہراں

انڈس دریا دے سجے پاسے توں 14 نہراں کڈھیاں گئیاں سن، جو ڈیرا غازی خاں ضلعے دے کجھ حصے نوں سنچت کردیاں سن تے انڈس دریا دے نال 280 کلومیٹر لمبے کھیتر نوں جو نیواں ہے اتے 10 توں 25 کلومیٹر چوڑا ہے، ڈیرا غازی خان توں 48 کلومیٹر اپر تے عمرکوٹ تکّ جو مٹھن کوٹ توں 32 کلومیٹر تھلے ہے نوں ہڑھاں توں سرکھات کردیاں ہن ۔ ایہہ نہراں میرانی سرداراں اتے ہور اتھے دے راجےآں نے بنائیاں سن اتے مہاراجا رنجیت سنگھ دے گورنر ساون ملّ نے ایہناں وچ سدھار لیاندا ۔ ایہناں وچ پنج نہراں بلوچ سرداراں ولوں بنائیاں گئیاں ۔ ایہہ نہراں سن مروواہ، منکا، سنجنیویسٹرن، ڈھوری، شوریا، ڈھنگانا، گمنواہ، سوہان، نور، اسلام، محمود، دھندی، کٹالا، کدھا، بھیگسپ، گیمل، پہاڑ، مبارک وغیرہ ۔ ایہناں ادھین 661 مربع میل کھیتر وچ سنچت ہندا سی ۔ مئی توں لے کے ستمبر تکّ ایہناں وچ عامَ طور 'تے پانی وگدا سی تے اس توں پچھوں کھوہاں راہیں سنچائی ہندی سی ۔ اوسطاً ڈسچارج 2400 کیوسکس سی ۔ ایہناں دی لمبائی 680 میل سی تے ایہناں وچوں 108 میل برطانوی راج ادھین بنیاں سن اتے 75 میل رجواہے بنے سن ۔ اس سنچت ہندے علاقے نوں 75 میل لمبا بنھ انڈس دریا اپر لایا گیا ۔

ایہہ ساریاں نہراں 1960 وچ بھارت-پاکستان دے انڈس طاس معاہدے مگروں ڈیرا غازی خاں نہر جہڑی تونسا بیراج توں نکلدی ہے، ہیٹھ لے آندا گیا ہے ۔

مظفرگڑھ برساتی نہراں

ایہناں نہراں ادھین انڈس دریا توں کھبے پاسے اتے چناب دے سجے پاسے توں نکلدیاں نہراں آؤندیاں سن ۔ ایہہ اس کھیتر دے سرداراں نے بنائیاں اتے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے گورنر ساون ملّ نے ایہناں وچ سدھار لیاندا ۔ پنجاب تے برطانوی مل مگرں ڈپٹی کمیشنر تحت رہیاں اتے 1880 وچ پنجاب دے نہری محکمے نوں تبدیل کر دتیاں گئیاں ۔ ایہناں نہراں دے ناں ہن موہن واہ، ریات واہ، راجو، کھداداد، جاکری، تھل، کالو، سنداد، راج، ریہڑو، عظیم واہ، کچپک، سیدواہ، رکھ، مرادواہ، لنڈا، خیرپور، نبی پور، سلطان پور، کھانواہ آدی ۔ وڈیاں نہراں تے ڈسٹریبیوٹریاں دی لمبائی 1138 میل سی اتے اوہناں دا ڈسچارج 2570 کیوسکس سی۔

دریا چناب دے سجے کنڈھے توں نکلدیاں نہراں سن، کھنڈرکبر واہ، کرم کینال، ملتان تے شجاع آباد دے ساہمنے گنوش، ولیواہ، ٹالی، حاجی، نور، سلر، علی اتے کھلیئی نہراں سن، ضلع دی لمبائی 232 میل اتے ڈسچارج 740 کیوسکس ۔ ایہناں اپر لکھیاں ساریاں نہراں 1205 مربع میل وچ پیندے کھیتر نوں سنچت کردیاں سن، جنہاں وچ 547 مربع میل سال بھر چلن والیاں نہراں ادھین سی ۔ اس سنچت علاقے نوں ہڑھاں دی مار توں بچاؤن لئی 119 میل لمبا بنھ انڈس دریا نال اتے 40 میل لمبا چناب نال لایا گیا ۔ سنّ 1903-04 وچ ایہناں توں 6 لکھ روپیہ مالیا آیا ۔ ایہناں نہراں نوں بعد وچ مظفرگڑھ نہر جہڑی تونسا بیراج توں نکلدی سی اتے رنگ پور نہر جہڑی چناب تے بنے ہیڈ تریموں توں نکلدی سی، دے رقبے وچ سملت کر لیا گیا سی ۔

دریا چناب دیاں برساتی نہراں

صرف دو نہراں مخدوم سلطان محمود اتے مکھاموالا سن جو دریا دے سجے پاسے توں نکلدیاں سن ۔ ایہہ چھوٹیاں نہراں گجرانوالا ضلعے وچ پیندیاں سن ۔ پنڈ مڈھّ دے آلے-دوآلے دے کھیتر نوں سیراب کردیاں سن ۔

چناب اتے راوی دے سنگم توں تھلے چناب وچوں کجھ نہراں نکلدیاں سن ۔ ایہہ نہراں پٹھان سرداراں نے بنوائیاں سن جو گنتی وچ 13 سن ۔ ایہناں دے ناں سن کھدل، طاہرپور، خیرپور، ولی محمد، گجو، ہٹن، اپر بکھتریواہ، پنجانی بلوچمواہ، مٹیہل، سکندر آباد اتے سکندرواہ آدی ۔ ایہناں نہراں دی لمبائی 252 میل اتے رجواہیاں دی 46 میل ۔ ایہہ 214 مربع میل علاقے نوں سنچت کردیاں سن ۔ ایہہ ساریاں برساتی نہراں نوں پچھوں جا کے سارا سال چلن والیاں سدھنائی نہر اتے حویلی پروجیکٹ تحت آؤندیاں نہراں دے کھیتر وچ شامل کر لیا گیا سی ۔

سرہند نہر

اس نہر دے بنن توں پہلاں نہر دی کمانڈ تھلے آؤندا بہتا علاقہ قحطاں کالاں اتے راجستھان (راجپوتانہ) دے بھٹیاں دی لٹمار دا عامَ ہی شکار ہندا سی ۔ ساکھیاں بھائی مول چند (1793) وچ کہتاں تے بھٹی راجپوتاں دی لٹمار بارے بہت لکھیا ملدا ہے ۔ اک ہور سادھن توں پتہ لگدا ہے کہ اک بہت ہی خطرناک قحط جس نوں چالیسا قحط (سمت 1840 بِ.) سنّ 1783 نے دکھنی پنجاب دی آبادی نوں بری طرحاں پربھاوت کیتا ۔ 1822 اتے سنّ 1833 وچ پھر کال (قحط) پیا ۔ 1860-61 وچ پھر اجیہا ہویا ۔ سرکار نے لوکاں وچ ہزاراں ٹن اناج ونڈیا اتے لکھاں وچ مالیا معافی کیتی ۔ اس سمیں توں پچھوں وی کئی بھیانک قحط پئے ۔ ایہہ کاڷ انگریزی علاقے اتے دیسی ریاستاں پٹیالہ ریاست ، جیند ریاست اتے نابھہ ریاست وچ وی پئے ۔ لکھاں پشو بناں چارہ مر گئے ۔ اس علاقے توں ہور علاقےآں ولّ لوکاں دا پلائن ہویا ۔ بیکانیر ریاست اتے حصار ضلعے وچوں لوکاں دے اس کھیتر وچ پلائن کرن نال ستھتی ہور نازک ہو گئی ۔ ایہناں علاقےآں وچ بارش وی گھٹ ہوئی ۔ مکتسر، فیروزپور، زیرا، گدڑباہا، لمبی وغیرہ علاقےآں وچ وی بہت برا حالَ سی ۔ ایہناں حالتاں انوسار اس خیتر وچ بھومی دی سنچائی لئی کسے نہر دا بننا بڑا آوشک سی ۔

مغل راج سمیں مرزا کنڈی ناں دے انجینیئر نے پنڈ بھرت پور دے لاگیوں دریا ستلج چوں اک نہر کڈھوائی، جہڑی سرہند وکھے عامَ-خاص باغ اتے ہور باغاں نوں پانی دین لئی سی ۔ پر ایہہ نہر دی کھدائی بہتے نیویں علاقے 'چوں نہیں لنگھدی سی اتے ایاٹی کنٹور ہون کرکے لوڑ مطابق پانی سرہند نہ پہنچ سکیا ۔ لوکاں وچ اس نہر دی ایہہ دند کتھا بڑی پرچلت ہوئی 'واہ مرزا کنڈی تیری چلی نہر سرہندی ۔ اس نہر دے کئی نیویں حصے سنّ 1947 تکّ پنڈ ڈومچھیڑی، فتح پور اتے سیسواں ندی پاس ویکھے جا سکدے سن ۔ اسے ناں دی سمانتا دے آدھار 'تے ہی انگریزی راج نے اس نہر دا ناں سرہند نہر رکھیا ۔

1849 دی سکھ فوجاں دی انگریزاں ہتھوں ہار دے پچھوکڑ وچ انگریز حکومت نوں سکھ اتے ہور سپاہیاں دے پھر وسیبے لئی نہراں بناؤن دا پھرنا پھریا ۔ کہتاں نے وی لوکاں دی بس کرا دتی سی جدوں ہزاراں بھکھے لوک مر رہے سن ۔ انگریز راج نوں اس نہر نوں بناؤن دی لوڑ اس واسطے وی سی تاں کہ اس کھیتر وچ کپاہ دی بجائی کروائے اتے کپڑا صنعت نوں کلکتہ اتے انگلینڈ وچ رنو بھیج سکے ۔ سرہند نہر بارے پراجیکٹ رپورٹ پہلاں سر ولیئم بیکر جو رائل انجینیئرز نال سبندھت سی نے تیار کیتی پر اس 'تے بہتا دھیان نہ دتا گیا ۔ اس سکیم نوں 1856 وچ کرنل ڈیاس نے سودھیا تے رپورٹ برطانوی سرکار نوں بھیجی ۔ اسے سمیں دوران ہی پنجاب دا سنچائی محکمہ سنّ 1859 وچ ستھاپت ہویا اتے اس دا مکھی کرنل نیپیئر تھاپیا گیا، جس نوں انسپیکٹر جنرل آف کینالز دا عہدہ دتا گیا۔

فروری 1861 وچ پٹیالہ ریاست دا مہاراجہ نرندر سنگھ، لیفٹینینٹ گورنر نوں پنجور وچ ملیا اتے اپنے خرچے 'تے اپنے کھیتر نوں پانی دین لئی ستلج دریا توں اک نہر کڈھن لئی بینتی کیتی ۔ پر مہاراجہ دی اس پچھوں اچانک ہی موت ہو گئی اتے پھر مہاراجہ مہیندر سنگھ تخت 'تے بیٹھے ۔ پٹیالہ ریاست دے کھیتر نوں سنچت کرن لئی بھارت سرکار نوں اک سکیم بھیجی گئی ۔ پر سرکار نے دو نہراں اک انگریزی علاقے اتے پٹیالہ لئی سانجھی بناؤن اتے اک صرف پٹیالہ کھیتر لئی بناؤن لئی سجھاؤ پیش کیتا ۔ انت ایہہ فیصلہ لیا گیا کہ دوواں کھیتراں نوں سنجن لئی سانجھی نہر کھودی جاوے ۔ جد اس تجویز 'تے وچار ہو رہی سی تاں مہاراجہ پٹیالہ نے نہر دے سروے 'تے ہون والے سارے خرچے نوں دین دی پیش کش کیتی ۔ ایہہ اک وڈی پیش کش سی جس نوں ترنت منّ لیا گیا ۔

برطانوی سرکار نے کرنل کرافٹن نوں سکیم بناؤن لئی کیہا، جس نے اس نہر دے ہیڈّ نوں روپڑ توں اپر کوٹوپرا دے ستھان 'تے رکھن دی تجویز بھیجی جو روپڑ توں 12 میل اپر سی ۔ اس دوران برٹش حلقیاں وچ دیسی ریاستاں نوں پانی دین لئی کجھ ورودھتا ہوئی پر اخیر وچ اک سانجھی نہر بناؤن دی منظوری دسمبر 1869 وچ مل گئی اتے ساریاں شرطاں مارچ 1870 وچ طے ہو گئیاں ۔ پانی لین دی مقدار دے انوپات نال سارے خرچے نوں ونڈن دی پروانگی ہوئی ۔ 18 فروری، 1873 نوں برٹش سرکار، پٹیالہ ریاست، نابھہ ریاست اتے جیند ریاست دے نمائندیاں نے معاہدے 'تے دستخط کیتے ۔ انگریزی سرکار ولوں کمیشنر انبالہ ڈویزن گور اؤسیلے، خلیفہ سید محمد حسین پٹیالہ ولوں سردار تمند سنگھ اتے لالا موہر سنگھ جیند ریاست ولوں اتے میر منشی رام دیال اتے سردار بشن سنگھ عدالتی نابھہ ریاست ولوں دستخط کیتے گئے ۔ 26 مارچ 1873 نوں گورنر جنرل آف انڈیا نے اس پراجیکٹ نوں پروانگی دتی ۔ نواب ریاست مالیرکوٹلا نے نہری پانی لینوں پہلاں ہی نانہہ کر دتی سی ۔ ریاستاں دا پانی کرم وار 83.6 فیصدی، 8.8 فیصدی اتے 7.6 فیصدی پٹیالہ، نابھہ اتے جیند ریاست نوں الاٹ ہویا ۔ کجھ پانی کلسیاں فریدکوٹ ریاستاں نوں وی ملیا ۔ اس طرحاں برطانوی علاقہ 4027 مربع میل، پٹیالہ ریاست 2970 مربع میل، نابھہ، جیند، فریدکوٹ اتے کلسیاں سٹیٹ 1480 مربع میل کھیتر وچ نہری پانی ورت سکدے سن ۔ فریدکوٹ اتے کلسیاں دا نہر وچ کوئی حصہ نہیں سی پر اوہناں نوں برٹش سرکار دے پنڈاں دی طرز 'تے پانی دتا گیا ۔ پٹیالہ ریاست نے اک کروڑ تیئی لکھ روپئے دا نہر دی کھدائی لئی حصہ پایا ۔

سرہند نہر توں ریاستاں نوں جو پانی دتا جاندا سی، اس لئی برٹش سرکار رائلٹی لیندی سی، جہڑی ودھ توں ودھ چار آنے (25 پیسے) پرتی ایکڑ پرتی سال ہندی سی ۔ ایہہ رائلٹی صرف اس ویلے لئی گئی جدوں تکّ نہر توں لابھ نہ ملیا ۔ جے ایہہ لابھ گھٹّ ہندا سی تاں رائلٹی پراپت لابھ انوسار گھٹّ کر دتی جاندی سی ۔ پہلی ادائیگی ریاستاں نوں پانی ملن توں 11 سال مگروں منگی گئی ۔ برطانوی سرکار نے گھگر دریا وچوں انبالہ چھاؤنی اتے انبالہ شہر نوں پانی دی سپلائی دین 'تے رائلٹی پٹیالہ ریاست نوں دینی منی کیونکہ گھگر پٹیالہ ریاست دی حد اندر پیندا سی ۔

سرہند نہر دریا ستلج وچوں سجے پاسیوں روپڑ دے ستھان توں کڈھی گئی جتھے اک ویئر 2400 فٹّ دی لمبائی وچ بنایا گیا ہے ۔ ہیڈّ ورکس تے ویئر بناؤن لئی سرخی سرہند شہر دے کھنڈراں دیاں اٹاں توں تیار کیتی گئی ۔ کنکر چونا روپڑ دے نیڑے پترہاری پنڈ دیاں کاناں توں لیا گیا ۔ دوراہا توں لے کے نالاگڑھ کھان تکّ ریلوے لائن وچھائی گئی، جتھوں پتھر لیاندا گیا ۔ ایہہ لائن نہر بنن پچھوں 1884-85 وچ اکھیڑ دتی گئی ۔ نہر نوں بناؤن لئی قیدیاں نوں ورتیا گیا اتے 2500 قیدیاں دے رہن لئی جیل بنائی گئی ۔ پر لیبر کدے وی 1400-1800 آدمیاں توں ودھ نہ لگی ۔ قیدیاں نوں کم کرن دے پیسے دتے جاندے سن ۔ لوک ہن وی اس نوں قیدیاں دی نہر کہندے ہن ۔ ہیڈّ ورکس تے لگن والے گیٹ اتے ہور لوہے دے سامان لئی اک ورکشاپ بنائی گئی، جہڑی ہن وی ویکھی جا سکدی ہے ۔ 39 میل (لگبھگ 63 کلومیٹر) دا سفر کرکے ایہہ نہر دوراہا ہندی ہوئی دلی-امرتسر ریلوے لائن اتے جی.ٹی. روڈ نوں کراس کردی ہے اتے اس توں کجھ تھلے پنڈ مانپور لاگے اس دیاں دو شاکھاواں ہو جاندیاں ہن ۔ کمباینڈ برانچ اتے پٹیالہ فیڈر ۔ کمباینڈ برانچ لگبھگ 3 کلومیٹر لمبی ہے، جس وچوں دو شاکھاواں ابوہر برانچ اتے بٹھنڈہ برانچ نکلدیاں ہن ۔ ابوہر برانچ دی لمبائی 126 میل اتے بٹھنڈہ برانچ دی 100 میل ۔ ایہہ دوویں اس ویلے انگریزی علاقے وچ وگدیاں سن، اس کرکے برٹش برانچاں کیہا جاندا سی ۔ پٹیالہ فیڈر دیاں تنّ برانچاں کوٹلہ برانچ (94 میل لمبی)، گھگر برانچ (54 میل) اتے چوآ برانچ (24 میل) ہن، جو دیسی ریاستاں نوں پانی دین لئی بنیاں سن ۔ پٹیالہ ایہناں برانچاں دا 83 فیصدی، نابھہ 9 فیصدی اتے جیند 8 فیصدی پانی لیندیاں ہن ۔

نہر دی اساری

24 نومبر 1882 وچ روپڑ ہیڈورکس تے اک بہت وڈا سماگم(جلسہ) ہویا جتھے وائسرائے ہند لارڈ رپن، مہاراجہ پٹیالہ راجندر سنگھ، اس دا بھرا تے تنّ میمبر پٹیالا ریجینسی کونسل دے، ہیرا سنگھ مہاراجہ نابھہ، فریدکوٹ دا مہاراجہ بکرم سنگھ آدی شامل ہوئے اتے دنیا دی اک وڈی نہر دی شروعات ہوئی ۔ اس رسم تے اس ویلے 70،000 روپئے خرچہ آیا ۔

اتھے ایہہ لکھنا وی ضروری ہے کہ ہیڈورکس توں تھلے 200 گز تے اک تاریخی معاہدہ مہاراجا رنجیت سنگھ اتے وائسرائے لارڈ ولیئم بینٹنگ درمیان 31 اکتوبر، 1831 نوں ہوئی، جس انوسار ستلج نوں دوواں راجاں دی حد منیا گیا سی ۔

پہلاں پہل نہر دی سمرتھا 3840 کیوسکس پانی انگریزی علاقے لئی اتے 2100 کیوسکس تنّ دیسی ریاستاں لئی سی ۔ نہر دی تھلیوں چوڑائی 200 فٹّ رکھی گئی اتے ڈنوگھائی 9.43 فٹّ ۔ آؤن والے سمیں لئی فری بورڈ زیادہ رکھیا گیا ۔ 20ویں صدی دے شروع وچ نہر دی ڈنوگھائی ساڈھے گیاراں فٹّ اتے پانی لجان دی سمرتھا 8000 کیوسکس سی ۔ نہر دے چوتھے اتے ستویں میل 'تے سیسواں ندی اتے اک ہور ندی لئی ایکواڈکٹ بنائے گئے، جنہاں راہیں ایہناں ندیاں دا پانی نہر دے اپروں لنگھدا سی اتے اتھے اس طرحاں لگدا سی جویں نہر غائب ہو گئی ہووے ۔

ڈسٹریبیوٹریاں اتے سوئے اس طرحاں بنائے گئے تاں جو جس پنڈ نوں پانی ملنا سی، اس دی جوہ تکّ جا سکن۔ اک ٹیلی گراف لائن روپڑ ہیڈّ ورکس توں لے کے برٹش برانچاں اتے دیسی ریاستاں دیاں برانچاں دے نال-نال وچھائی گئی اتے لوڑ انوسار پھر وی ودھائی جاندی رہی ۔

سبھ توں پہلاں پٹیالہ برانچاں وچ پانی چھڈیا گیا، ایہہ 1884-85 دا سماں سی | سال 1903-04 نہر دی اساری 'تے کلّ لاگت 388.70 لکھ روپئے سی، جس وچوں 247.70 لکھ روپئے برطانوی سرکار دا حصہ سی ۔

سردیاں دی رتّ وچ دریا دا سارا پانی نہر وچ چھڈّ دتا جاندا سی تاں جو پانی دی بہلتا کارن نہر جہازرانی دے ممکن ہو سکے ۔ ایہہ سہولت مین لائن، کمباینڈ برانچ پٹیالہ فیڈر، ابوہر برانچ لئی سی ۔ روپڑ توں لے کے دوراہے تکّ جہازرانی بہتی ہندی سی کیونکہ اس راہیں لکڑی، شتیریاں آدی لیاندیاں جاندیاں سن ۔ اسے کرکے دوراہا لکڑی دی پرسدھ منڈی سی ۔ 1890-91 دے مالی سال وچ برٹش برانچاں ادھین 600162 ایکڑ سنچائی ادھین رقبہ سی اتے آمدن 17129356 روپئے سی اتے پٹیالہ برانچاں تھلے رقبہ 216583 ایکڑ اتے آمدن 6473370 روپئے سی ۔ 20ویں صدی دے شروع وچ کارج شیلتا وجوں اتے وپار وجوں بہت سفل نہر ایلانی گئی کیونکہ اس نہر نے اک وڈے کھیتر نوں کہتاں توں مکت کر دتا سی اتے ریلوے لائیناں وی وچھ گئیاں سن جو کہ نہر دے بنن کارن وچھائیاں جا سکیاں ۔

1915 وچ لوڑ مطابق روپڑ ہیڈورکس نوں ری-ماڈل کیتا گیا اتے تاں کہ شٹر نویں تکنیک دے بنے ہوئے ورتے جا سکن ۔ 1947 توں پچھوں بھاکھڑا ڈیم اتے بھاکھڑا نہر بنن نال حالات کافی بدل گئے سن ۔ بھاکھڑا سسٹم تے واٹر الاؤاس ودھ سی جدکہ سرہند نہر 'تے گھٹّ ۔ سو، اس انوسار سرہند نہر سسٹم نوں وی ٹھیک کرن دی لوڑ سی تانکِ بنجرپئی زمین نوں پانی نال سنچت کیتا جاوے | اس انوسار سرہند نہر دے ہیڈّ 'تے 15655 کیوسکس پانی دی لوڑ سی ۔ پر اس نال سرہند مین لائن نوں ری-ماڈل کرن دی لوڑ سی، جس اپر بہتا خرچہ آؤنا سی ۔ سو، خرچے نوں دھیان وچ رکھدے ہوئے کوٹلہ برانچ گھگر برانچ اتے چوء برانچ دا رقبہ جو سرہند نہر توں سنچت ہندا سی، بھاکھڑا نہر نوں تبدیل کر دتا گیا اتے اس انوسار 1200 کیوسکس دی اک لنک نہر جس دی لمبائی 11.50 میل ہے، بھاکھڑا نہر وچوں کڈھ کے روہٹی ریسٹ ہاؤس کول گھگر برانچ وچ پائی گئی ۔ اسے طرحاں سرہند نہر دی ٹیل 'تے پیندے کجھ رقبے نوں ہریکے توں نکلدی نہر سرہند فیڈر دے کھیتر وچ پایا گیا تاں کہ راوی-بیاس دے پانی نوں ستلج دے پانی دی تھاں ورتیا جاوے ۔

موجودہ ویلے سرہند نہر دی ہیڈّ ورکس 'تے سمرتھا 12625 کیوسکس پانی دی ہے ۔ 1954 وچ ہیڈّ ورکس روپڑ نوں پھر ری-ماڈل کیتا گیا اتے پنجاب دے نویں بنے شہر چنڈی گڑھ نوں ستلج توں پار پیندے کھیتراں ہشیارپور، نوانشہر، پٹھان کوٹ تے جالندھر آدی نوں میلن لئی اک پل وی بنایا گیا ۔

اک نویں برانچ نہر جس نوں سدھواں برانچ کیہا جاندا ہے، بھاکھڑا ننگل پروجیکٹ ادھین بنائی گئی، جہڑی سرہند نہر وچوں دوراہے توں تھلے پنڈ مانپور نیڑیوں نکلدی ہے ۔ اس دی سمرتھا لگبھگ 1751 کیوسکس ہے اتے ضلع لدھیانہ، موگا، فریدکوٹ اتے فیروزپور دے 424000 رقبے نوں پانی دندی ہے ۔ اس کھیتر وچوں کجھ کھیتر اجیہا ہے، جس نوں پرانیاں 'گرے کینالز' دا کھیتر کیہا جاندا سی ۔

سرہند نہر نے پنجاب دے مالوا علاقے دی کایا ہی بدل دتی ہے، جتھے ہن کنک، نرما، جھونا، سبزیاں اتے نمبو جاتی دے فروٹ بڑی بہتات وچ ہندے ہن ۔ لوکاں دی رہن-سہن دی پدھر وی بہت بدل گئی ہے ۔ جتھے 19ویں صدی وچ کہتاں پیندے سن، اتھے لہلہاؤندیاں فصلاں ہن اتے ریت دے ٹبے اڈ-پڈّ گئے ہن ۔

لہندی یمنا نہر

پنجاب دے اتہاس وچ لہندی یمنا نہر اک مشہور نہر ہے، جس نوں بادشاہ جلال الدین خلجی (1290-96) دریا یمنا دے سجے کنڈھے توں پنڈ خضرآباد توں کڈھ کے اپنی راجدھانی دلی لے گیا سی ۔ بادشاہ فیروز شاہ تغلق (1351-1388) جو باغاں دا بہت پریمی سی، نے دلی وکھے قرول باغ اتے جوڑ باغ ستھاپت کیتے اتے اس نہر نوں اتھوں تکّ لے گیا تاں جو اوہناں نوں اتے ہور لوکہت کیتے کماں نوں پانی مل سکے ۔ کیہا جاندا ہے کہ دلی اس سمیں دنیا بھر دیاں راجدھانیاں نالوں بہتی ہری بھری سی ۔ فیروز شاہ تغلق 1356 وچ نہر نوں حصار اتے ہانسی تکّ لے گیا تاں جو شاہی باغاں نوں سنچت کیتا جا سکے ۔ اس بادشاہ نوں بھارتی سنچائی دا پتاما کیہا جاندا ہے کیونکہ اس نے ہور کئی نہراں کھدوائیاں سن ۔

بادشاہ اکبر دے سمیں اس دے گورنر شہاب الدین احمد خاں نے 1561 وچ اس نہر نوں نویں دکھ دندیاں اس دا ناں نہر شاہتی رکھیا ۔ بادشاہ شاہ جہاں (1627-1658) دے سمیں اس دا گورنر اتے انجینیئر علی مردان خاں اس نہر نوں دلی چاندنی چوک براستہ تیس ہزاری اتے پھر لال قلعے تکّ لے گیا ۔ اس نہر نوں نہر بہشت کیہا جاندا سی ۔ لال قلعے وچ اس نہر نال مہتاب باغ اتے حیات باغ نوں پانی ملدا سی ۔

اورنگزیب ویلے اس نہر دی اندیکھی کیتی گئی اتے ایہہ اپنی پرسدھتا گوا بیٹھی ، اس وچ گھاہ اتے ہور گندمند جمع ہو گیا تے پانی دے کھڑاء نے لوکاں دیاں پیٹ دیاں بیماریاں نوں جنم دتا اتے اس بیماری لئی لوک املی دا پانی پین لگے تے اس طرحاں 'گول گپے' دا جنم ہویا ۔

بادشاہ محمد شاہ رنگیلا (1719-1748) نے اپنے اودھ دے گورنر اتے انجینیئر سعادت خاں نوں اس نہر نوں ٹھیک کرکے پھر چالو کرن لئی کیہا اتے کشمیری گیٹ کول 30،000 درخت لائے اتے اس نوں تیس ہزاری کیہا ۔ ایہہ نہر چاندنی چوک وچوں ہو کے فتح پوری مسجد تکّ جاندی سی ۔ اس نہر دے دوویں پاسیں سیر کرن لئی راہ سن اتے رستے وچ تھاں-تھاں کھان-پین لئی کئی تھاں سن ۔ اج وی ایہناں تھاواں دے لاگے-چھاگے کھان-پین دے شوقیناں لئی بہت سارے ٹکانے ہن ۔

نہر اک وار پھر بے-دھیانی دا شکار ہوئی ، پانی ہانسی اتے حصار جانا بند ہو گیا ۔ دلی نوں جاندی اس نہر دی برانچ 1753-60 وچ بند ہو گئی ۔ ہسار اتے ہانسی دے آلے-دوآلے دا کھیتر سدا قحطاں دی مار تھلے رہن لگّ پیا ۔ 1782-83 دے قحط نے اس کھیتر وچ بڑی تباہی مچائی ، جد وی پنجاب وچ قحط پیندا سی، اسے کھیتر وچ ہی بہتا جانی تے مالی نقصان ہندا سی ۔ 1832-33 وچ آئے قحط نے اتھوں دے لوکاں دی بس ہی کرا دتی ۔ اس توں پہلاں 1817 وچ بنگال انجینیئرز دے جی.آر. بلین (7. R. 2lane) نوں اس نہر نوں ریماڈل کرن لئی ایسٹ انڈیا کمپنی نے کیہا سی ۔ اس نہر دا ہیڈّ ہتھنی کنڈ والی تھاں 'تے رکھیا اتے اس طرحاں 1819 وچ دلی برانچ نوں چالو کیتا گیا اتے 1825 وچ ہانسی برانچ نوں ۔ جی. آر. بلین دی چھیتی ہی موت ہو جان کارن اتے ہانسی برانچ دی پنگتی (Alignment) دوشپورن ہون کارن نہر ٹھیک طرحاں کم نہ کر سکی . اپروکت سارے ہلاتاں کرکے نہر اتے اس دی دلی برانچ نوں وگیانک طور 'تے سنچائی یوگ بناؤنا بڑا ضروری سی ۔

1857 دے غدر جس نوں ہندستان دی آزادی دی جنگ وی کئی لوک کہندے ہن، دے سمیں ایہہ نہر لاشاں نال بھری پئی سی ۔ اس کھیتر وچ جنہاں لوکاں پاس بھوئیں سی، اوہ اس نوں واہن توں اسمرتھّ سن اتے بھکھے مر رہے سن ۔ وپاریاں پاس دو تنّ سال دا خاص پدارتھ لکویا پیا سی پر لوکاں پاس خریدن لئی پیسہ نہیں سی ۔ پچھے جتھے پانی ملدا سی، اتھوں دے لوک اپنے دیش دے لوکاں دے دکھاں نوں محسوس نہیں کردے سن تے اوہ امیر سن ۔ ایہہ نہر کرنال شہر دے پورب وچ وگدی سی تے نیڑے ہی یمنا ندی دا بیٹ دا کھیتر پیندا سی اتے نہر نوں ضروری ڈھلوان نہ ملن کارن پانی دی گتی مٹھی رہندی سی، جس کارن گھاہ اتے کانھے وغیرہ اس 'چ آؤن کارن اس کھیتر وچ سیم دی سمسیا وی سی اتے اس طرحاں لوکاں دی صحتَ 'تے وی اثر پے رہا سی ۔ بھومی وچ لون اتے کلر پیدا ہو جان کارن حالات دنو-دن وگڑ رہے سن ۔

نہر نوں وڈا کرن اتے نویں دکھّ دین اتے وگیانک آدھار 'تے چلاؤن خاطر کئی سکیماں بنائیاں گئیاں ۔ 1873 وچ نہر نوں ریماڈل کرن دا کم ہتھاں وچ لیا گیا اتے تاجیوالا (پاؤنٹا صاحب توں تھلے) دی تھاں 'تے اک ستھائی بنھ بنایا گیا اتے نہر دے رستے وچ پیندے پتھرالا اتے سومب چھوٹیاں ندیاں دے دادوپر دی تھاں 'تے کراس ڈرینیز ورکس بنائے گئے ۔ ایہہ کم بنگال انجینیئرز دے اک انجینیئر جان کالون دی نگرانی ہیٹھ بنے ، تاجیوالا والا ویئر 1700 فٹّ لما سی اتے دوویں پاسیں کھالے (نہر) بنائے گئے ۔ سجے پاسے لہندی یمنا نہر دا ہیڈّ ریگولیٹر بنیا تے کھبے پاسے چڑھدی یمنا نہر دا ۔ ایہناں دوواں نہراں دی پانی دی سمرتھا کرم وار 6380 کیوسکس اتے 1300 کیوسکس سی ۔ لہندی یمنا نہر پہلے 14 میل یمنا دریا دے پرانے وہن وچ وگدی ہے ۔ دادوپور دی تھاں 'تے پھر ہیڈّ ریگولیٹر بنایا گیا ۔ 38 میل دا سفر کردیاں اندری دی تھاں 'تے اس وچوں سرسا برانچ 1889-95 وچ کڈھی گئی ۔ 31 میل ہور چل کے لہندی یمنا نہر 'چوں دو ہور برانچاں ہانسی برانچ اتے نویں دلی برانچ نکلدیاں ہن ۔ مین لائن اتے نویں دلی برانچ ہیڈّ توں اخیر تکّ کشتیاں چلاؤن دے یوگ بنائیاں گئیاں جدکہ ہانسی برانچ ہانسی ریلوے سٹیشن تکّ ۔ اس ویلے سرسا برانچ دی سمرتھا 2000 کیوسکس اتے لمبائی 115 میل سی اتے ایہہ اندری اتے سرسا دے وچکارلے کھیتر نوں سنچت کردی سی ۔ ہانسی برانچ (لمبائی 47 میل) دی سمرتھا وی 2000 کیوسکس سی اتے اس وچوں اک سب برانچ نکلدی ہے، جس دا ناں بٹانا سب برانچ ہے اتے سمرتھا 700 کیوسکس ہے ۔ اس سب برانچ وچوں سجے پاسیوں سندر سب برانچ نکلدی ہے جو پنڈ اوباس تکّ جاندی ہے ۔ اک سندھی راہیں جیند ریاست نوں وی لگبھگ 60،000 ایکڑ لئی پانی دتا گیا، جس وچوں 10،000 ایکڑ مفت سی اتے باقی رقبے لئی رقم دینی سی ۔ نویں دلی برانچ دی سمرتھا 1750 کیوسکس سی اتے لمبائی 74 میل جتھے ایہہ اوملا نیویگیشن چینل نال ملدی سی ۔ نویں دلی برانچ توں سردھانا پنڈ پاس باہوت سب برانچ نکلدی ہے، جو روہتک تکّ جاندی ہے ۔

ویہویں صدی دے شروع تکّ لہندی یمنا نہر دے نیٹورک وچ مکھ نہراں دی لمبائی 343 میل، ڈسٹریبیوٹری نہراں دی 1797 میل، ڈرینیز کٹس دی 657 میل، ایسکیپس دی 76 میل، گھراٹاں لئی چینلاں دی 9 میل سی ۔ اس نہر دی کمانڈ تھلے کلّ رقبہ 4000 مربع میل، جس وچوں 3300 نوں پانی ملدا سی/آؤندا سی، وچ نہر برٹش کھیتر دے 1056950 ایکڑ، پٹیالہ ریاست 87405 ایکڑ نوں پانی دندی سی ۔ 1941-42 دے مالی سال وچ اس نہر ادھین 2278008 ایکڑ نوں پانی ملیا ۔

جد بھاکھڑا نہر سسٹم دی اساری ہوئی تد سرسا برانچ تھلے آؤندا سارا رقبہ اس سسٹم نوں تبدیل کر دتا گیا اتے اس لئی بھاکھڑا مین لائن نہر توں سونڈ ہیڈّ توں نروانا برانچ (1794 کیوسکس) ناں دی پکی نہر کڈھ کے اتھے پہنچایا گیا ۔ ایہہ نہر سرہند نہر کولوں لنگھدی بھاکھڑا مین لائن وچوں جی. ٹی. روڈ توں تھوڑھا تھلیوں نکلدی ہے ۔

لہندی یمنا نہر ہریانہ دے ضلعےآں ضلع انبالہ، ضلع کرنال، ضلع بھوانی، ضلع روہتک، ضلع حصار، ضلع پانی پت، ضلع سونی پت، ضلع کروکشیتر اتے ضلع کیتھل دی بھوئیں نوں سیراب کردی اے ۔ ہریانہ 31 اکتوبر 1966 تکّ پنجاب دا ہی حصہ سی ۔

چڑھدی یمنا نہر

تاجیوالا دی تھاں توں یمنا دے کھبے کنڈھے توں چڑھدی یمنا نہر وی نکلدی ہے، ایہہ یو. پی. (یونائیٹڈ پروونسز آف آگرہ اینڈ اودھ) دے کھیتر نوں پانی دندی سی ۔ ایہہ نہر 1823-29 وچ برٹش حکومت ولوں پٹی گئی سی، جدوں پنجاب سلطنت وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ دا راج سی ۔ یو. پی. نوں اس ویلے 'نارتھ ویسٹرن پروونس' کیہا جاندا سی ۔ 1864 وچ لہندی یمنا نہر اتے اس نال سنچت کھیتر نوں پنجاب وچ تبدیل کیتا گیا ۔ جد 1873 وچ دوواں نہراں دے ہیڈّ ورکس بنائے گئے، تد 'نارتھ ویسٹرن پروونسز' دی سرکار نے اپنے حصے دا خرچہ دینوں نانہہ کر دتی ۔ ایہہ جھگڑا 1892 تکّ چلدا رہا، جدکہ اک معالدے تحت ایہہ خرچہ سانجھا کیتا گیا ۔ دوواں نہراں دی سمرتھا دریا وچ پانی دی آمد اتے لوڑ انوسار سمیں-سمیں سر ودھدی گھٹدی رہی ۔ 1912 وچ چڑھدی یمنا نہر اتے لہندی یمنا نہر دی سمرتھا کرم وار 1780 کیوسکس اتے 6430 کیوسکس سی ۔ 1931 وچ چڑھدی یمنا نہر دی سمرتھا 2100 کیوسکس سی ۔ 1944 دے لاگے-چھاگے لہندی یمنا نہر دی سمرتھا 9000 کیوسکس سی ۔

ستلج اپر بھاکھڑا ڈیم دی اساری 1948 وچ شروع ہو گئی سی کیونکہ پنجاب دے دکھنی کھیتر نوں پانی دی بڑی لوڑ سی ۔ لہندی یمنا نہر دی سمرتھا وی ودھائی جانی سی ۔ اس لئی مارچ 1954 وچ یو. پی. اتے پنجاب وچکار تاجیوالا دی تھاں 'تے پانی نوں ونڈن اتے تاجیوالا وچ جیہڑے وستھار لئی کم ہونے سن، اوہناں دا خرچہ ونڈن لئی اک معاہدہ ہوئیا جہڑا پہلاں ہوئے معاہدےآں نوں ختم کردا سی، ایہہ معاہدہ پچھلے سمیں دی پہلی اپریل 1950 توں لاگوُ ہونا قرار دتیا گئیا ۔ اس انوسار خرچہ یو. پی. نے تیسرا حصہ دینا سی تے باقی دا پنجاب نے ، اس معاہدے وچ ہور گلاں توں علاوہ ایہہ وی درج سی کہ جے یو. پی. اپنے حصے دا پانی لین لئی ہور پربندھ کر لوے تاں اوہ پنجاب نوں تنّ سال دا نوٹس دے کے ایہہ سندھی ختم کر سکدا سی ۔ ویسے دوویں دھراں اس سندھی لئی 50 سالاں لئی وچنبدھّ سن ارتھات 2004 تکّ ۔

لہندی یمنا نہر دا پانی پنجاب نوں ملنا چاہیدے : ایہہ بڑی مندبھاگی گلّ ہے کہ جد پنجاب وچوں اک نومبر 1966 نوں اک وکھرے صوبے دا جنم ہویا، اس ویلے پانیاں دی ونڈ ویلے لہندی یمنا نہر جو پہلاں پنجاب وچ پیندی سی، دا پانی شامل نہ کیتا گیا اتے سارے دا سارا ہریانا نوں دے دتا گیا ۔ جدکہ پنجاب یو. پی. نوں تاجیوالا ہیڈورکس 'تے ہون والے خرچیاں 'چ اپنا حصہ پاؤندا رہا اتے نہر دی کھدائی تے کروڑاں روپئے خرچ وی کیتے ۔ پانیاں دی ونڈ ویلے ایہہ منیا گیا سی کہ گھگر دریا سندھ طاس وچ پیندا ہے، جو ہریانہ اتے پنجاب دے کھیتراں وچوں دی لنگھدا ہے، اس لئی سندھ بیسن (بھارتی بھاگ) دے سارے دریاواں دے پانی 'چوں ہریانے دا حصہ بندا ہے ۔ پر اتھے ایہہ لکھیا جاندا ہے کہ گھگر پرانے ویلے وی سندھ بیسن دا حصہ نہیں جدکہ اس دا پانی راجستھان وچ انوپگڑھ دے لاگے ماروتھل چ اپنی ہوند گوا بہندا ہے ۔ گھگر دریا سرسوتی دریا دے سنگم توں تھلے وی گھگر اکھواؤندا ہے ۔ پرانے سمیاں وچ اس نوں سرسوتی کیہا جاندا سی ۔ ڈاکٹر ڈی. سی. سرکار دے آرٹیکل (ڈاکٹر: ایل. ایم. جوشی دی پستک ہسٹری آف پنجاب، والییم 1، 1977 پنہ-28) انوسار رگوید دسدا ہے کہ سرسوتی مول طور 'تے اک وڈا دریا سی اتے پرانے سمندر دے اس حصے ولّ جاندا سی، جس نوں ہن رن کچھ (Ran of Kutch) کیہا جاندا ہے ۔ البرونی جیہڑا گیارویں صدی وچ ہندستان آیا پستک الہند وچ لکھدا ہے کہ سرسوتی دریا سارسوت دیش 'چوں لنگھ کے سومناتھ مندر توں اک تیر سٹن دی دوری 'تے سمندر وچ پیندا ہے ۔ اسیں اس طرحاں کہہ سکدے ہاں کہ گھگر (سرسوتی) نہ ورتمان سمیں سدھ بیسن وچ پیندا ہے اتے نہ ہی پراچین سمیں وچ پیندا ہے ۔

جغرافیائی گواہی ایہہ وی دسدی ہے کہ بہت سماں پہلاں یمنا ندی گھگر دریا دی سہائک ندی سی، جس نوں وید وچ سرسوتی دریا کیہا گیا ہے، پر بعد وچ اس نے بھوچال جاں کسے رچنا سبندھی کارناں کرکے رستہ پورب ولّ نوں بدل لیا اتے ایہہ گنگا دی سہائک ندی(معاون دریا) بن گئی ۔ اس طرحاں سرسوتی دریا خشک ہو گیا اتے ہڑپہ رہتل دیاں بستیاں برباد ہو گئیاں اتے اس کھیتر نوں ماروتھل بنا دتا ۔

اپروکت انوسار جے گھگر دریا دے انڈس بیسن دا حصہ نہ ہُندے ہویاں وی ہریانا نوں پنجاب دے پانیاں چوں حصہ دے دتا گیا ہے تاں یمنا دے پانی (لہندی یمنا نہر) چوں پنجاب نوں کیوں حصہ نہیں ملیا، جد کہ یمنا گھگر ندی دی معاون ندی سی ۔ سو، لہندی یمنا نہر دے پانی دی مشرقی پنجاب اتے ہریانے وچ ونڈ ہونی بہت لازمی ہے ۔ اس توں علاوہ 1966 توں پہلاں متحدہ پنجاب دی ایہہ سانجھی نہر وی ہے ۔

ہنسلی نہر

مغل شہنشاہ شاہ جہان دے مشہور انجینیئر علی مردان خان نے 1633 عیسوی وچ راوی دریا دے کھبے کنڈھے توں اک ہنسلی جاں ہسلی ناں دی نہر کڈھی سی ، بعد وچ اک اداسی سادھو پریتم داس (1753-1832) نے جہڑا سنگتداس دا چیلا سی، نے اس ہنسلی دا رخ امرتسر وکھے سری ہرمندر صاحب دے پوتر سروور نوں بھرن لئی بدل لیا ، اس چھوٹی نہر توں رستے وچ بھومی نوں پانی دین لئی وی ورتیا جاندا سی، جس توں انگریزی سرکار دے آؤن ویلے ہر سال 85000 روپئے دی آمدن ہندی سی ۔ انگریز دے لاہور اپر قابض ہون توں پچھوں 1846 وچ سکھ دربار دی سجاہ نال اس نہر دے سدھار دا کم شروع کیتا گیا، جہڑا میجر نیپیئر، کیپٹن لانگڈن، لیفٹینینٹ ایاڈرسن اتے لیفٹینینٹ ہاڈسن نوں سواپیا گیا ۔

انگریزاں اتے لاہور دربار وچکار لڑائی(پہلی اینگلو سکھ جنگ) شروع ہو جان تے ایہہ کم رک گیا ۔ پر 1849 وچ انگریز دے پنجاب اپر قبضے پچھوں پھر آرنبھ(شروع) ہویا کیونکہ نہر دی تتکال(اے ویلے) اساری سکھ فوج جس نوں توڑ دتا گیا سی، دے سپاہیاں نوں نوکری دین لئی بڑی ضروری سی ، جے اجیہا نہ کیتا جاندا تاں سپاہی کھیتی باڑی کرن لئی اتشاہت نہ ہندے ۔

انگریزی حکومت دی ایہہ وی پالسی سی کہ بنگال توں لیاندے فوجیاں دی تھاں سکھاں نوں فوج وچ بھرتی کیتا جاوے اتے ایہہ یتن بہت کارگر ثابت ہویا کیونکہ ہزاراں نوجوان جو پنڈاں وچ بےکاری وچ رہِ رہے سن، انوشاسن وچ آ گئے ۔ سرکار سکھ فوجیاں نوں لوک نرمان دے کماں 'تے لا کے اتے پھر نویاں بنیاں نہراں نال اپجاؤ بنی بھوئیں تے اوہناں نوں وستھاپت کرکے مالی لابھ دینا چاہندی سی ۔ سرکار کپاہ ورگیاں فصلاں بیج کے لوکاں دی معاشی حالت وچ وادھا وی کرنا چاہندی سی ۔

کیونکہ ہنسلی نیویں تھاں توں لنگھدی سی، اس لئی اس نوں سنچائی لئی ورتیا نہیں جا سکدا سی ۔ انگریزی سرکار نے نہر دی الائینمینٹ اچے تھاں تے رکھ کے بالکل نویں نہر بناؤن دی سکیم بنائی اتے جتھے لوڑ سی پرانی نہر دے حصیاں نوں نویں نہر دے رجواہیاں دے طور تے ورتیا گیا ۔ نویں نہر دا ناں دوابا باری(باری دوآب) (بیاس اتے راوی درمیان پیندا کھیتر) دے ناں 'تے باری دواب نہر رکھیا گیا | جدوں کجھ سمیں پچھوں لوئر باری دوآب نہر دی اساری دی سکیم بنی اس ویلے باری دواب نہر نوں اپر باری دوآب نہر دا ناں دتا گیا ۔ اس نوں کجھ سماں سینٹرل باری دواب نہر وی کیہا گیا کیونکہ ایہہ پنجاب دے ماجھا کھیتر نوں سنجدی سی ۔ ایہہ نہر مادھوپور دے ستھان توں کڈھنی تجویز کیتی گئی ۔ لارڈ ڈلہوزی گورنر جنرل برطانوی ہند سرکار خود نومبر 1851 وچ اس یوجنا دے صحیح ہون بارے دیکھن لئی مادھوپور آیا ۔ پہلی سٹیج وچ نہر نوں ملتان توں 90 کلومیٹر اپر راوی دریا وچ (رستے وچ سنچائی اپرنت) باقی رہندے پانی نوں سٹنا سی ۔ پہلی 288 کلومیٹر لمبائی وچ سنچائی ہونی سی اتے باقی دے حصے نوں جہازرانی لئی ورتنا سی ۔ پر پیسے دی تھڑھ کارن اتے کجھ ہورناں کارناں کرکے جہازرانی والی یوجنا(سکیم) ختم کر دتی گئی اتے نہر نوں لاہور ضلعے وچ چھانگامانگا تکّ رکھیا گیا ۔ نہر دی سمرتھا 3000 کیوسکس رکھی گئی ۔ نہر نوں 1859 وچ چالو کیتا گیا اتے سنچائی 1860-61 وچ شروع ہوئی ۔ پکا ویئر اتے نہر دا ریگولیٹنگ ہیڈّ 1875 توں پچھوں بنائے گئے ۔ پہلاں رجواہیاں دی اساری وی نہیں کیتی گئی سی اتے سنچائی نہر نوں کٹّ کے کیتی جاندی رہی ۔

چکی ندی جہڑی پہلاں دریا راوی وچ ڈگدی سی، نہر دی الائینمینٹ وچ پیندی سی، نوں دریا بیاس وچ پٹھان کوٹ دے نیڑے سٹن لئی یوجنا بنائی گئی ۔ اس طرحاں نہر دے رستے وچ پیندے بہت سارے کراس ڈرینئیج ورکس دی اساری نوں ٹالیا گیا اتے ایہہ کم 1879 وچ مکمل ہویا اتے چکی ندی نوں 2.76 کروڑ روپئے لا کے بیاس وچ پایا گیا ۔ نہر دا ویئر 2700 فٹّ دی لمبائی وچ بنایا گیا تے نہر دی سمرتھا ودھا کے 6500 کیوسکس ڈزائین کیتی گئی ۔ 31 میل دا فاصلہ طے کرکے تبڑی دے ستھان تے نہر دیاں دو برانچاں قصور برانچ اپر اتے میل برانچ اپر سن ۔ قصور برانچ 7 میل چل کے سبراؤں برانچ اتے قصور برانچ لوئر وچ ونڈی گئی ۔ مین برانچ کجھ میل چل کے مین برانچ لوئر اتے لاہور برانچ وچ ونڈی گئی ۔ 20ویں صدی دے چڑھاء وچ پر باری دوآب نہر دیاں برانچ نہراں دی لمبائی 369 میل اتے ڈسٹریبیوٹری نہراں دی لمبائی 1591 میل سی ۔ امبرسر اتے گرداسپور دے ضلعے وچ نہر دے اپرلے سسٹم دے کھیتر وچ چوکھی بارش ہون کارن امرتسر-دلی ریلوے لائن دے اتر ولّ پیندے کھیتر دیاں ڈسٹریبیوٹری نہراں نوں سردیاں وچ بند کر دتا جاندا سی اتے بیجی ہوئی کنک آدی فصلاں مینہہ اتے کھوہاں نال سنجیاں جاندیاں سن اتے اس طرحاں نہری پانی جہڑا اتھوں بچدا سی، اس نوں لاہور ضلعے وچ منٹگمری ضلعے (ضلع ساہیوال) دے بارڈر تے پیندے خشک کھیتر لئی ورتیا جاندا سی ۔ اپر باری دواب نہری سسٹم نال 1860 وچ 297 مربع میل، 1880 وچ 766 مربع میل، 1900-01 وچ 1346 مربع میل اتے سال 1903-04 وچ 1464 مربع میل کھیتر نوں پانی ملدا سی ۔ 1903-04 وچ 33 لکھ روپئے آمدن ہوئی جہڑی اوہناں ویلیاں 'چ اک وڈی رقم سی ۔ 1922-32 دے دس سالاں دے سمیں وچ گورداس پور دے ضلعے وچ اوسطاً 90،000 ایکڑ بھوئیں نوں پانی ملدا سی، جدکہ امرتسر ضلعے دے 418000 ایکڑ اتے لاہور ضلعے دے 792000 ایکڑ کھیتر دی سنچائی ہندی سی ۔ 1941-42 وچ تنّ سالاں دی اوسط انوسار گورداس پور، امرتسر اتے لاہور ضلعےآں دا 1445797 ایکڑ رقبہ نہر دی کمانڈ تھلے سی ۔

نہر دی اساری پچھوں کھیتی باڑی اپجدے منڈی کرن لئی کجھ پکیاں سڑکاں بنائیاں گئیاں ۔ 1861-62 وچ پہلی ریلوے لائن امرتسر توں لاہور تکّ بنائی گئی ۔ 1870 تکّ سامان بمبئی، کلکتہ اتے کراچی لئی بکّ کیتا جان لگا ۔ 1872 تکّ 400 میل ریلوے، 1000 میل پکیاں سڑکاں اتے 2750 میل نہراں بن گئیاں ۔ وپار دن دگنی رات چوگنی انتی کرن لگّ پیا تے پینڈو معاشی حالت وچ بڑی تبدیلی ویکھی گئی ۔

1932-33 وچ نہر دا پرانا ہیڈّ ریگولیٹر نویں وچ تبدیل کیتا گیا ۔ دیس دی ونڈ ویلے نہر دی سمرتھا خریف دی فصل ویلے 6900 کیوسکس سی اتے کمانڈ تھلے کلّ رقبہ 1564000 ایکڑ اتے سنچائی ادھین 1456000 ایکڑ سی ۔ پاکستان نوں کمانڈ ایریا اتے سنچائی ادھین ایریا جو کرم وار 707456 ایکڑ اتے 667000 ایکڑ سی، چلیا گیا ۔ ایہہ رقبہ مین برانچ لوئر اتے اس دیاں کھالڑا اتے بچڑخانا ڈسٹریبیوٹریز، لاہور برانچ اتے اس دیاں پھلّ اتے کوہالی ڈسٹریبیوٹریز دا سی ۔ پاکستان نوں نہر دا 2361 کیوسکس ڈسچارج الاٹ ہویا اتے باقی پانی چڑھدے پنجاب نوں ملیا ۔ اس طرحاں 1947 ویلے بھارتی پنجاب راوی دا 1.476 ایم. اے. ایف. پانی ورتدا سی ۔ ودھیرے کھیتر سنچائی ادھین لیاؤن لئی دو ڈسٹریبیوٹریز اک سبراؤں برانچ لئی اتے دوجی قصور برانچ لئی بنائیاں گئیاں ۔ چھیہرٹا رجواہ، راجا سانسی ڈسٹریبیوٹری، تمیوال رجواہا، چوگاواں-واگھاواں رجواہا، اجنالا ڈسٹریبیوٹری، کلانور ڈسٹریبیوٹری، سیدوکے رجواہا اتے موہسوم رجواہیاں دی اساری کیتی گئی ۔ ایہہ سارا کم 31 مارچ، 1951 تکّ ختم کیتا گیا ۔ کجھ سارا سال نہ چلن والے رجواہے سارا سال چلن والے بنائے گئے اتے جویں کہ اپر لکھیا گیا ہے، کجھ نویں بنائے گئے تے اس طرحاں جہڑیاں چینلاں دی لمبائی 1947 ویلے 375 میل سی اوہ 1957 وچ 933 میل ہو گئی اتے اس طرحاں 435000 اےکڑ نویں رقبے نوں پانی ملن لگّ پیا ۔ نتیجہ ایہہ نکلیا کہ سارے سسٹم نوں ریماڈل کرنا پیا، جس اپر 56.34 لکھ روپئے خرچ آیا ۔ رماڈلنگ کرن نال نہر دی سمرتھا 8974 کیوسکس خریف موسم وچ ہو گئی اتے پانی دی تیبرتا 87 فیصدی ہو گئی جو کہ اک بہت وڈی کامیابی سی ۔

1955 وچ پنجاب دے سارے دریاواں وچ بھاری ہڑ آئے ۔ مادھوپور دے ستھان 'تے 6 لکھ کیوسکس توں وی اپر ہڑ ریکارڈ کیتا گیا، جس نے نہر دے ہیڈّ سسٹم نوں بہت ہانی پہنچائی ۔ ایہہ فیصلہ کیتا گیا کہ بجائے کہ سسٹم دی مرمت کیتی جاوے، مادھوپور دی تھاں 'تے اک بیرج بنا دتا جاوے، جس دی سمرتھا 6.25 لکھ کیوسکس ڈسچارج لنگھاؤن دی رکھی جاوے، پر ڈزائین 7.5 لکھ کیوسکس لئی ہویا ۔ پانی دے گزرن لئی 2300 فٹّ دا واٹروے رکھیا گیا ۔ بیرج دے 28 در رکھے گئے، ہر در 60 فٹّ چوڑا سی ۔ انڈرسلوسس دے 2 سیٹ، ہر سیٹ 12 دراں دا تے ہر در 20 فٹّ دا رکھیا گیا ۔ ایہہ کھبے پاسے دے انڈرسلوسس سن اتے سجے پاسے دے دو انڈر سلوسس سن، جنہاں دا ہر اک دا در 60 فٹّ سی ۔

انڈس طاس معاہدے اُتے پاکستان تے بھارت نے 19 ستمبر 1960 نوں کراچی وچ دستخط کیتے جس انوسار بھارتی پنجاب نے ستلج، بیاس تے راوی دریاواں دا پانی ورتنا سی اتے پاکستان نے چناب، جہلم اتے سندھ دریاواں دا ۔ پاکستان نوں ستلج اتے راوی توں ملن والے پانی لئی بدلویں پربندھ کرن لئی دس سال دا سماں ملیا، جس نے 31 مارچ، 1970 نوں ختم ہو جانا سی ۔ اس توں پچھوں پاکستان نوں ایہناں دوواں دریاواں دے پانی نوں کلیم کرن دا کوئی حق نہیں سی ۔

سندھ کمیشن (Indus Cominission) دی 23-28 اگست 1959 دی میٹنگ وچ فیصلہ ہویا کہ بھارت راوی دریا دا پانی پاکستان نوں دینا سندھی انوسار بند کر دیوے کیونکہ اس نے چناب دریا دے اپر بنے منگلا ڈیم توں لنک نہراں بنا کے اپنے کھیتر نوں پانی دین دا پربندھ کر لیا ہے ۔ بھارتی پنجاب نوں اپرباری دوآب نہر دے کھیتر نوں ہور پانی ورتن لئی مل گیا۔ اس طرحاں 21 ڈسٹریبیوٹریز نوں سارا سال چلنیوگ بنا دتا گیا تے ہن بھارتی پنجاب وچ اپرباری دواب نہر دیاں 7 مین نہراں دی لمبائی 400 کلومیٹر اتے 247 ڈسٹریبیوٹریاں تے رجواہیاں دی لمبائی 2400 کلومیٹر ہے جو 13.43 لکھ اےکڑ کھیتر نوں سنچت کردیاں ہن ۔

جد ایسٹرن نہر جو دریا ستلج توں حسینیوالا توں نکلدی سی، نوں ہریکے توں تجویز ہوئے فروزپور فیڈر راہیں پانی دین دی سکیم بنائی گئی اتے بھاکھڑا ڈیم وی بن رہا سی تے اس انوسار ہریکے دے ستھان تے ستلج دا پانی گھٹ جانا سی ۔ راوی دریا دا وادھو پانی ورتنا ضروری سی، جہڑا پاکستان نوں جا رہا سی ، سو، اس وادھو پانی نوں ورتن لئی ایہہ اپاء سی کہ راوی دریا دے اس پانی نوں دریا بیاس وچ سٹّ کے ہریکے لجایا جاوے تاں کہ فروزپور فیڈر نوں پانی دتا جا سکے ، سو، اک لنک نہر جو 13 میل لمی اتے جس دی سمرتھا 10،000 کیوسکس سی، بنائی گئی اتے اس دا ناں 'مادھوپور بیاس لنک' رکھیا گیا، جس دی چوڑائی 140 فٹّ اتے ڈنوگھائی 8 فٹّ سی ۔ ایہہ لنک دریا بیاس وچ میرتھل دے لاگے پیندا ہے ۔

لوئر چناب نہر

سانجھے پنجاب دی ایہہ اک مشہور نہر سی، جس نے پنجاب دے اک وڈے بے آباد کھیتر نوں آباد کیتا اتے نہری سسٹم نوں وڈی پدھر 'تے پرسدھتا(مشہوری) دتی، پنجاب دی دھرتی 'تے ہری-بھری کرانتی(انقلاب) نوں جنم دتا اتے اتھوں دے لوکاں دی نہار ہی بدل دتی ۔ لوکاں دی معاشی تے سماجی حالت وچ وڈی تبدیلی ویکھی گئی ، کھیتی باڑی اپج ودھن توں علاوہ اک وڈی ادیوگی انتی وی ہوئی ۔ 19ویں صدی دے ادھ توں کجھ پچھوں تکّ دے سمیں تکّ ہن دا فیصل آباد (لائلپور)، شیخوپورا، ٹوبہ ٹیک سنگھ، جھنگ دا پورب والے پاسے پیندا کھیتر، راوی تے چناب دے سنگم تکّ دا کھیتر اک وڈا جنگلی علاقہ سی، جتھے ون، کریر، جنڈ، بیر، ملھا اتے ککر وغیرہ دے درخت سن ۔ کئی قسم دیاں جھاڑیاں نال بھریا ہویا ایہہ کھیتر سی ۔ جنگلی جانور بگھیاڑ، جنگلی بلے-بلیاں، لومبڑیاں، گدڑ، رچھّ، سور، ٹٹو وغیرہ لائلپور ضلعے دے کھیتر وچ عامَ ویکھے جاندے سن ۔ اس سارے کھیتر نوں ساندل بار کیہا جاندا سی ۔ مینہہ پنج انچ توں ودھ نہیں پیندا سی ۔ پر اس نہر دے بنن نال فصلاں ہون تے 1896-1900 وچ ایہہ 9.32 انچ ہو گیا اتے اگلے دہاکے تکّ 11.89 انچ ۔

1872-74 'چ اس نہر لئی سروے ہویا تے اس نوں برساتی نہر ڈزائین کیتا گیا، جس دا ہیڈّ رام نگر پنڈ پاس دریا چناب دے کھبے کنڈھے رکھیا گیا ۔ 1882 وچ اک ہور سکیم بنائی گئی تے نہر دا ہیڈّ پنڈ گری گولوا کول رکھیا گیا تے نہر دی سمرتھا 1800 کیوسکس رکھی گئی، جس نے 144000 ایکڑ رقبے نوں سنچت کرنا سی ۔ ایہہ نہر سچارو روپ وچ نہ چل سکی، کیونکہ دو مہینے وچ ہی ایہہ برساتی پانی نال آئی بھل (Silt) نال بھر گئی ۔ اس دی بھل (گار) صاف کرکے پھر چالو کیتا گیا اتے ایہہ پھر (1888 وچ) بھل نال بھر گئی ۔ انجینیئرنگ بھائیچارے نے دل نہیں چھڈیا تے سودھی ہوئی سکیم ایس.ای. میجر جے. ڈبلیو. اوٹلے نے سرکار نوں بھیجی، جس دی لاگت 67 لکھ روپئے آؤندی سی ۔ ایہہ سکیم سارا سال چلن والی نہر دی سی، جس دے ہیڈّ 'تے ستھائی ویئر (Weir) وی بناؤنا تجویز ہویا ۔ چیف انجینیئر آر. ہوم (R. 8ome) نے اس سکیم نوں سلاہندیاں سرکار نوں بھیجیا ۔ مقامی سرکار نے 1889 وچ گورنمینٹ آف انڈیا نوں لکھیا کہ نہر دے ہیڈّ 'تے بھل دا اکٹھا ہونا بہت خطرناک ہے تے اس وشے 'تے وچار ضروری ہے ۔

لیفٹینینٹ گورنر پنجاب سر جیمز لائل (جس نے لائلپور ناں دا شہر وسایا) نے اس سکیم دا ہور سکوپ ودھاؤندیاں ستھائی ہیڈّ ورکس اتے ویئر بناؤنا تجویز کیتا اتے نہر دا ہیڈّ خانکی پنڈ پاس رکھنا پروانیا ۔ اس سکیم دی کلّ لاگت 102 لکھ روپئے سی ۔ نہر دی مین لائن دی چوڑائی 250 فٹّ، ڈنوگھائی 11 فٹّ اتے سمرتھا 11000 کیوسکس رکھی گئی ۔ خانکی پنڈ وزیرآباد توں 8 میل تھلے دریا چناب تے ستھت ہے ۔ نہر دی فائینل سکیم جس دی لاگت 265 لکھ روپئے سی تے جس نے 3823 مربع میل نردھارت رقبے نوں کمانڈ کرنا سی اتے 1100000 ایکڑ رقبے نوں سنچت کرنا سی، سیکریٹری آف سٹیٹ گورنمینٹ آف انڈیا ولوں پروانی گئی ۔

اس نہر دی سبھ توں وڈی برانچ گوگیرا برانچ سی، جہڑی نہر دی مین لائن دے 28ویں میل توں نکلدی سی، جس دی لمبائی 55 میل ہے، جتھے آ کے ایہہ دو برانچاں گوگیرا لوئر اتے برالا وچ ونڈی جاندی ہے، جنہاں دی کرم وار لمبائی 77 اتے 46 میل ہے ۔ جتھوں ایہہ برانچاں نکلدیاں، اتھوں ہی تھوڑھی دور سجے پاسیوں کوٹ نکا برانچ نکلدی ہے، جس دی لمبائی 18 میل ہے ۔ مین لائن چالیویں میل 'تے آ کے تنّ برانچاں جھنگ، رکھ اتے میاں علی برانچاں وچ ونڈی جاندی ہے ۔ جھنگ برانچ دی سمرتھا 3000 کیوسکس اتے لمبائی 62 میل ہے، جتھے ایہہ دو شاکھاواں جھنگ لوئر (لمبائی 38 میل) اتے بھوانا (لمبائی ساڈھے 7 میل) وچ ونڈی جاندی ہے ۔ رکھ برانچ اتے میاں علی برانچاں دی کرم وار لمبائی 55 اتے 27 میل ہے ۔

اک پاسے لوئر چناب نہر دی اساری ہو رہی سی، دوجے پاسے ساندل بار دے وڈے کھیتر نوں جنگل رہت کیتا جا رہا سی، تاں کہ بن رہی نہر دے پانی نال بھومی نوں سنچت کیتا جا سکے ۔ برطانوی حکومت نے پنجاب دے ضلعےآں وچوں لوکاں نوں اس نویں بن رہی چناب کالونی وچ وسن لئی پریرت کیتا تاں کہ جنگل پٹے جا سکن اتے اوہناں نوں بھومی الاٹ کیتی جا سکے ۔ 1901 دی جن گننا انوسار چناب کالونی وچ 539493 پرواسی لوک اتھے پہنچ چکے سن، جنہاں وچ سیالکوٹ ضلعے توں 103000، امرتسر 68000، جالندھر 57000، گرداس پور 44000، ہشیارپور 35000، لاہور 29000، گجرات 25000، لدھیانہ 18000، شاہ پور 16000 اتے فروزپور دے 15000 لوک سن ۔ اس توں مگروں ایہناں ضلعےآں اتے ہور ضلعےآں دے لوک دھڑادھڑ اتھے پجے ۔

ساندل بار وچ ستھاپت کیتی گئی اس نہری کالونی لئی ای.ڈی. میکلاگن کالونائیجیشن افسر 1892 وچ نیوکت ہون 'تے لوکاں نوں وستھاپت کرن دا کم شروع ہویا، جو 1905 وچ سماپت ہویا ۔

ہیٹھ لکھے انوسار الاٹمینٹ کیتی گئی:

• کھیتیہراں جاں آبادکاراں نوں 20 سال دے ملکیئتی ادھیکار اس شرط 'تے دتے گئے کہ اوہ اپنا نواس ستھاپت رکھنگے تے زمین نوں واہن-بیجنگے ۔ اس شرینی وچ زمینی گرانٹ ادھے مربعے توں لے کے تنّ مربعیاں تکّ سی، جو مفت سی ۔ اک مربع 27.78 ایکڑ دے برابر سی ۔
• سرمائیداراں نوں چھ مربعیاں توں 20 مربعیاں تکّ زمین اوہناں دی حالت انوسار دس روپئے توں 20 روپئے پرتی ایکڑ دا نذرانہ لے کے دتی گئی ی ملکیئتی ادھیکاراں لئی 20 روپئے دس آنے (20.62) پرتی اےکڑ دے وی لئے گئے ی
• فوجیاں اتے کھیترپالاں (Yeomen) نوں ہورناں لوکاں والیاں شرطاں انوسار زمین دتی گئی پر ایہہ چار جاں پنج مربعے سی اتے 6 روپئے پرتی اےکڑ نذرانہ لے کے ملی ی
• ساندلبار دے جانگلی چرواہیاں نوں زمین وی دتی گئی ۔
• اس کھیتر دے اوٹھ پالکاں نوں وی زمین الاٹ ہوئی ۔

1905 تکّ الاٹ ہوئی ساری بھومی دا ویروا اس پرکار ہے:

• • کھیتیہراں جاں آبادکاراں نوں : 948000 اےکڑ
  • سرمائیداراں نوں : 122000 اےکڑ
  • فوجی اتے کھیترپالاں نوں : 142000 اےکڑ
  • جانگلی چرواہے : 254800 اےکڑ
  • آس پاس دے ضلعیاں دے زمیندار : 127000 اےکڑ
  • اوٹھ پالک : 85000 اےکڑ
  • نیلامی نال ویچی زمین : 24500 اےکڑ
• کلّ : 1703300 اےکڑ

اوٹھ پالکاں نوں زمین اس شرط 'تے گرانٹ وچ دتی گئی کہ اوہ اوٹھ آواجائی لئی پالنگے ۔ چار جاگیراں 12ویں گھوڑسوار، 13ویں گھوڑ سوار، 15ویں لانسرز اتے 18ویں ٹوانا لانسرز سینا نوں گھوڑیاں دے فارماں (واڑے) نوں بناؤن لئی دتی گئی ۔ 1915 دے انت تکّ کلّ زمین 1873807 اےکڑ الاٹ ہوئی ۔ سرمائیداراں وچ بیدی، سوڈھی، ٹوانے، سید، سیال اتے ہور پنجاب دے دھنی لوک سن ۔ آبادکاراں وچ جٹّ، کمبوج، سینی، لبانے، راجپوت، مذہبی اتے عیسائی آدی لوک سن |

1892-93 اس نہر دی رکھ برانچ تے ضلع گجرانوالہ دی تحصیل خانقاہ ڈوگراں وچ زمینی الاٹمینٹ شروع ہوئی ۔ ایہہ تحصیل پھر ضلع شیخوپورا ستھاپت ہون تے اس ضلعے نوں تبدیل کر دتی گئی ۔ اس تحصیل وچ الاٹمینٹ دا کم 1896 تکّ چلدا رہا ۔ جویں-جویں جنگل آباد ہندا رہا اتے اس نہر دا سسٹم وسدا رہا، زمین الاٹمینٹ دا کم وی چلدا رہا ۔ اس نہر دی جھنگ برانچ دی اساری دا کم 1899 وچ ہتھاں وچ لیا گیا اتے اس دے کھیتر وچ لوکاں نوں وساؤن دا کم 1905 وچ ختم کر دتا گیا ۔ اکا-دکا وسیبے دا کم 1930 تکّ چلدا رہا ۔

لوئر چناب نہر تے 1915 دے اخیر تکّ 1873707 ایکڑ زمین الاٹ ہوئی، جہڑی 1930 وچ 1934930 ایکڑ ہو گئی ۔ لائلپور دا پرسدھ شہر جس نوں ہن فیصل آباد کیہا جاندا ہے دی نیہہ 1896 وچ پنجاب دے لیفٹینینٹ گورنر سر جیمز لائل دے ناں 'تے رکھی گئی ۔ پنجاب دے پرسدھ انجینیئر سر گنگا رام نے اس خوبصورت شہر نوں ڈزائین کیتا، جس نوں اک وڈی ورگاکار شکل دتی گئی ، پھر اس نوں چار چھوٹے ورگاں وچ ونڈیا گیا ، جس دے مرکز وچ گھنٹہ گھر بنایا گیا ۔ اس گھنٹے گھر توں سورجی کرناں وانگ اٹھ بازار بنائے گئے ع ایہہ سارے بازار سرکولر سڑکاں نال جڑے ہوئے سن ، شہر دا پہلا رقبہ 3 مربع میل سی، جہڑا ہولی-ہولی ودھدا گیا ۔ پہلاں لائلپور جھنگ ضلعے دی تحصیل سی، فیر 1 دسمبر 1904 نوں اس نوں ضلع بنا دتا گیا ۔ اس ضلعے دیاں چار تحصیلاں لائلپور، جڑانوالا، سمندری تے ٹوبھا ٹیک سنگھ سن ۔

چناب نہر کالونی دے آباد ہون نال کھیتی باڑی دی اپج بہت ہون لگّ پئی، خاص کرکے کپاہ/نرما اتے کنک، پر جنس دے منڈیکرن دی سمسیا آؤن لگی، کیونکہ آواجائی دے سادھن گھٹّ ہون کارن کسان اپنی اپج نوں منافعے لئی دور منڈیاں وچ لجا نہیں سکدے سن ۔ لاہور-امرتسر ریلوے لائن 1861 وچ ہی بن گئی سی اتے اگلے 30-40 سالاں وچ ریلوے دا جال وچھ گیا اتے نہری بستیاں دا کھیتر وڈیاں منڈیاں نال جڑ گیا ۔ وزیر آباد-خانیوال ریلوے لائن 1890-1900 وچ بنی، جہڑی چناب بستی وچوں لنگھدی سی تے اس طرحاں ایہہ کھیتر کراچی نال جڑ گیا ۔ لوئر چناب نہر دے کھیتر وچ 1192 میل سڑکاں 1908 تکّ بن گئیاں سن ۔

لائلپور ضلع تے اس دے آس-پاس دے ہور ضلعےآں وچ خوش حالی آؤن اتے اتے کھیتی دی اپج بہت ہون 'تے اس کھیتر نوں پنجاب دا کیلیفورنیا کیہا جاندا سی ۔ اتلے ہندستان وچ پہلا زرعی کالج لائلپور وچ ستھاپت ہویا، جس نے بہت پرسدھتا پراپت کیتی، جو دیس دی ونڈ مگروں یونیورسٹی وچ تبدیل ہویا ۔ اس کھیتر دی معیشت سدھرن نال منٹگمری ملتان ضلعےآں وچ وی نویاں نہراں نکلیاں ۔ بیکانیر ریاست لئی حسینیوالا توں ستلج وچوں بیکانیر نہر کڈھی گئی تے پھر پنجابی کسان ایہناں کھیتراں وچ وی جا وسے ۔

1932 وچ چناب دریا وچ بھاری ہڑ آیا، جس کارن لوئر چناب نہر دے ویئر دا بھاری نقصان ہویا اتے اتھے چھ دراں والا ویئر دوبارہ بنایا گیا اتے ہر اک در دی چوڑائی 500 فٹّ رکھی گئی ۔ 1940-41 وچ اس نہر دی کمانڈ تھلے کلّ رقبہ 3671267 ایکڑ سی ۔ دیس دی ونڈ مگروں پاکستان سرکار نے نہر دی سمرتھا 12043 کیوسکس کر لئی تے اس طرحاں نہر دی کمانڈ تھلے کلّ رقبہ 3700226 اےکڑ ہو گیا ۔

معاشی خوش حالی آؤن 'تے کھیتر وچ کئی سکول تے کالج کھلھے ، لوکاں وچ نوچیتنا بے دار ہوئی، پگڑی سنبھال جٹا، گرودوارہ سدھار لہر اتے اکالی لہر نے جنم لیا ۔ اکالی لہر نوں چلاؤن والے لوک اسے نہر دے کھیتر دے ہی سن، جنہاں وچ پرسدھ ناں ہن ماسٹر سندر سنگھ لائلپوری، تیجا سنگھ سمندری، ہرچند سنگھ رئیس لائلپور، منگل سنگھ گلّ تے گیانی کرتار سنگھ وغیرہ ۔ اسے نہری کھیتر دے پنڈ چکّ نمبر 105 بنگے (گوگیرا برانچ) دے رہن والے شہید اعظم بھگت سنگھ سن اتے اوہناں دے ساتھی سکھدیو لائلپور شہر دے ، بھگت سنگھ دے چاچا اجیت سنگھ، جتھیدار چھانگا سنگھ پیؤ جتھیدار جگدیو سنگھ تلونڈی، اکھاں دے بہت ہی پرسدھ ڈاکٹر ہربھجن سنگھ گوجرا، پرسدھ انجینیئر سر گنگا رام، ساہت دے بابا بوہڑ پرنسیپل سنت سنگھ سیکھوں، کہانی کار کلونت سنگھ ورک، چیف ایئر مارشل ارجن سنگھ، کھیتی باڑی ارتھ شاستری اتے پٹیالہ پنجابی یونیورسٹی دے سابقہ وائس چانسلر سردارا سنگھ جوہل، ہاکی دے پرسدھ کھلاڑی پتھیپال سنگھ، لالا جگت نارائن، راجستھان دے گورنر دربارا سنگھ، اتہاسکار اتے گرو نانک دیو یونیورسٹی دے سابقہ وائس چانسلر ڈاکٹر: جے. ایس. گریوال، سر سکندر حیات خاں ٹوانہ، خضر حیات خاں ٹوانہ، پہلوان رستم ہند کیسر سنگھ، پہلوان سوہن چیلیوالیا اتے ہزارا سنگھ بہوڑو وغیرہ اسے نہری کھیتر نال سبندھ (تعلق) رکھدے سن ۔ اس نہری بستی دی خوش حالی اتے امیری سکھ بھائیچارے دے آبادکاراں کرکے آئی جنہاں ہڈّ بھنویں محنت کیتی ۔ مائیکل الائیز آرتھر (The Indus Rivers، 1 Study of the 5ffects of the Partition. PP. 174-75 ) دا کہنا ٹھیک ہے کہ 'بہتے پاکستانی اج ایہہ مننگے کہ نہری بستیاں وچ سکھ آبادکاراں دا یوگدان اتہاسک سی ۔

لوئر جہلم نہر

اس نہر دی اساری توں پہلاں اس دے کھیتر وچ کجھ برساتی نہراں پیندیاں سن، جنہاں نوں اس نہر دے چلن ویلے سارا سال چلن والیاں نہراں وچ تبدیل کر دتا گیا سی .

ایہہ نہر جہلم دریا دے کھبے کنڈھے توں گجرات ضلعے وچ پیندے پنڈ مونگ رسول دے نیڑیوں کڈھی گئی . مونگ رسول اوہ تھاں ہے، جتھے برطانوی سرکار نے سبھ توں پہلاں پنجاب وچ پالیٹیکنک انجینیئرنگ کالج کھولھا سی، جس نے پنجاب اتے دیس نوں وڈی سنکھیا وچ سبارڈینیٹ انجینیئر مہیا کیتے ۔ ایہہ نہری سسٹم 1892 وچ شروع ہویا اتے اس دا سنچائی کھیتر دریا چناب اتے جہلم دا اوہ درمیانی علاقہ سی، جہڑا جہلم دے کنڈھے پیندے میانی قصبے اتے چناب دے کنڈھے پنڈی بھٹیاں نگر تکّ جے اک لکیر کھچیئے تاں اس دے پچھم والے پاسے پیندا سی ۔ پہلاں اتھے 4100 فٹّ لمبا ویئر بنایا گیا اتے نہر دا ہیڈّ ریگولیٹر تے اس اپر اک پل بنایا گیا، جس دے 8 سپین سن اتے ہر اک سپین دی لمبائی 24.5 فٹّ سی ۔ مین لائن دی چوڑائی 140 فٹّ اتے ڈنوگھائی 7.5 فٹّ سی | ڈسچارج 3800 کیوسکس سی | مین لائن دے 38ویں میل توں اک شاہ پور ناں دی برانچ نہر نکلدی سی ۔ اس برانچ تھلے امپیریئل، صوبائی اتے پرائیویٹ برساتی نہراں دا کھیتر پیندا سی، جس نوں ہن سارا سال پانی ملن لگّ پیا سی ۔ 39ویں میل 'تے مین لائن ناردرن (اتری) اتے سدرن (دکھنی) دو برانچاں وچ ونڈی جاندی سی ۔ سدرن (دکھنی) برانچ بار کھیتر دے اچے سرے دے بہت نیڑیوں گزردی سی ۔ مین لائن اتے برانچاں دی لمبائی لگپگ 167 میل سی اتے اس دیاں ڈسٹریبیوٹریز دی لمبائی 960 میل سی ۔ نہر دا افتتاح 30 اکتوبر 1901 نوں ہویا ۔

اس نہر دے کمانڈ ایریئے دا چنگی طرحاں نریکھن کیتا گیا ۔ سیم دی سمسیا توں بچن لئی 20ویں صدی دے شروع وچ ایہہ تجویز کیتا گیا کہ جتھے دھرتی ہیٹھلے پانی دا پدھر 40 فٹّ جاں اس توں بہتا ہے، اس کھیتر وچ سارے رقبے دے 50 فیصدی نوں ہی پانی نال سنجیا جاوے اتے جتھے پانی دا پدھر 25 فٹّ تے 40 فٹّ وچکار ہے، اتھے 40 فیصدی رقبے نوں پانی دتا جاوے اتے جتھے پانی دا پدھر 25 فٹّ توں تھلے ہے اتھے 25 فیصدی کھیتر نوں سنچت کیتا جاوے ۔ اس طرحاں کرن نال سیم دی سمسیا توں کسے حد تکّ بچیا جا سکدا سی ۔ پرسدھ پترکار خشونت سنگھ جنہاں دا پنڈ اتے زمین اسے نہر دے کھیتر ادھین شاہ پور (سرگودھا) ضلعے وچ پیندی سی، نے لکھیا ہے کہ لوئر چناب نہر نے چناب کالونی دے واسیاں دے سماجی جیون 'تے بڑا وڈا اثر چھڈیا ۔ چناب کالونی وچ ملی کامیابی کارن شاہ پور دے ریتلے تھل کھیتر نوں وی اوہو کامیابی جہلم دریا دے پانیاں نال ملی ۔ (ہسٹری آف سکھز بھاگ-2، پنہ 116)، 1941-42 وچ اس نہر تھلے سنچائی یوگ کھیتر 1239597 ایکڑ سی اتے ایہہ نہر شاہ پور ضلع(ہن اسدی تھاںضلع سرگودھا ضلع اے)، گجرات اتے جھنگ ضلعےآں دے کجھ بھاگاں(حصےآں) نوں پانی دندی سی ۔

ٹرپل کینال پراجیکٹ

انگلینڈ اک چھوٹا جیہا دیس ہے، جتھے نہراں 'تے ڈیم نہیں سن ۔ اس واسطے انگریز لوک نہراں دی اساری وچ کوئی تجربہ نہیں سن رکھدے ،| اوہناں نے نہراں بناؤن دی کلا اٹلی دے انجینیئراں توں سکھی اتے پنجاب وچ نہراں بناؤنیاں شروع کیتیاں ۔

ٹرپل کینال پراجیکٹ انگریز حکومت ولوں بنایا گیا اک وڈا پراجیکٹ سی ۔ سرہند نہر، لہندی یمنا نہر، اپرباری دوآب نہر، لوئر چناب نہر اتے لوئر جہلم نہر توں حاصل کیتے تجربے انوسار اوہ بڑے اوکھے پراجیکٹاں نوں ہتھ پاؤن لگّ پئے سن ۔ اوہناں دی سیانپ اتے تیز سوچ اگے نتمستک ہونا پیندا ہے ۔ اس پراجیکٹ ادھین ہیٹھ لکھیاں تنّ نہراں بنائیاں گئیاں:

• (1) اپر جہلم نہر
• (2) اپر چناب نہر
• (3) لوئر باری دوآب نہر

اس پراجیکٹ دی لوڑ اس واسطے پئی کہ راوی دریا وچوں اپرباری دوآب نہر کڈھن نال راوی وچ پانی بہت گھٹ گیا اتے اس طرحاں راوی دے ہیٹھلے پاسے اس وچوں کوئی نہر کڈھنی اسمبھو(ناممکن) سی، جدکہ لاہور دے دکھن وچ ضلع منٹگمری (ساہیوال) ضلعے دا بہت وڈا کھیتر اک ریگستان دی شکل وچ ویران پیا سی ۔| اک پرسدھ نہری انجینیئر سر جان بینٹن نے اس سمسیا دا حلّ سوچیا ۔ جہلم دریا وچ پانی بہت سی، سو، اس نے تجویز کیتا کہ جہلم اتے چناب دریاواں دے پانی نوں منٹگمری ضلعے دی بھوئیں نوں سنجن لئی ورتیا جاوے ۔ اپر لکھیاں تنّ نہراں اس پراجیکٹ دا انکھڑواں انگ ہن ۔

اپر جہلم نہر

ایہہ نہر منگلا دے ستھان توں گجرات ضلعے دی حد توں تھوڑھا اپروں جہلم دریا دے کھبے کنڈھے توں کڈھی گئی سی، جس دی سمرتھا 12000 کیوسکس سی ، چج دوآب (چناب اتے جہلم نال بنن والا دوابا) دا 3،50،000 ایکڑ کھیتر سنجن توں بعد ایہہ نہر دریا چناب وچ مرالا دی تھاں ڈگدی ہے . اس نہر 'تے 1905 وچ کم شروع ہویا اتے 1916 وچ سنجائی لئی کھولھی گئی . سال 1941-42 وچ چج دواب دا 502292 ایکڑ کھیتر اس دی کمانڈ تھلے سی ۔ ایہہ کھیتر نہر دے سجے پاسے ستھت سی، جدکہ کھبے پاسے دا کھیتر اچا ہون کرکے آباد نہ ہو سکیا ۔

اپر چناب نہر

جہلم دریا دا جو پانی مرالا دی تھاں تے چناب وچ سٹیا گیا سی، نوں ورتن لئی ایہہ نہر کڈھی گئی سی ۔ ایہہ نہر 1913 وچ بن گئی سی ، اپنیاں دو برانچاں نوکھر برانچ اتے رایا برانچاں راہیں 6،50،000 ایکڑ (بعد وچ 1600000 ایکڑ) ضلع سیالکوٹ، گجرانوالہ، لاہور اتے شیخوپورا دا کھیتر سنج کے ایہہ راوی دریا تے بلوکی دے ستھان تے سپرپیسج راہیں دریا نوں پار کردی ہے ۔

لوئر باری دوآب نہر (ایل.بی.ڈی.سی.)

اپر چناب نہر دا ناں ہیڈ بلوکی (ضلع لاہور) سپرپیسج راہیں راوی پار کرن اپرنت لوئر باری دوآب نہر ہو جاندا ہے ۔ اج دے اوکاڑا، منٹگمری(ساہیوال)، خانیوال ضلعےآں وچوں ہندی ہوئی 215 کلومیٹر دا فاصلہ طے کرکے ایہہ ٹبّ ناں دے تھاں اتے ختم ہندی ہے ۔ اس کھیتر نوں وساؤن لئی ودھیا سکھ واہیکار شرینیاں نوں اتھے ستھاپت کیتا گیا، جنہاں وچ جٹّ، کمبوج، سینی، لبانے اتے مذہبی سکھ سن جو پنجاب دے بھرویں آبادی والے ضلعےآں توں اتھے وسن لئی برطانوی حکومت ولوں سدے گئے سن ۔ اس طرحاں جہلم دریا دا وادھو پانی اس کھیتر وچ لیاندا گیا تے اک صدی پہلاں ایہہ اک انوٹھا پراجیکٹ سی ۔

لوئر باری دوآب نہر دیاں کئی ڈسٹریبیوٹریاں ہن، جویں کہ بیروا، گنجیبار، ددپھولیہانا، چیچہ وطنی، کسووال، جہانیاں، دھولر، چکشاہانہ اتے فورسٹ آدی جنہاں نال لگپگ 13 لکھ ایکڑ بھوئیں سنچت ہندی سی ۔ تھوڑھا کھیتر ملتان ضلعے دا وی آؤندا ہے، 1941-42 وچ اس نہر ادھین 1438166 ایکڑ بھومی نوں پانی ملیا ۔

ٹرپل کینال پراجیکٹ دے مکمل ہون تے ایہہ تنّ نہراں اتے دو لوئر چناب نہر اتے لوئر جہلم نہر اکجٹتا وچ آپسی طور تے بجھیاں ہوئیاں سن اتے ایہناں نوں اک اکائی وجوں چلایا جاندا سی ۔ جہلم اتے چناب دریاواں وچ پانی دی اپلبدھی انوسار اجیہا کیتا جاندا سی ۔ ایہناں توں تھلے نکلدیاں نہراں ستنتر روپ وچ چلدیاں سن اتے اک-دوسری 'تے نربھر نہیں سن ۔ لاہور سکتریت ولوں ایہناں پنج نہراں وچ پانی ونڈ کے چھڈیا جاندا سی ۔

ستلج ویلی پراجیکٹ

ستلج اتے بیاس دریاواں دے سنگم ہریکے توں تھلے ایہناں دوواں دریاواں دی دھارا نوں ستلج ہی کیہا جاندا سی اتے اس کھیتر وچ بہت ساریاں برساتی نہراں بنیاں ہوئیاں سن، جنہاں وچ پانی دی ہوند غیر-یقینی رہندی سی کیونکہ اپر ستلج وچوں سرہند نہر اتے فروزپور ضلعے وچ گرے کینالز اتے بیاس وچوں ہشیارپور ضلعے وچ شاہ نہر کڈھن نال پانی دی کافی کھپت ہو جاندی سی ۔ ایہناں برساتی نہراں دے کھیتر وچ پانی دی سپلائی یقینی بناؤن لئی سارا سال چلن والیاں نہراں دی اساری ضروری سی ۔ اس مسئلے دے حلّ لئی ستلج ویلی پراجیکٹ ناں دی سکیم 1906-1908 وچ بنائی گئی پر اس نوں ٹالنا پیا کیونکہ بہاول پور ریاست وچ تے برطانوی ہند حکومت وچ اس سکیم بارے کچھ متبھید سن ۔ 1906 وچ ریاست بیکانیر نے پانی لین لئی بینتی کیتی، جس دا بہاول پور ریاست نے بیکانیر دے غیر-ریپیریئن ریاست ہون کرکے ورودھ کیتا ، پر 1920 وچ ایہناں دوواں ریاستاں اتے انگریزی حکومت وچ رضامندی ہو گئی کیونکہ بیکانیر ریاست پانی لئی پنجاب حکومت نوں رائلٹی دین لئی سہمت ہو گئی ، اس پروجیکٹ ادھین گیاراں نہراں ہیٹھ لکھے انوسار بناؤنیاں تجویز ہوئیاں ۔ ایہناں نہراں دا ویروا اس پرکار ہے:-

حسینیوالا ہیڈ ورکس

اس تھاں توں ستلج دے کھبے کنڈھے توں 2 نہراں بیکانیر نہر (گنگ کینال) جس نے بیکانیر ریاست دے کھیتر نوں پانی دینا سی، بنائی گئی اتے دوسری ایسٹرن نہر جس نے فروزپور ضلعے دے کھیتر نوں سنجنا سی، تیسری نہر دریا دے سجے کنڈھے توں دیپالپور نہر ناں دی نہر سی، جہڑی ہن پاکستان دے علاقے وچ پیندی ہے ۔

سلیمانکی ہیڈ ورکس

اس تھاں توں وی کھبے کنڈھے توں ایسٹرن صادقیہ نہر اتے فورڈواہ نہر، دو نہراں کڈھیاں گئیاں، سجے کنڈھے توں پاکپٹن نہر ۔ ایہناں تناں نہراں دیاں تنّ ہی برانچ نہراں سن، جنہاں دے کرم وار ناں سن ملک برانچ، میکلوڈگنج برانچ اتے کھدر برانچ ۔

اسلامکی ہیڈ ورکس

اس تھاں توں کھبے پاسیوں دو نہراں بہاول نہر اتے قائمپور نہراں نکلدیاں سن ۔ بہاول نہر دیاں دو برانچ نہراں احمدپور برانچ اتے ڈیزرٹ برانچاں سن ۔ سجے کنڈھے میلسی ناں دی نہر نکلدی سی ۔ اس دیاں دو چتوین اتے لودھراں برانچاں سن ۔

پنجند ہیڈ ورکس

اس تھاں توں عباسیہ نہر اتے پنجند نہر ناں دیاں دو نہراں کڈھیاں گئیاں ۔ عباسیہ نہر دی کوئی برانچ نہیں سی ۔ پنجند نہر دیاں تنّ برانچ نہراں، جنہاں دے ناں صادق برانچ، رحیم یار خاں اتے منچن برانچاں نیں۔ سلیمانکی ہیڈّ ورکس توں بعد وچ پانی دی لوڑ نوں مکھ رکھدیاں منٹگمری پاکپٹن لنک ناں دی اک ہور نہر بنائی گئی ۔

ایہناں ساریاں نہراں دے کھیتر وچ پنجاب دی گھنی سنکھیا والے ضلعےآں وچوں لوکاں نوں لجا کے برطانوی ہند حکومت اتے بیکانیر اتے بہاول پور ریاستاں دے راجےآں نے وسایا اتے زمیناں الاٹ کیتیاں، ایہناں نہراں وچوں کیول حسینیوالا ہیڈّ ورکس توں نکلدیاں تنّ نہراں اتے ہیڈورکس بارے سنکھیپ(مختصر) ویروا لکھیا جاندا ہے ۔

حسینیوالا ہیڈّ ورکس دی اساری

سروے آف انڈیا دے 1863 دے نقشے درساؤندے ہن کہ اس تھاں ستلج دریا دو حصیاں وچ وگدا سی ، دریا دی دوجی لہر قصور والے پاسے لگپگ 5 کلومیٹر دور سی اتے پنڈ گنڈا سنگھ والا پاس سی ۔ کھبے پاسے دی شاخ اپر قیصر ہند پل ریلوے اتے سڑکی آواجائی لئی سانجھے طور تے ورتیا جاندا سی ۔ ایہہ پل 1887 وچ مکمل ہویا ، قصور والے پاسے دے وہن نوں بند کر دتا گیا ۔ پر 1900 وچ دریا پھر اس رستے وگن لگّ پیا، جس نوں پھر پکے طور 'تے مضبوطی نال بند کر دتا گیا ۔ قیصر-اے-ہند پل دی کلّ لمبائی 4291 فٹّ سی ۔ 1920 وچ ریلوے دی ہیوی ٹریفک نوں ویکھدیاں اس پل توں تھوڑھا تھلے والے پاسے اک ہور ریلوے پل بنا دتا گیا اتے نال ہی سڑکی آواجائی لئی وی اک پل جوڑ دتا گیا ۔ اتھے ایہہ لکھنا ضروری ہے کہ پرانے پل دے سجے پاسے دے ابٹمینٹ دے نیڑے ہی شہید اعظم سردار بھگت سنگھ اتے اوہناں دے ساتھیاں راجگرو اتے سکھدیو دیاں بعد وچ سمادھیاں بنائیاں گئیاں ۔

حسینیوالا ہیڈ ورکس دی تھاں تے اک ویئر بنایا گیا، جس دی سمرتھا 3،50،000 کیوسکس پانی نوں سنبھالن لئی سی ۔ 25 گیٹ لائے گئے اتے ہر سپین دی لمبائی 60 فٹّ رکھی گئی ۔ 17 دسمبر، 1921 نوں بیرج بناؤن دا کم شروع ہویا ۔ پانی 25 اکتوبر، 1927 نوں چھڈیا گیا ۔ وائسرائے ہند نے اس دا ادگھاٹن کیتا ۔ ریلوے آواجائی 17 جون، 1928 نوں چالو ہوئی اتے سڑکی پل 4 اپریل، 1929 نوں ۔

پہلاں بہاول نگر توں چونے نوں ساڑن اتے اس دی سپلائی دا پربندھ کیتا گیا سی ۔ اسے سمیں سیمینٹ دی قیمت 60 روپئے توں ڈگّ کے 30 روپئے پرتی ٹن ہو گئی اتے اس طرحاں پنجاب سیمینٹ کمپنی نے ہیڈورکس دے کماں تے ورتن لئی سیمینٹ سپلائی کیتا ۔ حسینیوالا ناں دے اک چھوٹے جہے پنڈ دے ناں تے اک ریلوے سٹیشن ہیڈّ ورکس توں اک میل دی وتھّ 'تے ستھاپت کیتا گیا اتے اڈّ-اڈّ تھاواں 'تے سامان پہنچاؤن تے جمع کرن لئی لگبھگ 21 کلومیٹر لمیاں ریلوے سائیڈنگز بنائیاں گئیاں ۔ ورکشاپاں، سٹور، پاور ہاؤس، اٹاں دے سٹور اتے کئی عارضی ہٹ بنائے گئے ۔ اس توں علاوہ چوڑی پٹڑی دی ریلوے لائن اتے ٹریموے لائیناں وچھائیاں گئیاں تاں جو دریا وچوں پٹی مٹی نوں دور لجا کے سٹیا جاوے اتے اساری لئی لوڑیندے سامان نوں سٹوراں توں لیاندا جاوے ۔ بہت ساری بجلی دی ورکشاپاں نوں چلاؤن لئی آوشکتا سی، جس نوں وکرز پیٹر کروڈ آئل جنریٹنگ سیٹاں نال پیدا کیتا گیا ۔ اس بجلی نوں ورکشاپاں وچ ورتیا گیا ۔ ہائی ٹینشن لائیناں راہیں اس بجلی نوں پمپاں، کنکریٹ مکسچراں اتے ونچز آدی نوں چلاؤن لئی ورتیا گیا ۔ لگپگ 20 بسائرس ایکسکیوٹرز پائیل ڈرائیونگ مشیناں، کھوہیاں گالن والے پلانٹ، سٹون کرشرز اتے بال ملز آدی موقعے 'تے ورتے گئے ۔ اس ویلے نرسندیہ ایہہ اک بہت وڈا کم سی ۔

حویلی پراجیکٹ

حویلی نہر

ایہہ نہر چناب جہلم دریاواں دی سانجھی دھارا وچوں تریموں ہیڈ ورکس توں نکلدی ہے اتے رستے وچ کئی رجباہیاں راہیں جویں کہ ہسووالی، شورکوٹ، گھگّ اتے درکھانا راہیں بھوئیں دی سنچائی کردی ہوئی ریلوے سٹیشن عبدالحکیم پاس دریا راوی وچ جا ڈگدی ہے ۔ اس نہر دا پراجیکٹ 1937 وچ منظور ہویا اتے 1939 وچ نہر مکمل ہوئی ۔ حویلی نہر دی مین لائن پکی بنائی گئی اتے باقی سسٹم کچا سی ۔ تریموں دے تھاں تے نہر دا بیراج وی 1939 وچ بنیا، جس دا دریا وچ 645000 کیوسکس پانی لنگھن لئی ڈزائین کیتا گیا ۔ اس نہر نال 7 لکھ ایکڑ رقبے نوں سارا سال پانی دتا جاندا سی ۔

سدھنائی نہر

ایہہ نہر دریا راوی دے کھبے کنڈھے توں ملتان ضلعے دے کھیتر نوں سنجن لئی کڈھی گئی سی ۔ اس نہر دا ناں سدھنائی تاں پیا کیونکہ ایہہ دریا راوی دے 12 کو میل اس حصے چ پیندی ہے، جتھے راوی تلمبہ دے ستھان توں لے کے سرائے سدھو تکّ بالکل سدھی بناں کسے ول-ونگ توں وگدی ہے ۔ ایہہ نہر 1886 وچ چالو ہوئی، جس دا ویئر 737 فٹّ لما سی ۔ مین لائن دی چوڑائی 90 فٹّ تے سمرتھا 1820 کیوسکس سی ۔ 30 میل دا سفر کرکے دو ڈسٹریبیوٹریاں نکلدیاں سن، جو کلّ پانی دا تیجا حصہ کھچّ لیندیاں سن ۔ 11 ہور ڈسٹریبیوٹریاں رل کے 595 مربع میل دے کھیتر وچ سنچت کردیاں سن ۔ اس کھیتر وچ وی برطانوی ہندسرکار نے پنجاب دے ہور ضلعےآں توں محنتی کسان لیا کے وسائے اتے بہوتیاں نوں 90 ایکڑ دے پلاٹ الاٹ کیتے گئے کیونکہ راوی دے اپرلے حصے وچ پر باری دوآب نہر راوی دا بہتا پانی لے لیندی سی ، سو، بہار دے موسم وچ اتھے راوی وچ پانی بہت گھٹ جاندا سی، سو، اس موسم دیاں فصلاں نوں کھوہاں دے پانی نال سنجیا جاندا سی ۔ پہلی جنگ عظیم توں بعد برطانوی سرکار نے کئی سنچائی دیاں سکیماں تیار کیتیاں اتے اوہناں دی اساری کیتی گئی ۔ کئی پرانیاں پراجیکٹاں وچ لوڑ مطابق سودھ کیتی گئی ۔ سدھنائی نہر وی ایہناں وچوں اک سی ۔

اس نہر دی سبھ توں لمی برانچ نہر شجاع آباد ناں دی ہے، جہڑی ملتان دے لہندے وچ وگدی ہے ۔ اس دی ٹیل توں گجو ہٹاں ناں دی برانچ نکلدی ہے ۔ اس نہر دیاں ڈسٹریبیوٹریاں دے ناں سن، فاضل شاہ، چوپڑہٹا، حشمت مرولی، کوٹلی بھلا، ککڑہٹا، جیوالا، مدینہ، سجانپور، نیلہر، کبیر والا، چنوان، ماہنی سیال اتے میانی ۔ اس نہر دے کھیتر وچ پنڈ وساؤن لئی کوئی پکے رول نہیں سن ، ملتان دے ڈپٹی کمیشنر نے پہلی وار 1927 وچ کجھ رولاں دے پروانگی دتی ۔

حویلی نہر نوں سدھنائی نہر وچ پانی دی ماترا ودھاؤن لئی وی ورتیا جاندا سی ۔

رنگ پور نہر

ایہہ نہر تریموں ہیڈ ورکس توں چناب تے جہلم دریاواں وی سانجھی دھارا توں سجے پاسے توں انگریز سرکار ویلے کڈھی گئی ۔ ایہہ دریا دے نیڑے-نیڑے وگدی تے بیٹ ایریئے نوں سنجدی ہے ۔ ایہہ جھنگ اتے مظفرآباد ضلعےآں دے کھیتر نوں پانی دندی ہے اتے اس دی اک ہی مظفرپور ناں دی برانچ ہے، جس دی ٹیل توں حاجیواہ ڈسٹریبیوٹری نکلدی ہے ۔

بیکانیر نہر (گنگ کینال)

حسینیوالا ہیڈ ورکس توں دریا ستلج دے کھبے کنڈھے توں بیکانیر نہر (گنگ کینال) اتے ایسٹرن نہر کڈھیاں گئیاں ۔ بیکانیر نہر دا نیہہ-پتھر بیکانیر دے مہاراجہ گنگا سنگھ نے دسمبر 1925 وچ رکھیا ۔ پہلاں اس دی سمرتھا 2144 کیوسکس سی، جہڑی پچھوں ودھا کے 2720 کیوسکس کر دتی گئی ۔ اس نہر دا ریگولیٹر 4 سپیناں دا ہے ۔ اس نہر دی پنجاب وچ 160 کلومیٹر لمبائی ہے اتے اس نوں پنجاب نے اپنے کھیتر وچ بیکانیر دے خرچے تے بنایا ۔ ہیڈّ ریچ وچ کم 1923 وچ ہی شروع کر دتا گیا سی ۔ اس نہر دی کمانڈ تھلے 6،50،000 ایکڑ رقبہ پہلاں نردھارت کیتا گیا سی ۔ پنجاب وچ ایہہ پہلی پکی نہر بنائی گئی سی اتے 1928 وچ مکمل ہوئی تے اس اپر 332 لکھ روپئے خرچ ہوئے ۔ ہریکے دے ستھان تے بیراج اتے فروزپور فیڈر نہر بن جان تے بیکانیر نہر نوں حسینیوالا توں پانی دی سپلائی بند کر دتی گئی اتے اس دی برجی 45000 تے فروزپور فیڈر نہر نال جوڑ دتا گیا ۔ ایہہ نہر راجستھان دے گنگانگر ضلعے دے کھیتر نوں پانی دندی ہے ۔ 1947 تکّ بیکانیر ریاست پانی دی رائلٹی پنجاب سرکار نوں دندی رہی ۔

ایسٹرن نہر

ایہہ نہر بیکانیر نہر دے سمانانتر حسینیوالا ہیڈّ توں ہی کڈھی گئی ۔ گورنر پنجاب نے دسمبر 1925 وچ اس دا نیہہ-پتھر رکھیا ۔ اس دی سمرتھا 3814 کیوسکس اتے ہیڈّ ریگولیٹر پنج دراں دا ہے ۔ اس نہر دی کمانڈ تھلے 429000 ایکڑ رکھیا گیا، جس دی آبپاشی ہندی سی ۔ 1933 وچ نہر چالو ہوئی اتے اس دی اساری اپر 2.58 کروڑ روپئے خرچ ہوئے ۔ ایہہ فروزپور ضلعے دے کھیتر نوں پانی دندی ہے کیونکہ ایہہ نہر جھونے دی بجائی والے کھیتر وچوں لنگھدی ہے جتھے اس فصل لئی عارضی موگھے الاٹ کیتے جاندے ہن ، سو، اس کم لئی 680 کیوسکس ہور پانی چاہیدا سی ، اس لئی نہر دی سمرتھا ودھائی گئی اتے 39 میل لمے ہور سوئے پٹے گئے، جنہاں دی لاگت 3070000 روپئے آئی ۔

دیس دی ونڈ توں مگروں ہریکے دے ستھان تے بیراج بنن تے اتھوں فروزپور فیڈر نہر دی اساری کیتی گئی ۔ اس نہر دا پانی بیکانیر اتے ایسٹرن نہر وچ پنڈ کھائی پھیمیکی دے نیڑے پایا گیا ۔ ایسٹرن نہر فروزپور ضلعے دے کھیتر دی سنچائی کردی ہے ۔

دیپالپور نہر

ایہہ نہر حسینیوالا ہیڈ ورکس توں دریا ستلج دے سجے کنڈھے توں کڈھی گئی ۔ ایہہ لاہور ضلعے دے کھیتر چونیاں اتے ضلع منٹگمری(ضلع ساہیوال) دے دیپالپور (ہن ضلع اوکاڑا چ) علاقے نوں سنچت کردی سی ۔ اس نہر دے کھیتر وچ کجھ برساتی نہراں جویں اپر ستلج برساتی نہراں جنہاں وچ کٹورا نہر، خانواہ نہر، اپر سہاگ نہر اتے لوئر سہاگ نہر وغیرہ پیندیاں سن ۔ ایہناں نہراں نوں سارا سال چلن والیاں نہراں وچ تبدیل کرن لئی 1919 وچ اک سکیم بنائی گئی جس انوسار دیپالپور نہر 1932 وچ پٹی گئی اتے اپر لکھیاں برساتی نہراں وچ اس دا پانی پایا گیا اتے کجھ نویں رجباہے تجویزے گئے ۔ اس نہر دی سمرتھا 7270 کیوسکس رکھی گئی ۔ اس نہر 'تے کم 1925 دے اخیرلے مہینیاں وچ شروع ہویا اتے 1932 وچ ختم ہویا ۔ دیس دی ونڈ توں پچھوں 1948 وچ اس نہر نوں پانی دینا بھارت ولوں بند کر دتا گیا کیونکہ اس دا ہیڈّ بھارت وچ پیندا سی تے نہر پاکستان وچ ۔ ایہہ اس لئی کیتا گیا کیونکہ ریڈ کلف ایوارڈ انوسار حسینیوالا ہیڈ ورکس توں پنج میل اپر والے پاسے اک چھوٹے پل دا ہیڈّ لہور ضلعے وچ پیندا سی، جتھوں پاکستان اک لنک نہر پٹ کے تھلے دیپالپور نہر وچ پاؤنا چاہندا سی ۔ اس طرحاں حسینیوالا ہیڈّ ورکس شارٹ سرکٹ ہو جانا سی تے اتھوں نکلدیاں نہراں دی پانی دی سپلائی پربھاوت ہونی سی ۔ دیپالپور نہر دا پانی بند ہون تے پاکستان نے پروٹیسٹ کیتا ۔ اس سبندھ وچ 4 مئی، 1948 نوں دلی وکھے اک میٹنگ ہوئی، جس وچ بھارت ولوں پردھان منتری پنڈت جواہر لال نہرو، سردار سورن سنگھ اتے این. وی. گیڈگلّ اتے پاکستان ولوں غلام محمد، شوکت حیات خاں اتے ممتاز دولتانہ شامل ہوئے ۔ فیصلے انوسار پاکستان نوں بدلویں پربندھ کرن لئی وقت دتا گیا اتے نہر وچ پانی دی بحالی کر دتی گئی ۔ اسے میٹنگ وچ ہی پاکستان نوں اپرباری دوآب نہر دا جو پانی پاکستان ولّ جاندا سی، لئی وی بدلویں پربندھ کرن لئی کیہا گیا ۔ پاکستان نے دریا چناب وچوں نہر پٹّ کے، راوی نال میل کے پھر دیپالپور نہر وچ پائی ۔ اس لنک نوں بی.آر.بی.ڈی. (بمبانوالا-راوی بیدیاں-دیپالپور) لنک نہر کیہا جاندا ہے، جس نوں بھارت وچ ایچھوگل نہر وی کیہا جاندا ہے، اس دا ورنن(ذکر) 1965 دی بھارت پاکستان لڑائی وچ بہت ہندا سی ۔ اس نہر تے 1958 وچ کم ختم ہویا ۔ اس لنک دے بن جان 'تے دیپالپور نہر نوں پانی دی سپلائی حسینیوالا ہیڈ ورکس توں بند کر دتی گئی ۔

بھاکھڑا ڈیم اتے اس توں نکلدیاں نہراں

بھاکھڑا ڈیم جدید تکنالوجی اتے انجینیئرنگ وگیان دی اک وڈی دین ہے ۔ ایہہ اتری بھارت دا اک پربھاوشالی اتے بہت وڈا ڈیم ہے جو اس کھیتر وچ سنچائی لئی پانی، انڈسٹری نوں چلاؤن لئی بجلی، شہراں دا بجلیکرن، پنڈاں وچ بجلی اتے ٹیوبویلاں نوں چلاؤن لئی توانائی پردان کردا ہے ۔ اس ڈیم نوں بناؤن دا خیال برطانوی ہند حکومت ویلے 1908 وچ پیدا ہویا، سروے کیتا گیا اتے پراجیکٹ رپورٹ تیار کیتی گئی ۔

ستلج ویلی پراجیکٹ جو 1921 وچ منظور ہویا، دی رپورٹ وچ جو سیکریٹری آف سٹیٹس نوں بھیجی گئی، لکھیا گیا سی کہ نہ ہی حویلی اتے نہ ہی بھاکھڑا ڈیم سکیماں تے اگے ودھیا جا سکدا ہے . جد تکّ کہ ستلج ویلی پراجیکٹ بن نہیں جاندا کیونکہ پانی دی ہور ورتوں (دریا دے اپرلے حصے وچ) برٹش کھیتر اتے بہاول پور ریاست دے کھیتر وچ انڈس دریا تے بنیاں برساتی نہراں 'تے برا اثر چھڈیگا ۔ اس طرحاں بھاکھڑا ڈیم بناؤن دا پراجیکٹ لمبت پیا رہا ۔ 1928 وچ اس پروجیکٹ نوں سودھیا گیا تے اس دی سمرتھا 4.75 ایم.اے.ایف. ودھائی گئی ۔ بمبئی پرانت دی سرکار نوں اس پراجیکٹ اپر اپنی رائے دین لئی کیہا گیا کیونکہ سندھ ادوں بمبئی پریزیڈینسی وچ پیندا سی ۔ بمبئی نے اس پراجیکٹ دی ورودھتا کیتی کیونکہ اس نال انڈس دریا وچ پانی دا لیول نیواں ہو جاویگا تے برساتی نہراں دے پانی لین دی سمرتھا 'تے اثر پویگا ۔ 1934، مارچ وچ بمبئی نے ڈیم بناؤن لئی سہمتی پرگٹائی ۔ ستلج ویلی پراجیکٹ دیاں نہراں 'تے کوئی اثر نہ پوے بھاکھڑا پراجیکٹ دی سمرتھّ 4.0 ایم.اے.ایف. کیتی گئی ۔

1944 وچ ڈاکٹر: جے.ایل. سیویج (.L. Sawege) جو امریکا دی بیورو فار ریکلیمیشن دا چیف انجینیئر سی، نے موقعے دا نریکھن کیتا تے 1600 فٹ اچائی تکّ پانی دی بھرپائی دا ڈیم بناؤن لئی کیہا ۔ یو.ایس.اے. دی اک انترراشٹری ڈینور ناں دی کمپنی نے ایہہ اچائی 1580 فٹّ رکھن دی تجویز رکھی ۔ اچائی اس لئی گھٹائی گئی کیونکہ راجا بلاسپور دے محل تے کجھ مندر ڈیم دی جھیل وچ ڈبدے سن ۔ دیس آزاد ہون توں مگروں پردھان منتری پنڈت جواہر لال نہرو نے اس معاملے وچ دخل دتا تے بلاسپور دے راجا نے اپنے اعتراضاں نوں واپس لے لیا اتے ڈیم دے پانی دا ودھ توں ودھ پدھر 1680 فٹّ تکّ رکھیا گیا ۔

ننگل ڈیم جو بھاکھڑا ڈیم دا ہی حصہ ہے تے بیراج بناؤن دا کم 1946 وچ ہی شروع کر دتا گیا سی پر بھاکھڑا ڈیم تے کم اپریل 1948 وچ شروع ہویا ۔ کم بہت تیز گتی نال ہویا ۔ کنکریٹنگ دا کم 17 نومبر، 1955 نوں شروع ہویا، جس دا ادگھاٹن پردھان منتری نہرو نے کیتا ۔ ایہہ کم 1961 دے اخیر وچ ختم ہویا ۔ پنڈت نہرو نے 22 اکتوبر، 1963 نوں بھاکھڑا ڈیم قوم نوں سمرپت کیتا ۔ اس ڈیم دی اساری اپر مانوی سمرتھا اتے مشینری دا جوڑ ادتی سی جد 13000 ورکر، 300 انجینیئر، 30 امریکن ماہر، مشیناں دا شور، گرجدے ہوئے بھار لدے ٹرکّ، کریناں، کئی قسماں دے ٹول، دنیا دے اک بہت وڈے ڈیم تے قدرت دی طاقت نال بھڑ رہے سن ۔ نہرو بھاکھڑا ڈیم نوں ماڈرن ٹیمپل کہندے ہندے سن ۔ اس ڈیم دے بنن تے سرجے گئے سروور(جھیل) دا ناں گرو گوبند سنگھ دے ناں 'تے گوبند ساگر رکھیا گیا ۔ بہت سارے ودیشی مہمان جویں کہ مصر دے صدر کرنل جمال عبدالناصر، جوسف ٹیٹو یوگوسلاویہ دے صدر ، چو این لائی چین دے پردھان منتری، ہوچی من اتری ویت نام دے صدر، کلیمینٹ ایاٹلی انگلینڈ دے سابقہ پردھان منتری، سوویت یونین( روس )دے پردھان منتری، نکیتا خروشچیف سوویت روس دے فسٹ سیکریٹری ؛ پرنس فلپ ڈیوک آف ایڈنسرا، دلائی لاما، پنچن لاما، ایران دے بادشاہ رضا شاہ پہلوی وغیرہ کئی مہان شخصیتاں اس ڈیم نوں ویکھ چکیاں ہن ۔

بھاکھڑا ڈیم دی پانی جمع کرن دی کلّ سمرتھا 7.8 ایم.اے.ایف. ہے، کیچمینٹ ایریا 22،000 مربع میل اتے ڈیم دی اپروں چوڑائی 30 فٹ ہے ۔

ننگل ڈیم

بھاکھڑا ڈیم پانی نوں جمع کرن لئی اک سروور ہے تاں کہ تھلے نکلن والیاں نہراں اس توں نینترت پانی لے سکن ۔ بھاکھڑا ڈیم توں 8 میل تھلے پانی نوں اک ہور ڈیم جس دا ناں ننگل ڈیم ہے، وچ ڈکیا گیا ہے ۔ اس ڈیم توں ننگل ہائیڈرل چینل جو بجلی وی پیدا کردی ہے تے سنچائی لئی وی ہے، نکلدی ہے اتے اسے طرحاں اس دے سماننتر اک ہور نہر انندپور صاحب ہائیڈل چینل نکلدی ہے ۔ ننگل ڈیم 955 فٹّ لما کنکریٹ ڈیم ہے ۔ ایہہ ڈیم 1952 وچ مکمل ہویا ۔

ننگل ہائیڈرل چینل

ایہہ نہر ننگل ڈیم توں کھبے پاسیوں 14500 کیوسکس سمرتھا نال نکلدی ہے، جس وچ برجی 10،000 'تے بنے سلٹ ایجیکٹر لئی 2000 کیوسکس ہے ۔ ہیڈ ریگولیٹر دے 8 در اتے ہر در 24 فٹّ چوڑا ہے ۔ دراں دے تھملے 6 فٹّ چوڑے ہن ۔ ایہہ نہر سرو وچ بہت مشکل نیم پہاڑی کھیتر وچ پیندی ہے اتے بہت کٹائی اتے بھرائی وچوں گزردی ہے اتے 58 ندیاں نالے اس نوں کتے سائیفناں، کدھرے سپرپیسجاں اتے کدھرے ایکواڈکٹس راہیں پار کردے ہن ۔ کم 1947 وچ شروع ہویا اتے جولائی 1954 وچ ختم ہویا ، نہر دی لمبائی 64 کلومیٹر ہے ، نہر دی چوڑائی 58 فٹّ، ڈنوگھائی 23 فٹّ ہے اتے ایہہ پکی نہر ہے ۔ اس نہر اپر 2 پاور ہاؤس اک گنگووال اتے اک کوٹلہ دے ستھان 'تے پیندے ہن، جتھے بجلی پیدا ہندی ہے ۔ 64 کلومیٹر دی لمبائی توں بعد اس نوں بھاکھڑا مین لائن جاں بھاکھڑا نہر کیہا جاندا ہے ۔

بھاکھڑا مین لائن نہر

64 میل دی لمبائی توں مگروں ننگل ہائیڈرل چینل نوں بھاکھڑا مین لائن کیہا جاندا ہے ۔ اس دی سمرتھا 12455 کیوسکس ہے اتے اس دی لمبائی 108 میل ہے ۔ اس دی برجی 158000 تے اس وچوں نروانا برانچ نکلدی ہے جسدا بہتا پانی ہریانہ دے کھیتر نوں سنجدا ہے ۔ بھاکھڑا نہر دیاں گھگر لنک، بھاکھڑا مین برانچ اتے رتیا برانچاں ہن ۔ بھاکھڑا مین لائن تے اس دیاں برانچاں ڈبل ٹائل نال پکیاں بنائیاں گئیاں ہن ۔ برانچاں دی کلّ لمبائی 543 میل ہے ۔ ایہناں ساریاں برانچاں تے 1948 وچ کم شروع ہویا اتے 1954 وچ ختم ہویا ۔ بھاکھڑا مین لائن نال بھارتی پنجاب، ہریانہ، اتے کجھ راجستھان دا کھیتر سنجیا جاندا ہے ۔ نروانا برانچ دا کجھ پنجاب دا کھیتر چھڈّ کے بہتا پانی ہریانہ لئی ہے ۔ لہندی یمنا نہر دی سرسا برانچ دا پورا کھیتر نروانا برانچ دے پانی نال سنجیا جاندا ہے ۔ اس برانچ دی کلّ لمبائی 162.49 کلومیٹر ہے ۔

انندپور ہائیڈرل چینل

ایہہ نہر ننگل ہائیڈرل چینل دے سمانانتر ننگل ڈیم توں نکلدی ہے ۔ اس راہیں کیول بجلی ہی پیدا کیتی جاندی ہے ۔ ایہہ نہر لوہنڈ کھڈّ تکّ تجویز کیتی گئی سی جو کیرتپور صاحب توں تھلے والے پاسے پیندی ہے ۔ ایہہ ننگل ہائیڈل چینل دے کھبے پاسے ہے، جس دی سمرتھا 10150 کیوسکس ہے ۔ اس اپر گنگووال اتے نکیاں دو پاور ہاؤس پیندے ہن، جنہاں راہیں 134 میگاواٹ بجلی پیدا کیتی جاندی ہے ۔ اس نہر تے 145 کروڑ روپئے خرچ آیا ۔ نہر دی لمبائی لگپگ 33.8 کلومیٹر ہے ۔ لوہنڈ کھڈّ اپڑ کے اس نہر دا پانی اسے کھڈّ راہیں پھر ستلج دریا وچ پے جاندا ہے ۔

ستلج یمنا لنک

نہر جس دا ہریانہ صوبے نال پنجاب دا جھگڑا ہے، اوہ لوہنڈ کھڈّ توں ہی شروع ہونی تجویزی گئی سی ۔ جے ہریانہ نوں اینا پانی دے دتا جاوے تاں ایوں لگدا ہے کہ روپڑ ہیڈ ورکس تے سرہند نہر اتے بست دوآب نہر دا سارا سسٹم شارٹ سرکٹ ہو سکدا ہے اتے پنجاب دے مالوا اتے دوآبہ کھیتر وچ پانی دی بڑی کمی ہو سکدی ہے ۔

بست دوآب نہر

جدوں بھاکھڑا ڈیم دی اساری دا کم اتے روپڑ دے ستھان 'تے ہیڈّ ورکس دی ریماڈلنگ دا کم چل رہا سی تاں تجویز کیتا گیا کہ جالندھر ضلعے دے کجھ کھیتراں اتے پیپسو دے دوآبے وچ پیندے کھیتراں نوں نہری پانی دتا جاوے ۔ سو، 633745 ایکڑ رقبے نوں پانی دین لئی اک پراجیکٹ انومان بنایا گیا ۔ اج دا کپورتھلہ ضلع اس ویلے پیپسو پرانت ادھین پیندا سی ۔ اک نہر جس دی سمرتھا 1452 کیوسکس سی، دریا ستلج وچوں سجے کنڈھیوا روپڑ دے ستھان 'توں کڈھی گئی ۔ اس نہر دا ناں بست دوآب نہر اس واسطے رکھیا گیا کیونکہ اس نے دریا ستلج اتے بیاس وچکار پیندے دوابا بست جالندھر دے کھیتر نوں پانی دینا سی ۔ سوائے شروع دی کجھ لمبائی دے اس نہر نوں کچی رکھیا گیا ۔ شروع وچ 5500 فٹّ لمبائی وچ نہر نوں اس لئی پکیاں کیتا گیا کیونکہ ایہہ ڈنوگھی پتھر-کٹائی 'چوں گزردی سی ۔ روپڑ ہیڈ ورکس 'تے اک ریگولیٹر جس دے دو در جنہاں دی ہر اک دی چوڑائی 20 فٹّ سی، بنایا گیا اتے اس نوں روپڑ ہیڈورکس دے نویں بیراج نال جوڑیا گیا ۔ مین لائن نہر دی تھلیوں چوڑائی 28 فٹّ اتے ڈنوگھائی 9.5 فٹّ ہے ۔ نہر دی لمبائی 29 میل ہے اتے اس دیاں برانچاں دی لمبائی 61 میل ۔ دو برانچاں جالندھر برانچ (500 کیوسکس) اتے نوانشہر برانچ (497 کیوسکس) جو کرم وار مین نہر دی برجی 93487 اتے برجی 141000 توں نکلدیاں ہن، 450000 ایکڑ کھیتر نوں سنجدیاں ہن اتے اس سارے سسٹم دی لمبائی 800 کلومیٹر ہے ۔

سال 1954-55 وچ ایہہ نہر 1.95 کیوسکس پرتی 1000 ایکڑ دی تیبرتا نال ڈزائن کیتی گئی کیونکہ اوہناں سمیاں وچ اس دے کھیتر وچ کھوہاں نال سنچائی ہندی سی اتے نہری پانی دی سخت ضرورت سی کیونکہ بہتے لوکاں نوں بارشاں 'تے نربھرتا رکھنی پیندی سی ۔ اس ویلے دھرتی ہیٹھلے پانی دی پدھر 30 توں 40 فٹّ بھومی دی پدھر توں سی جدکہ ہن ایہہ 150 فٹّ توں 200 فٹّ تکّ ہو گئی ہے ۔ شروع-شروع وچ اس نہر تھلے رقبے دی 45 فیصدی سنچائی ہندی سی ۔ ہری کرانتی ویلے کساناں نے ٹیوبویلّ لوا لئے اتے نہری پانی 'تے نربھرتا گھٹّ گئی، جس کارن نہری سنچائی دی تیبرتا 14 فیصدی رہِ گئی ۔ سماں گزرن نال بھومی ہیٹھلا پانی بہتا ورتن کارن بہت سارے ٹیوبویلّ کم کرنا چھڈّ گئے اتے خشک ہو گئے ۔ کساناں نے سبمرسیبل موٹراں لا لئیاں ہن، جس نال پانی بہت تھلے چلا گیا ہے اتے ستھتی گمبھیر بنی ہوئی ہے ۔ کساناں نوں ہن نہری پانی دی بہت لوڑ ہے، جس دی بہت گھاٹ ہے، خاص کرکے خریف دی فصل ویلے ۔ سنچائی دی گھٹّ تیبرتا دا کارن نہری کمانڈ ایریئے دا شہریکرن اتے نہری سسٹم دی مینٹینینس نہ ہونا ہے ۔ لگپگ ایہو ستھتی سارے بھارتی پنجاب وچ پائی جاندی ہے ۔

سنچائی دی تیبرتا ودھاؤن لئی اتے بست دوآب نہر سسٹم سچارو ڈھنگ نال چلاؤن لئی 140.48 لکھ روپئے دی اک سکیم بنائی گئی سی، جس دی پروانگی پتہ لگا ہے کہ مرکز ولوں مل گئی ہے ۔ اس انوسار مین لائن اتے ڈسٹریبیوٹریز نوں پاسیاں توں پکا کیتا جاویگا اتے بیڈ (تھلا) کچا ۔ اجیہا کرن نال دھرتی دے پانی دی ریچارجنگ وی ہوویگی اتے سنچائی وی ودھیگی ۔ مرکزی سرکار نے اس 'تے آؤن والے خرچے دا 25 فیصدی گرانٹ وجوں دینا ہے اتے باقی 75 فیصدی پنجاب سرکار نے خود خرچ کرنا ہے ۔

بیاس ڈیم

بیاس ڈیم مشرقی پنجاب چ تلواڑا دی تھاں اتے اک ڈیم اے ۔

اس تھاں اپر سبھ توں پہلاں ڈیم بناؤن دا خیال برطانوی راج ویلے پنجاب آبپاشی محمکہ دے انجینیئر سی.ای. بلیکر نوں 1926 وچ آیا ۔ 1927 وچ امریکا دے بیورو آف ریکلیمشن دے کنسلٹنگ انجینیئر دی کمان تھلے رپورٹ کرن لئی اک کمیٹی بنائی گئی ۔ اس کمیٹی دا کم پنجاب دے دریاواں دے وادھو پانیاں دا بھنڈارن کرن دیاں سمبھاوناواں نوں تلاشنا سی ۔ اس کمیٹی نے اس تھاں وڈے ہڑھاں کارن پانی دے گھٹّ خرچے 'تے ہون والے بھنڈارن نوں حاصل کرنا مشکل دسیا ۔

1960 وچ پاکستان نال پنجاب دے دریاواں دے پانیاں نوں ورتن خاطر کراچی وکھے اک سندھی(معاہدہ) تے بھارت دے پردھان منتری جواہر لال نہرو اتے پاکستان دے صدر ایوب خان نے دستخط کیتے جس انوسار ستلج، بیاس اتے راوی دریاواں دا پانی بھارت نے ورتنا سی اتے چناب تے جہلم دریاواں دا پاکستان نے ۔ پاکستان نوں بدلویں پربندھ کرن لئی دس سال دا سماں جس نے 31 مارچ، 1970 نوں ختم ہونا سی، دتا گیا ۔ اس سندھی نوں دھیان وچ رکھدیاں بیاس دریا اپر تلواڑا دے ستھان 'تے ڈیم بناؤن لئی سکیم بنائی گئی تاں کہ دریا وچوں تھلے والے پاسیوں ہریکے توں نکلدیاں نہراں لئی اس ڈیم وچ پانی سٹور کیتا جا سکے ۔ 1955 وچ ڈیم لئی انویسٹیگیشن کیتی گئی اتے 1959 وچ پراجیکٹ ڈزائین تیار کیتے گئے ۔ تلواڑا وکھے اک ٹاؤنشپ کرمچاریاں دی رہائش لئی بنایا گیا، ورکشاپاں، سامان نوں سنبھالن لئی سٹور اتے سڑکاں بنائیاں گئیاں، جنہاں دا کم 1961 وچ ختم ہویا ۔ 1962 وچ پواگ پنڈ پاس ڈیم دیاں ڈائیورشن ٹنلز دی کھدائی دا کم شروع کیتا گیا ۔

دریا بیاس 'تے لگپگ 13.6 ایم.اے.ایف. پانی اپلبدھ سی اتے ایہہ تجویز کیتا گیا کہ 3.823 ایم.اے.ایف. پانی دریا ستلج نوں ننگل ڈیم 'تے ورتن لئی تبدیل کر دتا جاوے ۔ اک پرسدھ انجینیئر ڈاکٹر اے.این. کھوسلا نے تجویز کیتا کہ دریا بیاس دے پانی نوں ستلج وچ پاؤن لئی دو اکائیاں ضروری ہن ۔ پہلی اکائی انوسار لگپگ 7500 کیوسک دریا بیاس دا پانی کجھ ٹنلز راہیں دریا ستلج 'چ پاؤنا تجویز کیتا گیا ۔ اس طرحاں لگپگ 9.185 ایم.اے. ایف. پانی بیاس ڈیم وچ سٹور کرن لئی باقی رہِ گیا ۔ بیاس ڈیم اپنی ڈنوگھی نیہہ توں 435 فٹّ اچا ہے جو تہیاں وچ جمائی مٹی دا بنایا گیا ہے، جس دی سکھر دی لمبائی 6155 فٹّ ہے ۔ 4.37 لکھ کیوسکس آؤٹ فلو نوں لنگھاؤن لئی 5 سپلویء بنائیاں گئیاں ۔ 1966-67 وچ بیاس دے پانی نوں 5 کنکریٹ ٹنلاں جنہاں دا 30 فٹّ ویاس سی، راہیں پاسیوں دی لنگھایا گیا تاں کہ ڈیم دی نیہہ دی کھدائی ہو سکے ۔ ایہہ اندازہ لایا گیا کہ 120 سالاں وچ سلٹ جمن نال ڈیم دی سمرتھا 1.00 ایم.اے.ایف. پانی نوں سٹور کرن لئی گھٹّ جاوے گی ۔

ڈیم دی اساری وچ 39000000 گھنگز مٹی دی پٹائی، 46000000 گھنگز مٹیریئل دی بھرائی اتے 1470000 گھنگز لوہا سیمینٹ کنکریٹ (آر.سی.سی.) ورتیا گیا ۔ 1974 وچ ایہہ ڈیم 38.31 کروڑ روپئے دی لاگت نال تیار ہویا ۔ اک موٹے اندازے انوسار اس ڈیم دی عمر 500 سال ہوویگی جدوں ایہہ سلٹ نال بھر جاویگا ۔ اس ڈیم دی جھیل دی لمبائی 41.8 کلومیٹر، کیچمینٹ ایریا 12560 ورگ کلومیٹر، سمندر پدھر توں اچائی 1421 فٹّ اتے کلّ سمرتھا 5.91 ایم.اے.ایف. اے ۔

اس پروجیکٹ توں 6 یونٹاں راہیں جنہاں دی ہر اک دی طاقت 60 میگاواٹ دی اے اتے اس طرحاں 360 میگاواٹ بجلی دے یونٹ ستھاپت کرن 'تے 110.83 لکھ روپئے خرچہ آیا ۔

بیاس پروجیکٹ اکائی نمبر 1

بیاس دریا تے منڈی شہر توں 21 کلومیٹر اپر پنڈوہ دے تھاں تے اک پنڈوہ ناں دا 250 فٹّ اچا ڈیم بنایا گیا ۔ ایہہ ڈیم پنڈوہ-بگی ناں دی ٹنل بنا کے جسدی کپیسٹی 9000 کیوسکس رکھی گئی، راہیں پانی بھاکھڑا ڈیم توں اپر ستلج دریا وچ سٹیا گیا ۔ اس 'تے کلّ 449.17 کروڑ روپئے خرچ ہوئے اتے کم 1977 وچ مکمل ہویا ۔ پنڈوہ-بگی ٹنل راہیں جتھے دریا بیاس دا پانی دریا ستلج وچ سٹیا گیا، اتھے ڈیہر دی تھاں تے جتھے پانی ستلج وچ ڈگیا، بجلی پیدا کیتی گئی ۔ ایہہ ٹنل 13.1 کلومیٹر لمی اتے 25 فٹّ قطر دی کنکریٹ دی بنائی گئی ۔ ایہہ ٹنل سندرنگر ہائیڈرل چینل وچ پیندی اے، جو سندر نگر بیلینسنگ ریزروائر وچ ڈگدی اے، جہڑی 11.8 کلومیٹر لمی اتے کنکریٹ دی بنی ہوئی اے ۔

سندرنگر بیلنسینگ ریزروائر بناؤن دی لوڑ تاں پئی تاں جو ڈیہر دے تھاں تے بجلی پیدا کرن لئی 'پیک لوڈ' پیدا کیتا جاوے ۔ ریزروائر توں لے کے ڈیہر تکّ اک ٹنل جس دی کپیسٹی 14250 کیوسکس اے، بنائی گئی تاں کہ ڈیہر بجلی بناؤن والے 6 یونٹ آسانی نال چل سکن ۔ ریزروائر 1974 وچ چالو ہویا اتے اس 'تے 22.20 کروڑ روپئے خرچ آیا ۔

اس پروجیکٹ دا آخری لنک سندر نگر ڈیہر چینل اے، جس دی 12.35 کلومیٹر لمبائی اے اتے اک ٹنل دے روپ وچ اے، جس دا قطر 28 فٹّ دا اے اتے ڈسچارج 14250 کیوسکس اے ۔ اس نوں بناؤن ہتّ 15 لکھ 80 ہزار گھنگز چٹاناں دی کٹائی ہوئی اتے 7 لکھ گھنگز کنکریٹ ورتیا گیا ۔

ڈیہر پاور پلانٹ دریا ستلج دے سجے کنڈھے نیشنل ہائیوے نمبر 21 'تے پیندے سلپڑپل دے اپرلے پاسے ہیگا اے، جتھے سندر نگر-ڈیہر چینل دی ٹنل چوں نکل کے پانی، سیمینٹ، کنکریٹ دی بنی سرج شافٹ وچ وڑدا اے، جتھے 6 یونٹاں راہیں 690 میگاواٹ بجلی پیدا کرکے پانی بھاکھڑا جھیل وچ جا ڈگدا اے، جتھے 1050 فٹّ دی فال اے ۔ جتھے دریا بیاس دے پانی نال بھاکھڑا ریزروائر دی کپیسٹی ودھ جاندی اے، اتھے ایہہ پانی بھاکھڑا وکھے 148 میگاواٹ وادھو بجلی وی پیدا کردا اے ۔ مادھوپور بیاس لنک جہڑا 0.90 ایم.اے.ایف. دریا راوی دا پانی بیاس وچ سٹدا اے، پواگ وکھے بیاس ڈیم اتے بھاکھڑا ڈیم مل کے پرانے پنجاب دے تنّ چڑھدے دریاواں دا لگپگ 92 فیصدی پانی بھارت نوں ورتن لئی یوگ بناؤندے ہن ۔ بیاس، ستلج لنک بنن 'تے ایہہ مقدار 97 فیصدی ہو جاندی اے ۔ بیاس ستلج لنک دی اساری تے لگپگ 36000 کامیاں، 2790 ریگولر سٹاف دے میمبراں اتے 540 انجینیئراں نے کم کیتا ۔

رنجیت ساگر ڈیم

رنجیت ساگر ڈیم جس نوں تھین ڈیم وی کیہا جاندا اے، دریا راوی تے مادھوپر توں 24 کلومیٹر اپر بنایا گیا اے ۔ ایہہ اک بہو-کارجی ڈیم اے اتے انڈس واٹر ٹریٹی تے پاکستان نال دستخط ہون تے راوی دا پانی ورتن لئی بنایا گیا اے ۔ ایہہ راوی اپر اک تنگ گھاٹی وچ تھین ناں دے پنڈ پاس اساریا گیا اے ۔ اس ڈیم دی الائینمینٹ ٹیڈھی اے ۔ دریا دا رخ پرتن لئی چار ڈائیورسنز جنہاں دا ہر اک دا قطر 40 فٹّ اے، لوہا-کنکریٹ نال پکیاں کرکے لگپگ 4 کلومیٹر لمبیاں بنائیاں گئیاں ہن ۔ ایہناں وچوں سجے پاسے دیاں دو ڈائیورشن ٹنلز نوں پینسٹاک وچ تبدیل کرکے پاور ہاؤساں دے چار یونٹاں نوں چلایا گیا اے جو 600 کلوواٹ بجلی پیدا کردے ہن ۔ ایہناں وچ ورتیاں جان والیاں ٹربائیناں بھارت وچ دوسرے نمبر 'تے وڈیاں ہن ۔ دوسریاں دو ٹنلز نوں سنچائی آؤٹلیٹس وچ تبدیل کیتا گیا اے تاں جو جدو پاور ہاؤس کم نہ کرن، ایہناں نوں ورتیا جا سکے ۔ ایہناں ہر اک دی سمرتھا 75000 کیوسکس پانی دی اے ۔ سپلوے 2 کروڑ 60 لکھ گھنمیٹ چٹاناں کٹّ کے بنائی گئی اے، جس وچ 10 لکھ گھن میٹر کنکریٹ دی ورتوں ہوئی اتے 7 ریڈیئل گیٹ ہن، جنہاں دا آکار 15.57 میٹر__1MP__17.20 میٹر اے ۔ ڈیم دی جھیل 22 کلومیٹر لمبی اتے 5 کلومیٹر دی چوڑائی وچاے اتے ڈنوگھائی 130 میٹر اے ۔

ڈیم 'تے وڈے کم محکمے نے خود کیتے ۔ ڈیم نوں بھرن دا کم 15 فروری، 1999 نوں شروع ہویا اتے بجلی دا پیداوار اگست 2000 وچ شروع ہویا ۔ جون 2000 تکّ پراجیکٹ تے 3800 کروڑ روپئے خرچہ آیا ۔ جموں اتے کشمیر اتے بھارتی پنجاب دی سرحد ڈیم دی سینٹر لائن 'تے پیندی اے، اس لئی ڈیم دا سجا پاسہ جموں کشمیر وچ پیندا اے اتے کھبا پاسہ پنجاب وچ ۔ ڈیم دا ناں مہاراجہ رنجیت سنگھ دے ناں 'تے رنجیت ساگر ڈیم رکھیا گیا اے ۔

ایہہ پراجیکٹ سالانہ 2 ارب، 10 کروڑ یونٹ بجلی دا پیدا کریگا اتے 3.48 لکھ ہیکٹیئر بھوئیں نوں ہور پانی ملیگا ۔ ڈیم دا ٹاپ لیول سطح سمندر توں 540 میٹر اچا، لمبائی 617 میٹر، چوڑائی 14 میٹر، تھلے دی چوڑائی 669.2 میٹر اے ۔ اس ڈیم دے بنن نال سیر سپاٹے 'چ وادھا ہویا اے مچھی پالن نوں فروغ ملیا اتے صنعتی مدان وچ ترقی ہوئی اے ۔

شاہ پور کنڈھی بیراج

رنجیت ساگر ڈیم توں تھلے کجھ کلومیٹر دی دوری تے اک بیراج بناؤن دی کافی چر توں تجویز اے، جس دا کم ننگل ڈیم بیراج ورگا ہووےگا ۔ اس بیراج توں راوی دریا توں دو نہراں نکلن گیاں ، پہلی راوی ناں دی نہر سجے پاسیوں نکلے گی جو کشمیر کینال نال سنجے جاندے علاقے نوں پانی دیویگی جو پہلاں ہی مادھوپور ہیڈورکس دے سجے پاسیوں نکلدی اے ۔ دوجی نہر شاہ پور کنڈی بیراج دے کھبے پاسے توں نکلے گی جو اک ہائیڈرل چینل ہوویگی ۔ ایہہ نہر کجھ علاقے نوں پانی وی دیویگی اتے 50 فٹّ دے اک ڈراپ نوں بجلی بناؤن لئی ورت کے پھر دریا راوی وچ ہی مادھوپور ہیڈ ورکس توں اپر ڈگے گی ۔ اس سارے پراجیکٹ اپر کجھ کم شروع کیتا گیا سی پر پیسے دی گھاٹ کارن اجے رکیا ہویا اے ۔

راجستھان فیڈر (راجستھان نہر)

راجستھان فیڈر اتے سرہند فیڈر دوویں نہراں ہی مشرقی پنجاب وچ ریتلے اتے ٹبیاں والے علاقے چوں گزردیاں ہن، جتھے پانی دی بے حدّ قلت سی ۔ پین والا پانی وی گڈیاں اتے اوٹھاں تے کئی میلاں توں لیاندا جاندا سی ۔ نہر نوں پکیاں کرن لئی بہت وڈی گنتی وچ پکیاں ٹائیلاں، اٹاں، بجری، سیمینٹ، سریا وغیرہ دی لوڑ سی ۔ سو، نہر دی الائیمینٹ نال کئی میل لمیاں بہت تھائیں پانی دیاں پائیپ لائیناں وچھائیاں گئیاں، ٹائیل اتے اٹاں پتھن اتے پکاؤن لئی کئی بھٹھے اسارے کیتے گئے، کئی سٹور شیڈّ (لاہور شیڈّ ٹائیپ) بنائے گئے اتے ایہناں سٹوراں وچ اساری دا سامان لجان گئے اتے ایہناں سٹوراں وچ اساری دا سامان لجان لئی ریلوے لائیناں (ریلوے سائیڈنسز) وچھائیاں گئیاں، سٹاف اتے ورکراں دے رہن لئی نہری بستیاں اساریاں گئیاں، مٹی پٹن لئی کئی ڈریگلائیناں، ایکسکیویٹر، سکریپر، بلڈوزر خریدے گئے ۔ سامان دی ڈھوآ-ڈھوآئی لئی کئی ٹرکّ، جیپاں اتے ہور مشینری خریدی گئی، سینکڑے ویلڈنگ سیٹ، بجلی پیدا دے آلات خریدے گئے، ہائیٹینشن بجلی لائیناں نہر دے نال-نال بنائیاں کیتیاں گئیاں تاں جو دنے-رات کم چلدا رہے ۔ اس ساری مشینری دی مرمت کئی اڈّ-اڈّ تھاواں 'تے ورکشاپاں ستھاپت کیتیاں گئیاں، مشیناں وچ پیٹرول تے ڈیزل آدی بھرن لئی پمپ لائے گئے اتے ہور کئی طرحاں دے آڈمبر کیتے گئے ۔ نرسندیہ اس وڈاکاری کم لئی بہت وڈی جن-شکتی اتے انتھکّ محنت دی لوڑ سی، جہڑا 1964 وچ ختم ہویا پنجاب وچ اس دی پلاننگ اتے کم نال مشہور انجینیئر، سی.ایل. ہانڈہ، آئی.ایس.ای.، جی.ایس. سدھو، او.پی. کلسی، ایس. ایس. جوندا، اقبال سنگھ ٹنڈن وغیرہ جڑے رہے، جنہاں نے بڑی نپننتا نال کم نوں سرے چڑھایا ۔

نہر دی 50 میل لمبائی وچ راجستھان فیڈر اس کھیتر وچوں گزردی سی، جتھے دھرتی ہیٹھلے پانی دی پدھر بہت اچی سی تے اتھے کم کرنا بہت اوکھا سی، خاص کرکے پٹائی اتے ٹائیل لائیننگ دا ۔ پانی دے پدھر نوں نیواں کرن لئی تھاں-تھاں وڈی شکتی والے ٹیوبویلّ لائے گئے، جنہاں نال وڈی مقار وچ پانی پمپ آؤٹ کیتا گیا تاں کہ دھرتی دے پانی دی پدھر نیویں ہو سکے ۔ نہر دے بنن توں مگروں وی کئی علاقےآں خاص کرکے مکتسر اتے ملوٹ دے لاگے-چھاگے اجے وی سیم دی سمسیا بہت اے ۔اتھے راجستھان فیڈر اتے سرہند فیڈر وچوں پانی دے رساؤ نال اتے دھرتی وچ لون ہون کارن پانی دھرتی بہتا نہیں چوسدی اتے سیم پیدا ہو جاندی اے، جس توں کسان لوک بہت تنگ ہن ۔

فروزپور فیڈر (فروزپور نہر)

1955 دا صوبےآں وچکار معاہدہ اتے پاکستان نال 1960 دی انڈس طاس معاہدہ ہون اُتے مشرقی پنجاب کول کافی پانی سی، جس دی ورتوں ہو سکدی سی ۔

راجستھان فیڈر جاں راجستھان نہر دی اساری دا خیال سبھ توں پہلاں رائے بہادر کنور سین نوں آیا جو بیکانیر ریاست دا چیف انجینیئر سی ۔ بیکانیر ریاست دا چیف انجینیئر بنن توں پہلاں ایہہ لہندے پنجاب (ہنپاکستان) وچ ایکسیئن سی ۔ ایہہ بعد وچ سینٹرل واٹر ایاڈ پاور کمیشن دا چیئرمین وی رہا اتے راجستھان کینال بورڈ دا وی ۔ اس نے پنجاب دے دریاواں دے پانیاں دا چنگی طرحاں نریکھن کرکے راجستھان فیڈر بناؤن دی تجویز رکھی ۔ لہندے راجستھان وچ اصل وچ کوئی وی دریا نہیں پیندا سوائے گھگر دریا دے جہڑا اک برساتی دریا اے اتے جس دا پانی ہنومانگڑھ توں کجھ کو کلومیٹر تھلے تکّ پہنچ کے ختم ہو جاندا سی ۔ 8 لکھ ایکڑ رقبہ پنجاب دے دریا ستلج وچوں نکلدی بیکانیر نہر توں سنچت ہندا سی جو انگریزی راج ویلے رائلٹی دین تے بنی سی ۔

اس نہر دی اساری نال پنجاب دی سنچائی تے گوڑا اثر ہویا تے ایہہ نہر اس صوبے لئی تباکنّ ثابت ہوئی اے ۔ پنجاب دے سیاسی نیتا اتے انجینیئر اینے سیانے نہیں سن جو رائپیریئن سٹیٹ پنجاب توں غیر-رائپیریئن سٹیٹ راجستھان نوں وڈی مقدار وچ جاندا پانی روک سکدے ۔ ہن 21ویں صدی دے شروع وچ پنجاب نہری پانی دی کمی کارن گمبھیر سنکٹ دا ساہمنا کر رہا اے ۔ [[بھارت ]وچ جنے وی رور ویلی پراجیکٹ ہن، اوہناں نال مقابلہ کرکے ویکھیا جاوے تاں راجستھان نہر دا پراجیکٹ سبھ توں وڈا اے، جس نے لگپگ 80 لکھ ایکڑ راجستھان دی بنجر بھوئیں نوں پانی دتا اے ۔

دنیا دیاں وڈیاں نہراں چوں ایہہ اک وڈی نہر دریا بیاس اتے ستلج دی سانجھی دھارا چوں ہریکے توں نکلدی اے، جس دا ڈسچارج 18500 کیوسکس اے اتے ایہہ اک پکی نہر اے ۔ اس دی لمبائی ہریکے توں لے کے لگپگ 680 کلومیٹر اے اتے ایہہ راجستھان وچ دور جیسلمیر دے کھیتر تکّ پہنچدی اے ۔ اس دی کھدائی دی مٹی بھاکھڑا نہراں دی پٹائی دی مٹی توں پنج گنا، پنج گنا ہی چمبل نہر اتے 3 گنا نگرجنا ساگر توں زیادہ اے ۔ نہر دی اساری جو مئی 1958 وچ شروع ہوئی، دا نیہہ-پتھر وزیر داخلہ بھارت، پنڈت گوبند ولبھ پنت نے 31 مارچ، 1958 نوں رکھیا سی ۔

ہریکے دے تھاں اتے بیراج بناؤن دا کم 1948 وچ شروع ہویا اتے 1952 وچ ختم ۔ اس بیرج دے 22 در ہن اتے انڈر سلوسز جو کھبے پاسے ہن دے 9 در ہن جو اک ڈیوائیڈ وال نال اک اڈّ پاکٹ بناؤندے ہن ۔ بیراج توں اپرلے پاسے پانڈ (سروور) دا لیول پدھر سمندر توں 690 فٹّ 'تے نیت کیتا گیا، جس دی پانی جمع کرن دی کپیسٹی 296 کروڑ کیوبک فٹّ دی اے ۔ بیراج 'تے کھڑے رخ دے گیٹ جو بجلی نال اتے ہتھ نال اچے-نینویں کیتے جا سکدے ہن، لگائے گئے ۔ فروزپور فیڈر دا ڈسچارج 11500 کیوسکس اتے راجستھان فیڈر دا 18500 کیوسکس دوواں نہراں دا ہیڈّ بنایا گیا ۔ راجستھان فیڈر دا ہیڈّ ریگولیٹر فروزپور فیڈر دے نال ہی مکمل کیتا گیا پر اس نوں اٹاں لا کے بند کر دتا گیا اتے 1964 وچ پھر اس نوں کھولھا گیا ا ایہناں دوواں وڈیاں نہراں دے پانی دا بھنڈارن بیاس ڈیم تلواڑا وکھے کیتا جاندا اے اتے اتھوں ضرورت مطابق پانی چھڈیا جاندا اے ۔ اس نہر دے ہیڈّ ریگولیٹر دے 8 در ہن، جنہاں دی پرتی در 24 فٹّ چوڑائی اے ۔ 3 میل دی لمبائی تکّ نہر دی تھلیوں چوڑائی 332 فٹّ اتے ڈنوگھائی 14.4 فٹّ اتے اتھے نہر کچی رکھی گئی اے ۔ اگلی 31 میلاں دی لمبائی وچ نہر پکی اے اتے تھلے توں 260 فٹّ چوڑی اتے ڈنوگھائی 14.4 فٹّ اے ۔ اگلے 48 میل نہر پکی اے، تھلے توں چوڑائی 125 فٹّ اتے 21 فٹّ ڈنوگھی اے ۔ ساری لمبائی وچ فری بورڈ 3.5 فٹّ اے ۔ ایہہ ڈاٹا پنجاب-راجستھان دے بارڈر تکّ اے ۔ نہر دے اس حصے وچ 7 ریلوے پل، 6 ریگولیٹر، 70 پل، 17 ڈریناں دے کراسنگ اتے 9 نہری کراسنگ بنائے گئے سن ۔

ہندستاندی 1947 دی ونڈ ویلے حسینیوالا ہیڈ ورکس جو فروزپور-لاہور سڑک اپر دریا ستلج اتے بیاس دی سانجھی دھارا اتے اے، بھارت دے حصے آیا اے ۔ اتھوں دریا دے کھبے کنڈھے توں دو نہراں ایسٹرن نہر اتے بیکانیر نہر (گنگا کینال) نکلدیاں ہن جدکہ دریا دے سجے کنڈھے توں دیپالپور نہر جو پاکستان دے حصے آئے کھیتر نوں سنچت کردی سی ۔ اس نہر دا ہیڈّ بھارت وچ پیندا سی اتے نہر پاکستان وچ ۔ اس طرحاں پانی چھڈن دا کنٹرول بھارت ہتھ سی ۔ ایہہ اک عجیب حالت سی جس نال نہری محکمے نوں دو-چار ہونا پیندا سی ۔ حسینیوالا ہیڈ ورکس توں لگپگ 8 کلومیٹر اپر ولّ اک چھوٹے پل دا ہیڈّ پاکستان وچ پیندا سی جو لہور ضلعے دی حد اندر آؤندا سی ۔ پاکستان اس تھاں اک نواں بیراج بناؤنا چاہندا سی تاں جو اتھوں دیپالپور نہر نوں پانی دین لئی اک لنک چینل بنا کے جوڑ دتا جاوے ۔ اس طرحاں پاکستان حسینیوالا ہیڈّ نوں جتھوں ایسٹرن نہر اتے بیکانیر نہر نکلدیاں سن، شارٹ سرکٹ کر دینا چاہندا سی ۔ ایہہ اک بڑی خطرناک گلّ سی، جس نوں بھانپ کے بھارت دے ہریکے دے تھاں تے اک بیرج 1948 وچ بناؤنا شروع کیتا، جہڑا 1952 وچ مکمل ہویا ۔

ہریکے بیرج توں اک نہر جس دا ناں فروزپور فیڈر اے، ویونتی گئی جہڑی ہریکے توں چل کے پنڈ کھائی پھیمے کی دے پاس دوواں نہراں ایسٹرن نہر اتے بیکانیر نہر نوں جا ملے اتے دوواں نوں پانی سپلائی کرے ۔ ایہہ نہر رستے وچ سرہند نہر سسٹم ہیٹھ پیندے کھیتر جس نوں پانی دی سپلائی گھٹّ سی، نوں سنچت کردی اے اتے کجھ نویں کھیتراں نوں وی پانی دندی اے ۔ اس طرحاں کرن نال راوی بیاس دریاواں دے پانی دی چنگی ورتوں ہون لگّ پئی کیونکہ ایہناں دوواں دریاواں نوں راوی بیاس لنک راہیں میلیا ہویا اے ۔

اس نویں نہر نوں فروزپور فیڈر دا ناں دتا گیا، جس دا ڈسچارج 11500 کیوسکس رکھیا گئیا ۔ لگپگ 11 میل چل کے ایہہ سجے پاسے نوں موڑ کٹدی اے تے اس وچوں اس تھاں توں اک سرہند فیڈر ناں دی نہر جس دی ڈسچارج 4762 کیوسکس اے، کڈھی گئی ۔ ایہہ سرہند فیڈر نہر بعد وچ بنائی گئی اک وڈی نہر راجستھان فیڈر ناں دی نہر دے بروبرابر اک سانجھا کنڈھا ورتدی ہوئی راجستھان دے بارڈر 'تے جا کے ختم ہو جاندی اے ۔ فروزپور فیڈر باقی دا پانی 6738 کیوسکس (11500-4162) لے کے رستے وچ نویں کھیتراں نوں پانی دندی ہوئی ایسٹرن نہر اتے بیکانیر نہر نوں پانی سپلائی کرن لئی جا ملدی اے ۔

سرہند فیڈر ناں سرہند فیڈر کیوں رکھیا گیا ۔ جویں کہ ناں توں ہی پرتکھ اے، ایہہ نہر اس لئی بنائی گئی سی کیونکہ سرہند نہر جو روپڑ توں دریا ستلج وچوں نکلدی اے، دیاں ڈسٹریبیوٹریاں جو اس نہر اتے اس دے برو برابر چلدی راجستھان فیڈر نہر دے بنن نال کٹیاں گئیاں سن اتے اوہناں دا کھیتر ایہناں دوواں نہراں دے سجے-پاسے پیندا سی، نوں 'فیڈ' کرن ارتھات سنچت کرن لئی بنائی گئی سی ۔ سو، اس نوں سرہند فیڈر کیہا گیا ۔ ایہہ فروزپور فیڈر دی برجی 55000 فٹّ توں اس وچوں نکلدی اے ۔ اس دا ڈسچارج 4762 کیوسکس ہیڈّ 'تے اے اتے ٹیل 'تے 1592 کیوسکس ۔ ایہہ 1592 کیوسکس پانی راجستھان نوں دتا گیا اے ۔ بھاکھڑا مین لائن توں پہلاں پانی لیندیاں سدول اتے کرنی سنگھ برانچاں اس پانی نوں ہن ورتدیاں ہن ۔

ایہہ نہر سرہند نہر دے ٹیل کھیتر دیاں ڈسٹریبیوٹریاں دے کھیتر نوں پانی دین لئی بنائی گئی اے ۔ ایہہ رقبہ لگپگ 17 لکھ ایکڑ بندا اے، جس نوں بہت گھٹّ پانی ملدا سی ۔ پر ہن اس نہر دی کمانڈ تھلے آؤن کارن اس کھیتر نوں لوڑیندا پانی ملن لگّ پئیا اے ۔ اس نہر دی کلّ لمبائی 88 میل اے اتے اس دی اساری 'تے 5.9 کروڑ روپئے خرچ ہوئے سن | اس نہر دے اپرلے حصے دے چھیتی بنن کارن اس کھیتر وچ پہلاں سنچائی ہون لگّ پئی سی تے اس دا افتتاح اس ویلے دے وزیر داخلہ بھارت پنڈت گوبند ولبھ پنت نے 7 جولائی، 1958 نوں کیتا سی ۔ سال 1992-93، 1994-95 اتے 1995-96 اس نہر نے فروزپور ضلعے وچ ترتیب وار 149177، 145646 اتے 148195 ہیکٹر بھوئیں نوں سنچت کیتا ۔ ڈاکٹر ایم.ایس. رندھاوا (گرین ریوولوشن-اے کیس سٹڈی آف پنجاب) انوسار ہریکے ہیڈورکس توں نکلن والیاں نہراں توں فروزپور اتے بٹھنڈہ ضلعےآں وچ 5 لکھ ہیکٹیئر بھوئیں نوں پانی ملدا اے ۔ سرہند فیڈر نہر ہیڈّ توں لے کے ٹیل تکّ پکی نہر اے ۔

مکیریاں ہائیڈرل چینل اتے کنڈی کینال

مکیریاں ہائیڈرل چینل

مکیریاں-ہائیڈرل چینل دے کھیتر وچ پہلاں شاہ نہر کینال سسٹم پیندا سی، جہڑا 1744 وچ کجھ لوکاں نے آپ اساریا سی، جو برسات دے دناں وچ پانی دندا سی، جس دا ہیڈّ ریے پنڈ دے تھاں تے دریا بیاس اپر پیندا سی ۔ اتھوں اک نہر نکلدی سی، جس دیاں کئی ڈسٹریبیوٹریاں اگے جا کے بن جاندیاں سن ۔ ایہناں نہراں دا پانی یقینی نہیں سی صوف دریا وچ برساتی پانی آؤن 'تے ہی کارگر ہندیاں سن ۔

بھارت سرکار نے 1978 وچ شاہ نہر کینال سسٹم لئی 'ایکسٹینشن ایاڈ امپروومینٹ آف اریگیشن آن شاہ نہر کینال سسٹم' دا پراجیکٹ منظور کیتا جس دی قیمت 10.63 کروڑ روپئے آؤندی سی ۔ اس پراجیکٹ انومان وچ اس ویلے دے شاہ نہر سسٹم نوں سارا سال پانی دینا سی، جس تھلے 65743 ایکڑ کھیتر آؤندا سی ۔ اس توں علاوہ 8770 ایکڑ دی سنچائی دا وی پربندھ کرنا سی جو پرائیویٹ طور 'تے ذمیندار آپ-اپنے خرچے 'تے سنچائی کردے سن ۔ شاہ نہر سسٹم دے پرانے رجبواہیاں نوں وسا کے 14750 ایکڑ ہور بھوئیں نوں سنچت کرنا، اک نویں کنڈی نہر دا نرمان کرنا جو شاہ نہر دے کھبے کنڈھے توں نکلدی سی ۔ اس پراجیکٹ نوں پھر سودھیا، جس انوسار 154018 ایکڑ بھوئیں نوں پانی دینا سی ۔ اس پراجیکٹ انوسار مکیریاں ہائیڈرل کینال جہڑی دریا بیاس 'تے بنے شاہ پور بیراج توں نکلدی سی، تجویزی گئی اتے 36.94 کلومیٹر دا فیصلہ طے کرکے پھر دریا بیاس 'چ پینا سی ۔ رستے وچ سنچائی کرنی اتے بجلی پیدا کرنا سی ۔ ایہہ پکی نہر جسدی سمرتھا 11500 کیوسکس اے اتے ڈنوگھائی 21 فٹّ اتے تھلیوں چوڑائی 65.50 فٹّ، رستے وچ چار پاور ہاؤساں راہیں بجلی بناؤندی اے جو کرم وار نہر 'تے 6.349 کلومیٹر، 16.004 کلومیٹر، 18.870 کلومیٹر اتے 27.349 کلومیٹر دی لمبائی 'تے ستھت ہن ۔ رستے وچ اک چھوٹی نہر جس دا ناں کنڈی کینال سی، کڈھی گئی، جہڑی مکیریاں ہائیڈرل چینل دی برجی 5.575 کلومیٹر توں نکلدی اے اتے ہشیارپور دے کنڈی کھیتر نوں سنچت کردی اے ۔ مکیریاں ہائیڈل چینل راہیں اتے کنڈی نہر راہیں 0.384 ایم.اے.ایف. پانی ورتیا گیا، باقی پھر دریا بیاس وچ اس دی اک کریک راہیں جا ڈگھیا ۔

کنڈی نہر

کنڈی کینال ایکسٹینشن ایاڈ امپروومینٹ آف اریگیشن آن شاہ نہر سسٹم دا ہی اک انگ اے ۔ پہلاں کنڈی کینال نوں شاہ نہر نہر دی برجی 2.349 کلومیٹر توں نکلنا تجویز کیتا گیا سی، جس نال 110364 ایکڑ بھوئیں نوں پانی دینا سی، جہڑی ہشیارپور اتے جالندھر ضلعےآں دے بلاکاں، دسوہا، بھنگا، ٹانڈا اتے بھوگپور وچ پیندی سی ۔ پھر ہشیارپور ضلعے دے کجھ ودھانکاراں دے کہن 'تے اس نہر دی الائیمینٹ نوں شوالک دیاں پہاڑیاں والے پاسے اچیاں تھاواں 'تے شفٹ کیتا گیا تاں جو اردھ-پہاڑی علاقے ارتھات کنڈی ایریئے نوں ودھ توں ودھ پانی مل سکے ۔

اپروکت کارن کرکے کنڈی کینال نوں مکیریاں ہائیڈرل چینل دی برجی 5.575 کلومیٹر توں کھبے پاسیوں کڈھیا گیا، جس دی سمرتھا وی 300 کیوسکس توں 500 کیوسکس ودھائی گئی ۔ اس نہر تھلے کلّ جی.سی.اے. 181365 ایکڑ اتے سی.سی.اے. 154018 ایکڑ پیندا اے ۔ اس نہر دی اساری اپر 1980 وچ کم شروع ہویا سی تے کجھ سالاں 'چ سٹیج نمبر ارتھات برجی 59.2 کلومیٹر تکّ ختم ہو گیا ۔ دوسری سٹیج دا اساری دا کم جو گڑھ شنکر تکّ ہونا سی، کئی سال بند رہا جو ہن پھر مٹھی چالے ہو رہا ہے، پیسے دی کمی کرکے ۔

ونڈ توں پچھوں پاکستان وچ بنیا نہری نظام

انڈس واٹر ٹریٹی مطابق جس اپر پاکستان تے بھارت نے 1960 وچ دستخط کیتے سن، تنّ مشرقیدریاواں، ستلج، بیاس تے راوی دا پانی بھارت نے ورتنا سی اتے مغربی دریاواں چناب، جہلم اتے انڈس دا پاکستان نے ۔ بدلویں پربندھ کرن لئی پاکستان نوں معاہدے دے آرٹیکل 2 پیرا 6 مطابق دس سال دا ویلہ دتا گیا . جو 1 اپریل، 1960 توں شروع ہو کے 31 مارچ، 1970 نوں ختم ہونا سی ۔ ایہناں مغربی دریاواں دا برساتی پانی 140 ایم.اے.ایف. سی، جو کہ اک وڈی مقدار سی ۔ عالمی بینک نے تناں پچھمی دریاواں دے پانی وچوں لوڑیندا پانی پوربی دریاواں ستلج تے راوی جو معاہدے مگروں پانی توں سکھنے ہو جانے سن، ولّ موڑن لئی پاکستان نوں مالی مدد مہیا کروائی تاں جو ونڈ کارن جو کھیتر پاکستان وچ نہری پانی توں متاثر ہوئے سن، نوں پانی اسے طرحاں مل سکے، جس طرحاں 1947 توں پہلاں ملدا سی ۔ اس کارج لئی بھارت نے پاکستان نوں 62060000 سٹرلنگ پاؤنڈ دا اپنا حصہ وی دتا ۔ دریاواں نوں جوڑن دا کم جو پہلاں برطانوی راج ویلے سرکار نے ٹرپل کینال پراجیکٹ دی اساری ویلے اپنایا سی، بڑا انوٹھا سی اتے پاکستان نے اسے طرحاں ہی انڈس رور بیسن واٹر مینیجمینٹ ہیٹھ وڈا وستھار کیتا ۔ پنجاب دے دریاواں دے کمپلیکس اتے لنک کینال سسٹم نے پنجاب دی سماجی اتے معاشی حالت 'تے ڈنوگھا اثر چھڈیا اتے اس نوں ویہویں صدی دا انجینیئرنگ دا اک وڈا عجوبہ کیہا جا سکدا اے ۔ پاکستان نوں انڈس واٹر ٹریٹی اپرنت جو پانی ملیا اس نال نا صرف ونڈ کارن متاثر ہوئے علاقےآں نوں پانی ملیا بلکہ ہور کھیتر وی سنچت ہوئے ۔ پاکستان نے بڑی گتی نال کئی کم کیتے جنہاں وچوں کجھ کو دا ویروا اینج اے ۔

بی آر بی نہر

دیپالپور نہر جو حسینیوالا ہیڈورکس فیروزپور توں دریا ستلج چوں سجے پاسیوں نکلدی سی، دا ہیڈّ بھارت دی حد اندر سی، جد کہ نہر پوری دی پوری پاکستان وچ پیندی سی ۔ 1948 وچ بھارت نے پاکستان نوں پانی بند کر دتا ۔ 14 مئی، 1948 نوں ہوئی اک معاہدے مطابق پاکستان نوں وقت دتا گیا کہ اوہ اپنے بدلویں پربندھ کر لوے ۔ پاکستان نے دریا چناب وچوں مرالا دے نیڑیوں اک لنک نہر کڈھی جو راوی دریا نوں شاہدرا توں اپر پنڈ سدھنوالی کول ملدی سی ۔ راوی نوں پار کرکے اس نہر نوں پنڈ بیئیاں کول دی لجا کے دیپالپور نہر وچ سٹّ دتا گیا ۔ ایہہ کم 1958 وچ ختم ہویا ۔ اس لنک نہر دا ناں بمبانوالی راوی بیدیاں نہر رکھیا گیا ۔ اس نہر نوں ہی اچھوگل نہر وی کہیا جاندا اے، جس دا پاک بھارت جنگ 1965 وچ بہت ذکر ہندا سی ۔

مرالا راوی لنک نہر

ایہہ نہر چناب دریا توں مرالا دے لاگیوں بی آر بی ڈی لنک نہر دے نکلن دے تھاں توں کجھ اپروں نکل کے راوی چ آ ڈگھدی اے تاں جو خالی پئی راوی نوں فیڈ کیتا جا سکے تے پانی اگوں نکلن والیاں نہراں دے کم آ سکے ۔

رسول قادرآباد لنک نہر

ایہہ لنک نہر جہلم دریا چوں رسول بیرج توں نکلدی اے، جس دی کپیسپٹی 18996 کیوسکس اے، دریا چناب نال قادرآباد دے تھاں تے ملدی اے اتے پھر دریا نوں پار کرکے ایہہ اپنا پانی قادرآباد بلوکی لنک نہر نوں دندی اے ۔

قادرآباد بلوکی لنک نہر

رسول قادرآباد لنک نہر دا پانی لے کے ایہہ نہر بلوکی سلیمانکی لنک نہر نوں پانی دندی اے ۔

بلوکی سلیمانکی لنک نہر

قادرآباد بلوکی لنک نہر راہیں لیاندا پانی بلوکی سلیمانکی لنک وچ پا دتا گیا اے جو دریا ستلج نوں سلیمانکی ہیڈ ورکس کول ملدی اے ۔ اس نہر دا پانی ایسٹرن صادقیہ، فورڈواہ اتے پاکپتن نہراں ورتدیاں ہن جو ستلج دریا وچوں برٹش حکومت ویلے کڈھیاں گئیاں سن ۔

تریموں سدھنائی لنک نہر

دریا چناب اتے جہلم دریا دی سانجھی دھارا توں جھنگ توں لے کے تریموں بیراج توں پانی لے کے حویلی نہر دے بروبرابر چلدی ہوئی ایہہ لنک نہر دریا راوی نوں پانی دندی اے ۔

سدھنائی بہاول میلسی لنک نہر

سدھنائی بیراج راوی توں شروع ہو کے، ایہہ نہر پاکپتن نہر تے میلسی نہر نوں پانی دندی اے، جس نال پاکپتن اتے بہاول پور دے علاقے نوں پانی ملدا اے ۔ پاکپتن تے میلسی نہراں ستلج دریا تے برٹش حکومت ویلے ستلج ویلی پراجیکٹ تحت بنیاں سن ۔

تونسا پنجند لنک نہر

ایہہ نہر تونسا بیراج جو انڈس دریا اپر بنیا اے توں نکلدی اے، جیہدی کپیسٹی 2000 کیوسکس اے ۔ ایہہ پنجند دریا (ستلج، بیاس، راوی، چناب تے جہلم دریا دی سانجھی دھارا) نال ملدی اے ۔ ایہہ پنجند وچ پانی دی مقدار نوں ودھاؤندی اے تاں جو تھلے پیندیاں نہراں نوں پانی مل سکے ۔تونسہ بیراج 1958 وچ بنایا گیا اتے ایہہ اک لکھ کلوواٹ بجلی وی پیدا کردا اے

مظفرگڑھ نہر تے ڈیرہ غازی خاں نہر

ایہہ نہراں انڈس دریا توں کھبے اتے سجے پاسیوں تونسا بیراج توں نکلدیاں نیں تے ضلع مظفرگڑھ تے ضلع ڈیرا غازی خاں نوں پانی دندیاں نیں ۔

چشمہ جہلم لنک نہر

ایہہ نہر انڈس دریا اپر بنے چشمہ بیراج توں نکل کے جہلم دریا اپر بنے رسول بیراج توں تھلے دریا وچ ڈگدی اے، جس دی کپیسٹی 21700 کیوسکس اے ۔ اس نہر دا پانی دریا چناب اتے جہلم دے سانجھے دھارے تے بنے تریموں ہیڈورکس توں نکلدیاں رنگ پور، حویلی نہراں اتے راوی دریا توں نکلدیاں سدھنائی نہر اتے میلسی نہر تے بہاول نہر جو ستلج چوں نکلدیاں ہن، نوں تریموں سدھنائی میلسی بہاول لنک نہ راہیں پانی سپلائی کردی اے، جس نال ملتان اتے بہاول پور دے علاقے نوں آبپاشی لئی پانی ملدا اے ۔

تھل نہر

سنّ 1919 وچ پہلی وڈی لڑائی توں مگروں کجھ ہور پروجیکٹاں نال برطانوی سرکار نے تھل نہر دا پراجیکٹ وی تیار کیتا ۔ ایہہ نہر انڈس دریا اُتے بنے چشمہ بیراج توں نکلدی اے اتے ایہہ انڈس دریا دے بروبرابر چلدی اے ۔ ضلع بھکھر اتے ضلع لئیا دے آلے-دوآلے دے علاقے نوں پانی دندی اے ۔ اس دیاں بہت ساریاں ڈسٹریبیوٹریز اتے سوئے ہن، جو تونسا پنجند لنک نہر تکّ چلے جاندے ہن ۔ اس نہر دے بنن نال جہلم تے انڈس دریاواں وچکار پیندے تھل ریگستان دے لہندے علاقے نوں کافی لابھ ہویا اے اتے لوکاں دی معاشی اتے سماجی ترقی ہوئی اے ۔

تربیلا ڈیم

تربیلا ڈیم راولپنڈی توں 80 کلومیٹر دور اتلے لہندے وچ انڈس دریا تے بنایا گیا اے جو 1974 وچ مکمل ہویا ۔ ایہہ ڈیم 470 فٹّ اچا اے، جس دا ریزروائر 80 کلومیٹر لمبا اے ۔ ایہہ 2400 میگاواٹ بجلی پیدا کردا اے ۔ ڈیم دی لمبائی 9000 فٹّ اے ۔

منگلا ڈیم

منگلا ڈیم جہلم دریا اپر جہلم شہر دے لاگے ہی بنیا اے، جس دی اساری دا کم 1967 وچ ختم ہویا ۔ اس ڈیم دی گنجائش 5.9 ایم.اے.ایف. پانی سٹور کرن دی اے ۔ اچائی 450 فٹّ اتے اس دے ریزروائر دی لمبائی 64 کلومیٹر اے ۔ ایہہ ڈیم اپر جہلم اتے لوئر جہلم نہراں نوں اتے تھلے والے پاسے ہور لوڑاں پوریاں کرن لئی بنایا گیا اے ۔ ایہہ 800 میگاواٹ بجلی وی پیدا کردا اے ۔ مچھی پالن سینٹر اتے سیر-سپاٹے لئی بڑا ودھیا تھاں اے ۔ اپر جہلم نہر جہڑی ٹرپل کینال پراجیکٹ دا حصہ اے، اس ڈیم توں ہی پانی لیندی اے اتے دریا چناب تکّ پہنچدی اے ۔

جناح بیراج

ایہہ انڈس دریا اتے بنے تربیلا ڈیم توں 200 کلومیٹر تھلے والے پاسے بنیا اے، جہڑا تھل دے علاقے وچ پیندیاں نہراں دے سسٹم 'تے کنٹرول رکھدا اے ۔ جہلم اتے انڈس دریاواں وچکار پیندے علاقے دے کجھ حصے نوں اتھوں ہی پانی ملدا اے ۔ اتھے 3600 میگاواٹ بجلی وی بندی اے، جو اس علاقے وچ انڈسٹری قایم کرن وچ سہائی ہوئی اے ۔ پہلاں برطانوی دور وچ اتھے اک ہیڈورکس سی، جتھوں تھل نہر مین لائن اپر نکلدی سی جو میانوالی تے خوشاب علاقے نوں سنچت کردی سی اتے اس دی کپیسٹی 8500 کیوسکس سی ۔ 1953 توں پچھوں ہیڈورکس دی تھاں بیراج بنا دتا گیا، جس دی گنجائش 6.70 ایم.اے.ایف. اے اتے سجے تے کھبے پاسے توں نکلدیاں نہراں نوں پانی سپلائی کردا اے ۔ سجے پاسے دی نہر ڈیرہ غازی خاں دے علاقے دے آلے-دوآلے پانی دندی اے ۔