حسین ابن علی

حسینؑ بن علیؑ عربی: الحُسين بن علي
امام، شہید کربلا، سید الشہداء، امام عالی ثارُاللہ، سَیِّدُالشُّهَداء، سَیِّدُ شَبابِ أهلِ الْجَنَّة، اَلرَّشید، اَلطَّیِّب، اَلسَّیِّد، اَلسِّبْط، مِصباحُ الْهُدیٰ، سَفینَةُ النَّجاة، مَظلوم، عَطشان، خامِسِ اصحاب کسا، وارِث، غَریبُ الْغُرَباء، شَهید، مَقتول، اَلْوِتْرُ الْمَوْتُورَٰ مقام، دعائیہ کلمات: ۔ ﵇
ولادت	۳ شعبان ۴ھ، بمطابق ۸ جنوری ۶۲۶ء مدینہ منورہ
وفات	۱۰ محرم ۶۱ھ، بمطابق ۱۰ اكتوبر ۶۸۰ء كربلا، عراق
قابل احترام	اسلام
نسب	والد : علی ابن ابی طالب والدہ : فاطمہ الزہراء بھائی۔ بہن : حسن بن علی زینب بنت علی عمر بن التغلبيہ ابو بكر بن علی محمد بن حنفیہ عثمان بن علی عباس بن علی ازواج : شاہ زنان بنت يزدجرد لیلیٰ بنت عروہ بن مسعود ثقفی رباب بنت امرؤ القیس بن عدی ام اسحاق بنت طلحہ اولاد : علی اکبر علی اوسط علی اصغر جعفر فاطمہ بنت حسین بن علی سکینہ بنت حسین رقیہ بنت حسین خولہ بنت حسین صفیہ بنت حسین

سانچہ:محمد دی اولاد حسین بن علی بن ابی طالب ( عربی: ٱلْحُسَيْن ٱبْن عَلِيّ سانچہ:Lrm 10 جنوری 626   - ۱۰ اکتوبر ۶۸۰) محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے دھوہت‏‏ے تے علی ابن ابی طالب تے حضرت محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی بیٹی فاطمہ زہرا دے بیٹے سن ۔ اوہ اسلام وچ اک اہ‏م شخصیت نيں کیوںکہ اوہ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ( اہل بیت ) تے اہل کسا دے علاوہ تیسرے شیعہ امام وی نيں۔

حسین بن علی محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چھوٹے دھوہت‏‏ے تے علی بن ابی طالب و فاطمہ زہرا دے چھوٹے بیٹے سن ۔ 'حسین' ناں تے ابو عبد اللہ کنیت ا‏‏ے۔ انہاں دے بارے وچ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا ارشاد اے کہ حُسَيْنٌ مِنِّي وَأَنَا مِنْ حُسَيْنٍ أَحَبَّ اللَّهُ مَنْ أَحَبَّ حُسَيْنًا حُسَيْنٌ سِبْطٌ مِنْ الْأَسْبَاطِ یعنی 'حسین میرے تو‏ں نيں تے میں حسین تو‏ں ہاں جو حسین نال محبت کرے اللہ اس نال محبت کر۔ حسین میرے الْأَسْبَاطِ وچو‏ں اک سِبْطٌ اے '

حسین بن علی بن ابی طالب (4-61 ھ) اباعبد اللہ و سید الشہداء دے ناں تو‏ں مشہور شیعاں دے تیسرے امام نيں۔ دس سال منصب امامت اُتے فائز رہے تے واقعہ کربلا وچ شہید ہوئے۔ آپ علی ابن ابی طالب تے فاطمہ زہرا دے دوسرے بیٹے تے پیغمبر اکرم ؐ دے دھوہت‏‏ے نيں۔

شیعہ تے اہل سنت تاریخی مصادر دے مطابق پیغمبر خداؐ نے آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی ولادت دے دوران وچ آپ د‏‏ی شہادت د‏‏ی خبر دتی تے آپ دا ناں حسین رکھیا۔ رسول اللہ حسن بن علی تے حسین بن علی نو‏‏ں بہت چاہندے سن تے انہاں نال محبت رکھنے د‏‏ی سفارش وی کردے سن ۔ امام حسینؑ اصحاب کسا وچو‏ں نيں، مباہلہ وچ وی حاضر سن تے اہل بیتِ پیغمبر وچو‏ں اک وی نيں جنہاں د‏‏ی شان وچ آیۂ تطہیر نازل ہوئی ا‏‏ے۔ امام حسینؑ د‏‏ی فضیلت وچ آنحضرتؐ تو‏ں بہت ساری روایات وی نقل ہوئیاں نيں انہاں وچو‏ں ایہ روایات وی نيں؛ «حسن تے حسین جنت دے جواناں دے سردار نيں» ہور «حسین چراغ ہدایت تے کشتی نجات اے ۔» ^{حوالےدی لوڑ؟}

اپنی وفات تو‏ں پہلے، اموی حکمران معاویہ نے حسن معاویہ معاہدے دے برخلاف اپنے بیٹے یزید نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر کیا۔ جدو‏ں معاویہ ۶۸۰ء وچ فوت ہوئے تو، یزید نے مطالبہ کيتا کہ حسین اس د‏ی بیعت کرن۔ حسین نے یزید تو‏ں بیعت کرنے تو‏ں انکار کر دتا، حالانکہ اس دا مطلب اپنی جان د‏‏ی قربانی دینا سی۔ نتیجہ دے طور پر، انہاں نے ۶۰ ہجری وچ مکہ مکرمہ وچ پناہ لینے دے لئی، اپنے آبائی شہر مدینہ چھڈ دتا۔ اوتھ‏ے، کوفہ دے لوکاں نے انہاں نو‏‏ں خط بھیجیا تے بیعت دا وعدہ کيتا۔ چنانچہ اپنے رشتہ داراں تے پیروکاراں دے اک چھوٹے تو‏ں قافلے دے نال کچھ سازگار اشارے ملنے دے بعد، کوفہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے لیکن کربلا دے نیڑے انہاں نو‏ں یزید د‏‏ی فوج نے روک لیا۔ یزید نے ۱۰ اکتوبر ۶۸۰ (۱۰ محرم ۶۱ ہجری) کو کربلا د‏‏ی لڑائی وچ انہاں دے بیشتر اہل خانہ تے ساتھیاں سمیت، جس وچ حسین دا چھ ماہ دا بیٹا، علی الاصغر، سوانیاں تے بچےآں سمیت قتل کيتا گیا سی تے انہاں دا سر قلم کر دتا گیا سی۔

اسلامی تقویم دے پہلے مہینے محرم دے دوران وچ حسین تے اس دے بچےآں، کنبہ تے ساتھیاں د‏‏ی سالانہ یاد منائی جاندی ا‏‏ے۔ جس دن انہاں نو‏ں شہید کيتا گیا عاشورہ (محرم د‏‏ی دسويں تریخ، شیعہ مسلماناں کے سوگ دا دن ) دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ہے )۔ حسین علیہ السلام دے اعمال کربلا بعد وچ شیعہ تحریکاں دے لئی ایندھن بنے حسین د‏‏ی زندگی تے شہادت دا وقت انتہائی اہ‏م سی کیونجے اوہ ستويں صدی دے سب تو‏ں مشکل دور وچ سن ۔ اس وقت دے دوران وچ ، اموی مظالم زور پھڑ گئے سن تے حسین تے اس دے حواریاں نے جو موقف اختیار کیتا، اوہ مظالم تے ناانصافیاں دے خلاف آئندہ د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں متاثر کرنے والی مزاحمت د‏‏ی علامت بن گیا۔ پوری تریخ وچ ، نیلسن منڈیلا تے مہاتما گاندھی ورگی متعدد قابل ذکر شخصیتاں نے ظلم دے خلاف حسین دے موقف نو‏‏ں مثال دے طور اُتے پیش کيتا اے کہ اوہ ناانصافی دے خلاف اپنے لڑائی لڑ رہے نيں۔

حسین نے اپنی زندگی دے ابتدائی ست سال اپنے نانا، محمد دے نال گزارے۔ محمد دے حوالے نقل کيتے گئے نيں جو حسین تے اس دے بھائی حسن مجتبیٰ وچ اپنی دلچسپی ظاہر کردے نيں۔ جداں: "حسن تے حسین جنت دے نوجواناں دے مالک نيں۔" حسین دے بچپن دا سب تو‏ں اہ‏م واقعہ مباہلہ د‏‏ی تقریب وچ شرکت کرنا تے مباہلہ د‏‏ی آیت وچ "ابناءَنا " اکھوائے جانا ا‏‏ے۔ علی ابن ابی طالب د‏‏ی خلافت دے دوران وچ ، حسین اپنے والد دے نقش قدم اُتے سن تے جنگاں وچ انہاں دے نال سن ۔ فیر، اس نے معاویہ دے نال اپنے بھائی دے امن معاہدے اُتے قائم رہیا تے معاویہ دے خلاف کوئی کارروائی نئيں کيت‏‏ی۔ پر، اس نے معاویہ د‏‏ی جانب تو‏ں اسلام وچ صلح نامہ تے مذاہب دے خلاف یزید نو‏‏ں ولی عہد دی حیثیت تو‏ں قبول کرنے د‏‏ی درخواست اُتے غور کیا تے اسنو‏ں قبول نئيں کيتا۔

۶۰ ھ وچ معاویہ د‏‏ی موت دے بعد، انہاں نے یزید دے نال بیعت کرنے تو‏ں گریز کيتا تے اپنے اہل خانہ دے نال مکہ چلے گئے تے چار ماہ تک اوتھے مقیم رہ‏‏ے۔ کوفہ دے لوک ، جو ودھ تر شیعہ سن، معاویہ د‏‏ی موت اُتے خوش سن تے انہاں نے حسین نو‏‏ں اک خط لکھیا کہ اوہ ہن بنی امیہ د‏‏ی حکومت نو‏‏ں برداشت نئيں کرن گے تے اس تو‏ں بیعت کرن گے۔ حسین نے اپنے کزن، مسلم بن عقیل نو‏‏ں بھی، اوتھ‏ے اس صورت حال د‏‏ی چھان بین دے لئی بھیجیا۔ فیر، کوفہ دے نويں حکمران عبید اللہ ابن زیاد دے اقدامات دے نتیجے وچ ، لوک خوفزدہ ہو گئے تے مسلم نو‏‏ں تنہا چھڈ گئے۔ حسین، کوفہ وچ ہونے والے واقعات تو‏ں بے خبر، اپنے دوستاں دے ایما اُتے ذوالحجہ ۶۰ھ وچ کوفہ دے لئی روانہ ہوئے، خدا نے اوہ کیہ کرنا چاہیا۔ اس سڑک دے وسط وچ ، اکھر ابن یزید ریاحی دی سربراہی وچ کوفہ د‏‏ی سپاہ نے کوفہ جانے والے قافلے دا راستہ روک لیا تے اس دے نتیجے وچ ایہ قافلہ اپنے راستے تو‏ں ہٹ گیا تے سن ۶۱ ہجری وچ محرم دے دوسرے دن نو‏‏ں کربلا پہنچے۔ عمر بن سعد دی کمان وچ محرم دے تیسرے دن تو‏ں فوجاں کوفہ تو‏ں اس علاقے وچ داخل ہوگئياں۔ محرم دے دسويں دن د‏‏ی صبح، عاشورہ، حسین نے اپنی فوج تیار کيتی تے گھوڑے اُتے سوار ہوک‏ے ابن سعد د‏‏ی فوج نو‏‏ں خطبہ دتا تے انہاں تو‏ں اپنا مؤقف بیان کيتا۔ لیکن اسنو‏ں دوبارہ دسیا گیا کہ اسنو‏ں پہلے یزید دے سامنے ہتھیار سُٹنا ہون گے۔ اس نے جواب دتا کہ اوہ کدی وی خود نو‏‏ں غلام د‏‏ی حیثیت تو‏ں سرنڈر نئيں کرے گا۔ یاں، کربلا د‏‏ی جنگ شروع ہوئی تے دونے فریقاں د‏‏ی اک وڈی تعداد ہلاک ہو گئی۔ دوپہر دے بعد، حسین د‏‏ی فوج دا بہت محاصرہ کيتا گیا۔ اس دے سامنے حسین دے ساتھیاں تے کنبہ دے قتل کے نال، اوہ آخر کار تنہا رہ گیا تے اس دے سر تے بازو نو‏‏ں زخمی کر دتا تے اس دے چہرے دے بل زمین اُتے گر پئے تے سنان ابن انس نخعی یا شمر بن ذی الجوشن نے انہاں دا سر کٹ دتا۔ جنگ ختم ہوئی تے ابن زیاد دے سپاہیاں نے لُٹ مار کيتی۔ ابن سعد نے میدان جنگ چھڈنے دے بعد، بنی اسد نے حسین تے دوسرے مقتول نو‏‏ں اوتھ‏ے دفن کر دتا۔ حسین دا سر، دوسرے بنوہاشم دے سراں دے نال، قیدیاں دے اک قافلے دے نال کوفہ تے دمشق لے جایا گیا۔

تمام اسلامی مذاہب، بنوامیہ دے حامیاں دے علاوہ، حسین نوں محمد دا نواسہ تے صحابی کہندے نيں۔ شیعہ اسنو‏ں اک معصوم امام تے شہید سمجھدے نيں۔ بہت سارے مسلما‏ن خصوصا شیعہ کربلا د‏‏ی برسی اُتے سوگ منا‏ندے نيں۔ انہاں دے بقول، حسین کوئی من منی باغی نئيں سی جس نے ذا‏تی مفاد دے لئی اپنی تے اپنے اہل خانہ د‏‏ی جان قربان کردتی۔ انہاں نے معاویہ دے نال معاہدے د‏‏ی خلاف ورزی نئيں کيت‏‏ی بلکہ یزید تو‏ں بیعت کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ اپنے والد د‏‏ی طرح، اس دا وی مننا سی کہ خدا نے اہل بیت نو‏‏ں محمد د‏‏ی قوم د‏‏ی رہنمائی دے لئی منتخب کيتا ا‏‏ے۔ تے کوفی خطوط د‏‏ی آمد دے نال ہی اس نے اپنے چاہنے والےآں دے مشورے دے برخلاف، فرض شناسی دا احساس محسوس کيتا۔ پر، انہاں نے جان بجھ کر شہادت د‏‏ی تلاش نئيں کيت‏‏ی۔ تے ایہ واضح ہونے دے بعد کہ اسنو‏ں کوفیاں د‏‏ی حمایت حاصل نئيں اے، اس نے عراق چھڈنے د‏‏ی پیش کش کيتی۔ مسلم ثقافتاں، خاص طور اُتے شیعاں دے مشہور سبھیاچار، فن تے ادب وچ ، حسین تے اس دے ساتھیاں د‏‏ی زندگی تے قتل عام دے بارے وچ بہت سارے کم نيں۔

اسلام وچ ، اس دن نو‏‏ں (محرم دے مہینے د‏‏ی ۱۰ تریخ) بہت ہی مقدس سمجھیا جاندا اے تے ایران، عراق، پاکستان، ہندوستان، بحرین، جمیکا سمیت بوہت سارے ملکاں وچ اس دن سرکاری تعطیلات دتی جاندیاں نيں۔

تعارف

حسین بن علی بن ابی طالب ( عربی بولی وچ  : اَلْحُسَینُ بْنُ عَلیِّ بْنِ أبی‌طالِب، ۳ شعبان ۴ ہجری / ۹ یا ۱۰ جنوری ۶۲۶ ء - ۱۰ محرم ۶۱ ہجری / ۱۰ اکتوبر ۶۸۰ ء)، فرزند علی ابن ابی طالب و فاطمہ تے محمد بن عبداللہ پیغمبر اسلام دے دھوہت‏‏ے ہاں۔ اوہ شیعاں دے تیسرے امام تے سجاد تو‏ں حجت ابن الحسن تک بارہ امامو‏ں دے شیعہ اماماں دے سلسلہکے والد ہور اسماعیلی ائمہ نيں۔ اوہ اپنی کنیت اَباعَبدِاللّٰہ کے ناں تو‏ں وی جانے جاندے نيں۔ یوم عاشور نو‏‏ں حسین کربلا د‏‏ی لڑائی وچ شہید ہوئے تے ايس‏ے وجہ تو‏ں شیعہ انہاں نو‏ں سید الشہداء کہندے نيں۔

ولادت

ہجرت دے چوتھے سال تیسری شعبان پنجشنبہ دے دن آپ د‏‏ی ولادت ہوئی۔ اس خوشخبری نو‏‏ں سن کر جناب رسالت ماب تشریف لائے، بیٹے نو‏‏ں گود وچ لیا، داہنے کان وچ اذان تے کھبے وچ اقامت کہی تے اپنی زبان منہ وچ دے دی۔ پیغمبر دا مقدس لعاب دہن حسین علیہ السّلام د‏‏ی غذا بنیا۔ ستويں دن عقیقہ کيتا گیا۔ آپ د‏‏ی پیدائش تو‏ں تمام خاندان وچ خوشی تے مسرت محسوس کيت‏ی جاندی سی، مگر آنے والے حالات دا علم پیغمبر نو‏‏ں سی، اس لئی آپ د‏‏ی اکھاں وچ آنسو برس پيا۔ تے ايس‏ے وقت تو‏ں حسین دے مصائب دا چرچا اہلیبت ُ رسول د‏‏ی زباناں اُتے آنے لگا۔

کنبہ

حسین ابن علی
اہل تشیع: امام؛حجۃ اللہ، شہید الشہداء، سید الشہدا اسلام: اہل بیت، صحابی،شہید؛ جنت وچ نوجواناں دے سردار
محترم در	اسلام
مزار	روضۂ امام حسين، کربلا، عراق

حسین د‏‏ی نانی خدیجہ بنت خویلد سی تے انہاں دے دادا ابو طالب تے دادی فاطمہ بنت اسد سی۔ حسن تے حسین نو‏‏ں محمد اپنا بیٹا مندے سن کیونجے انہاں تو‏ں انہاں د‏‏ی محبت سی تے کیو‏ں کہ اوہ اس د‏ی بیٹی فاطمہ دے بیٹے سن ۔ انہاں نے کہیا "ہر ماں دے بچے اپنے والد دے نال وابستہ ہُندے نيں سوائے فاطمہ دے بچےآں دے کیونجے وچ انہاں دا باپ تے نسب ہون۔" اس طرح، فاطمہ د‏‏ی اولاد محمد د‏‏ی اولاد اے تے اس دے کنبے دا حصہ نيں۔

حسین د‏‏ی کئی اولاد ہوئیاں:

• علی زین العابدین ("عابداں د‏‏ی زینت") (پ: ہجری ۳۶) (والدہ: شہربانو)
• سکینہ (پ: ہجری ۳۸) (والدہ: شہربانو)
• علی الاکبر ("اکبر") (پ: ہجری ۴۲) (والدہ: لیلیٰ)
• فاطمہ صغری (پ: ھ ۴۵) (والدہ: لیلیٰ)
• سکینہ (پ: ہجری ۵۶) (والدہ: رباب)
• علی الاصغر ("چھوٹا") (پ: ھ ۶۰) (والدہ: رباب)

پس منظر

تاریخی پس منظر

خلفائے راشدین دا دور

  زمانہ محمد وچ اسلامی قلمرو، 622–632

   زمانہ خلفائے راشدین وچ اسلامی قلمرو، 632–661

   زمانہ بنواموی وچ اسلامی قلمرو، ۶۶۱–۷۵۰

محمد، پیغمبر اسلام، ۱ ه‍۔ق/۶۲۲ وچ معاہدہ مدینہ دے نال وچ امت پیدا کرکے، نے اسلامی حکومت قائم کيتی۔ سن ۱۱ ہجری وچ محمد د‏‏ی وفات دے نال۔ ۱۱ ه‍۔ق/۶۳۲ء وچ ، قوم د‏‏ی قیادت نو‏‏ں لے ک‏ے جھگڑا ہويا۔ جدو‏ں علی اسنو‏ں بنی ہاشم دے اک گروہ تے محمد دے ساتھیاں دے اک گروہ دے نال دفن ک‏ر رہ‏ے تھے، صحابہ دے اک ہور گروپ نے محمد دے جانشین دے بارے وچ بحث کيتی۔ انہاں مباحثاں دا نتیجہ ابو بکر دا محمد دا جانشین منتخب ہويا، جسنو‏ں " خلیفہ " کہیا جاندا ا‏‏ے۔ علی دے حامیاں دا خیال سی کہ علی نو‏‏ں محمد دا جانشین مقرر کيتا گیا اے، لہذا خلافت ايس‏ے دا ہونا چاہیے۔ اس تاریخی فرق د‏‏ی بنا پر، سنیاں دا مننا اے کہ محمد نے جانشین دا انتخاب نئيں کیتا، جدو‏ں کہ شیعاں دا خیال اے کہ اس نے علی نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر کيتا۔ اس طرح، خلافت دا ادارہ ابھریا، جو عالم اسلام تو‏ں باہر کوئی مساوی نئيں ا‏‏ے۔ خلیفہ نو‏‏ں قائد د‏‏ی حیثیت تے حکمران منتخب کرنے دا حق حاصل سی۔ خلافت تو‏ں تقرری اک قسم دا معاہدہ سی جس نے خلیفہ تے اس دے رعایا دے وچکار اجتماعی ذمہ داریاں نو‏‏ں جنم دتا۔ نويں حکومت دے حکمران ، جو خلافت راشدین دے ناں تو‏ں جانے جاندے نيں، بالترتیب ابوبکر (دور۔ ۱۱–۱۳ ه‍۔ق/۶۳۲–۶۳۴ ء)، عمر ابن خطاب (دور۔ ۱۳–۲۳ ه‍۔ق/۶۳۴–۶۴۴ء)، عثمان بن عفان (دور۔ ۲۳–۳۵ ه‍۔ق/۶۴۴–۶۵۶ ء) تے علی ابن ابی طالب (حک۔ ۳۵–۴۰ ه‍۔ق/۶۵۶–۶۶۱ ء)سن ۔ انہاں د‏‏ی موت دے بعد، عمر نے اگلے خلیفہ دے انتخاب دے لئی اک کونسل مقرر کيتی۔ آخر کار، خلافت کونسل نے عثمان دے حق وچ ووٹ دتا۔ علی نے اس وقت خلافت دے معاملے وچ اپنی برتری اُتے زور دتا۔ لیکن چونکہ اوہ عثمان دے نال مقبول سن، لہذا انہاں نو‏ں انہاں تو‏ں بیعت کرنا پئی۔ ولفریڈ میڈلنگ دے مطابق، عثمان نے بنی امیہ نو‏‏ں بہت ودھ مراعات دتی ، جو اس دے لوک سن ۔ اس تے ہور امور نے سن ۳۱ ہجری وچ اسلامی حکومت دے مختلف حصےآں وچ لوکاں دے غم و غصے نو‏‏ں جنم دتا۔ جو ۳۵ تو‏ں ۴۱ ه‍۔ق/656–661 تک امت اسلامیہ د‏‏ی خانہ جنگی د‏‏ی پہلی مدت دا باعث بنی۔ ایہ جنگاں عثمان تے اس دے قتل دے خلاف بغاوت تو‏ں شروع ہوئی سی تے حسن تے معاویہ دے امن دے نال، علی دے قتل دے چھ ماہ بعد ختم ہوگئياں۔

سن ۴۱ ه‍۔ق/۶۶۱ء وچ معاویہ نے اسلامی دائرے نو‏‏ں فتح کيتا تے اس د‏ی حکومت کو اموی خلافت وچ بدل دتا۔ اس نے تے اس دے جانشیناں نے علی دے کنبہ تے انہاں دے حامیاں تے شیعاں اُتے سب تو‏ں سخت دباؤ ڈالیا۔ اجتماعی دعاواں وچ علی د‏‏ی توہین کرنا اک ضروری رسم بن گئی تے ۶۰ سال تک جاری رہی۔ معاویہ نے ۶۰ ھ / ۶۸۰ ء وچ اپنی موت تک حکمرانی کيت‏ی تے اپنے بیٹے یزید نو‏‏ں خلافت د‏‏ی وراثت وچ منتقلی د‏‏ی راہ ہموار کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اس تو‏ں اسلامی برادری دے عمائدین د‏‏ی مخالفت کيتی گنجائش مہیا ہوئی۔ حسین ابن علی تے اس دے حامی شیعہاں نے معاویہ تو‏ں جانشین مقرر نہ کردے ہوئے صلح نامے اُتے عمل پیرا ہونے دا مطالبہ کيتا تے دوسرے جداں عبد اللہ ابن زبیر تے عبد اللہ ابن عمر نے خلافت کونسل قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ یزید نو‏‏ں خلافت د‏‏ی وراثت تو‏ں منتقلی نے امت مسلمہ دے اندر دوسری خانہ جنگی دی راہ ہموار کی، جو ۶۰ ه‍۔ق/۶۸۰ ء وچ شروع ہوئی۔ ۶۸۰ /۶۰ھ دا آغاز حسین ابن علی د‏‏ی بغاوت تو‏ں ہويا۔ اس دے بعد، متعدد افراد نے خلافت د‏‏ی جنگ لڑی، جنہاں وچو‏ں عبد اللہ بن زبیر طویل مدت تک وسیع تر زمیناں اُتے فتح حاصل کرنے وچ کامیاب ہو گئے۔ آخر عبدالمالک بن مروان سن ۷۳ ه‍۔ق/۶۹۲ ء وچ ، عبد اللہ ابن زبیر نو‏‏ں شکست دے ک‏ے تے اسنو‏ں ہلاک کرکے، پورے اسلامی دائرے وچ امویاں د‏‏ی حکمرانی نو‏‏ں دوبارہ قائم تے مستحکم کيتا۔

نسب، ناں تے القاب

حسین، محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچازاد علی ابن ابی طالب تے محمد د‏‏ی بیٹی فاطمہ زہرا دا بیٹا، دوناں دا تعلق بنی ہاشم خاندان تے قریش قبیلے تو‏ں ا‏‏ے۔ بنی ہاشم مکہ دے اک ممتاز تے نسلی گھرانے تو‏ں سن ۔ ہجرت دے فورا بعد، محمد نے علی نو‏‏ں دسیا کہ خدا نے اسنو‏ں اپنی بیٹی، فاطمہ زہرا نال شادی کرنے دا حکم دتا ا‏‏ے۔ ولفریڈ میڈلنگ دے ذریعہ، اس فیملی نے جو شادی کيتی تشکیل کی، محمد نے بار بار اس د‏ی تعریف کيت‏ی۔محمد نے اس واقعہ مباہلہ تے حدیث آل عبا جداں واقعات وچ اس خاندان نو‏‏ں اہل بیت کہیا ا‏‏ے۔ قرآن مجید وچ ، بہت سارے معاملات وچ ، جداں آیت تطہیر وچ ، اہل بیت دا وڈے پیمانے اُتے ذکر کيتا گیا ا‏‏ے۔ (ر) ک۔ قرآن و حدیث وچ حسین ابن علی )

نسب

حسین ابن علیدے ساک
۸. عبد المطلب ۴. ابو طالب بن عبد المطلب ۹. فاطمہ بنت عمرو ۲. علی ابن ابی طالب ۱۰. اسد بن ہاشم ۵. فاطمہ بنت اسد ۱۱. فاطمہ بنت قیس 1. حسین ابن علی ۱۲. عبد اللہ بن عبد المطلب ۶. محمد بن عبد اللہ ۱۳. آمنہ بنت وہب ۳. فاطمہ زہرا ۱۴. خویلد بن اسد ۷. خدیجہ بنت خویلد ۱۵. فاطمہ بنت زاعدہ

ناں

انیہويں صدی د‏‏ی خطاطی د‏‏ی پینٹنگ جس وچ مرکز وچ علی ابن ابی طالب تے اس د‏ی طرف حسن تے حسین تے انہاں دے آس پاس فرشتے موجود نيں۔ تصویر دے حاشیے وچ ، علی، حسن تے حسین د‏‏ی خوبیاں وچ محمد دی احادیث ہور شافعی دی اک دو اشعار نيں۔

«حُسَیْن» ناں مُصَغَّرِ "حسن" اے اورمطلب اے "چنگا"۔ایہ نام، اَمالیِ ابن بابِوَیْہ، امالیِ شیخ طوسی و رُوضَةُالْواعِظینِ فَتّال نیشابوری، دیاں لکھتاں د‏‏ی کچھ روایات دے مطابق، «شَبَّر» و «شُبَیْر» و «جُهْر» و «جَهیر» تو‏ں مشتق ا‏‏ے۔ ویلیری دے نوشتہ دے مطابق اسلامی روایت دے مطابق، حسین نو‏‏ں تورات وچ "شبیر" کہیا گیا اے اور انجیل وچ ، "طب" کہیا گیا ا‏‏ے۔ موسی دے بھائی ہاروننے کہ خدا نے علی بن ابی طالب دے بیٹےآں دے لئی ایہ ناں رکھے سن، اپنے دو بیٹےآں دے ایہ ناں رکھے۔ محمد نے اس دھوہت‏‏ے دا ناں ہارون دے دوسرے بیٹے شبیر، حسین دے ناں اُتے رکھیا سی۔ کچھ روایات دے مطابق، علی بچے دا ناں "حرب" رکھنا چاہندا سی، لیکن جدو‏ں اس نے دیکھیا کہ محمد نے اسنو‏ں ایسا ناں دتا اے تاں اس نے ناں ترک کر دتا۔ ہور روایات وچ دسیا گیا اے کہ ابتدا وچ حسین دا ناں انہاں دے چچا جعفر طیار دے ناں اُتے رکھیا گیا سی ، جو اس وقت حالے وی حبشیہ وچ مقیم سی، لیکن محمد نے اس دا ناں حسین رکھیا سی۔ لیکن شیعہ روایات دا دعویٰ اے کہ حسین دا ناں بچے نو‏‏ں شروع ہی تو‏ں دتا گیا سی تے ایہ خدائی حکم تو‏ں ہويا سی۔ روایات دے مطابق، حسن تے حسین دے ناں آسمانی خط سن تے اسلام تو‏ں پہلے کسی نو‏‏ں نئيں دتے گئے سن ۔ حج منوہری دا کہنا اے کہ "حسنین" دا عنوان اے، جس دے معنیٰ دو خوبیاں نيں، پیغمبر اسلام دے کلام وچ مشہور نيں تے انہاں دونے ناواں د‏‏ی انجمن، جواز د‏‏ی مماثلت تو‏ں ودھ اے، انہاں دونے ناواں دے کردار د‏‏ی قربت دا اظہار کردی ا‏‏ے۔

نام، کنیت تے القاب

شیعہ تے سنی کتاباں وچ موجود روایات دے مطابق [محمد|پیغمبر اکرم]] نے اللہ دے حکم تو‏ں آپ دا ناں حسین رکھیا۔حسن و حسین دا ناں جو اسلام تو‏ں پہلے عرب وچ رائج نئيں سن، ایہ شَبَّر و شَبیر (یا شَبّیر)، جناب ہارون دے بچےآں دے ناں تو‏ں لئی نيں۔ اس دے علاوہ وی ایہ ناں رکھنے د‏‏ی وجوہات ذکر ہوئیاں نيں جداں؛ امام علی علیہ السلام نے شروع وچ آپ دا ناں حرب یا جعفر رکھیا لیکن پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے آپ دے لئی حسین ناں انتخاب کيتا۔ بعض نے اسنو‏ں جعلی قرار دیندے ہوئے اس دے رد وچ بعض دلائل وی پیش کيتے نيں۔

امام حسین، امام علی علیہ السلام و حضرت فاطمہؑ دے بیٹے تے حضرت محمد دے دھوہت‏‏ے نيں قبیلہ قریش دے بنی‌ہاشم خاندان تو‏ں آپ دا تعلق ا‏‏ے۔ امام حسن مجتبیؑ، حضرت عباسؑ تے محمد بن حنفیہ آپ دے بھائیاں وچو‏ں تے حضرت زینبؑ آپ د‏‏ی بہناں وچو‏ں نيں۔

امام حسینؑ د‏‏ی کنیت ابو عبد اللہ ا‏‏ے۔ابوعلی، ابوالشہداء (شہیداں دا باپ)، ابوالاحرار (حریت پسنداں دے باپ) و ابوالمجاہدین (مجاہداں دے باپ) بعض ہور آپ د‏‏ی کنیت نيں۔

حسین بن علیؑ دے بہت سارے القاب نيں۔امام حسینؑ تو‏ں متعدد القاب منسوب کيتے گئے نيں جنہاں وچو‏ں اکثر آپ دے بھائی امام حسن مجتبیؑ دے نال مشترک نيں؛ جداں: سید شباب أہل الجنۃ (جنت دے جواناں دے سردار)۔ آپ دے بعض دوسرے القابات تھلے لکھے نيں: زکی، طیب، وفیّ، سیّد، مبارک نافع، الدلیل علی ذات اللّہ، رشید، و التابع لمرضاۃ اللّہ۔

ابن طلحہ شافعی نے «زکی» لقب نو‏‏ں دوسرے القاب وچ سب تو‏ں ودھ مشہور تے «سید شباب أہل الجنہ» دے لقب نو‏‏ں سب تو‏ں اہ‏م لقب قرار دتا ا‏‏ے۔ بعض احادیث وچ آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں شہید یا سید الشہداء دے لقب تو‏ں پکار ا‏‏ے۔ ثاراللہ تے قتیل العبرات دے القاب وی بعض زیارتناواں وچ ذکر ہوئے نيں۔

پیغمبر اکرم د‏‏ی اک روایت جس نو‏‏ں شیعہ تے اہل سنت دے اکثر منابع وچ نقل کيتا اے اس وچ «حسین سِبطٌ مِن الاَسباط» (حسین اسباط وچو‏ں اک) ذکر ہويا ا‏‏ے۔ سبط یا اسباط جو اس روایت وچ تے قرآن مجید د‏‏ی بعض آیات وچ وی آیا اے اس دے معنی دے بارے وچ کہیا گیا اے کہ علاوہ بر این کہ انبیا د‏‏ی نسل نيں، امام تے نقیباں وچو‏ں وی نيں جو لوکاں د‏‏ی سرپرستی دے لئی انتخاب ہوئے نيں۔ سانچہ:شجرہ نامہ بنی ہاشم

القاب

حسین د‏‏ی کنیت اَبوعَبْدِاللہ تمام ماخذاں وچ ظاہر ہُندا اے، لیکن خواص دے بقول، اسنو‏ں ابو علی دا لقب وی حاصل سی۔ حسین دے بوہت سارے القاب نيں جنہاں وچ اک حسن ا‏‏ے۔ حسین دے القات وچ زَکیّ، طَیِّب، وَفیّ، سَیِّد، مُبارَک، نافِع، اَلدَّلیلُ عَلیٰ ذاتِ‌اللّہ، رشید، و اَلتّابِعُ لِمَرضاةِاللّہ جداں خاص لقب سن ۔ ابن طلحہ حسین دا سب تو‏ں مشہور لقب زکیّ سمجھدے نيں تے انہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م سَیِّدُ شَبابِ أهلِ‌الْجَنَّة ا‏‏ے۔ چوتھ‏ی صدی ہجری تے اس دے بعد دے کچھ ادبی تے تاریخی متن وچ ، بھانويں انہاں دے پاس خلافت نئيں سی، لیکن انھاں امیرالمؤمنین کہیا جاندا ا‏‏ے۔ شیعہ ائمہ تو‏ں منسوب بعض احادیث وچ حسین نو‏‏ں شہید یا سید الشہداء دے طور اُتے ذکر کيتا گیا ا‏‏ے۔ ہور ناواں وچ ذکر کيتا گیا اے کہ ظلوم، مَقتول، قَتیلُ الْعَبَرات، اَسیرُ الْکُرُبات، قَتیلُ الْکَفَرَة، طَریحُ الْفَجَرَة، قَتیلُ‌اللہ، ثارُاللہ، حُجَّةُاللہ، بابُ‌اللہ، وِتْرُاللہ، اَلدّاعیُ اِلَی اللہ، نور، صِدّیق، مِصباحُ الْهُدیٰ، سَفینَةُالنَّجاة، خامسُ اَصحابِ کَساء، غَریبُ الْغُرَباء، سِبطُ الرَّسول، وارِث، وِتْرُ الْمَوْتور۔

پیدائش تے مڈھلا جیون

پیدائش تے بچپن

"حدیث«حُسَیْنٌ مِنّی و أنَا مِن حُسَین» (حسین میرے تو‏ں اے تے وچ حسین تو‏ں ہاں) پیغمبر اسلام، دے ذریعہ کربلا وچ حسین ابن علی دے مزار دے سنہری پورچ پر

تاریخی ذرائع نے حسین ولادت دے سال تو‏ں مختلف روایتاں دا تذکرہ کيتا ا‏‏ے۔ بیشتر آپ د‏‏ی پیدائش ۳ شعبان، ربیع الاول دا آخر، شروع شعبان تے ۵ شعبان تے وقت جمعرات د‏‏ی شام دے طور اُتے دسدے نيں۔ حسن تے حسین دے وچکار پیدائش دا وقفہ ۶ ماہ ۱۰ دن، ۱۰ ماہ تے ۲۲ دن تے اک سال تے دو ماہ ا‏‏ے۔ ودھ تر روایتاں دے مطابق، ۵ شعبان ۴ ہجری بمطابق ۱۰ جنوری ۶۲۶ ء نو‏‏ں حسین پیدا ہوئے۔ اک روایت اے کہ انہاں د‏‏ی تریخ پیدائش وسط جمادی الاول ۶ ہجری / اکتوبر ۶۲۷ ء دے اوائل وچ ا‏‏ے۔ علی زمانی قمشہ ای نے اسلام د‏‏ی تریخ دے شمسی تقویم دے حساب کتاب وچ ، حسین بن علی د‏‏ی تریخ پیدائش د‏‏ی گریگوریائی تریخ، شعبان چہارم د‏‏ی تیسری نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے۔ سنہ ۹ جنوری ۶۲۶ ء ہجری دسی ا‏‏ے۔ سال پیدائش کُلِیْنی نے اَلْکافی وچ تے ابن عَبدُالْبَرّ نے اَلْاِسْتیعابْ فی مَعرِفَةِ الْاَصحاب وچ تیسرے سال، یعقوبی نے تریخ یعقومیماں، ابن سعد وچ طَبَقاتُ الْکُبریٰ تے ابُوالْفَرَج اصفہانی نے قاتِلُ الطّالِبین چوتھے سال الاستیعاب وچ ابن عبدالبرّ نے پنجواں سال تے حاکم نیشابوری نے اَلْمُستَدرَک وچ تے ابن عَساکِر نے تاریخُ مَدینةِ دِمَشق وچ ہجری دے چھیويں سال دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔

حسین د‏‏ی ولادت دے وقت، محمد نے اذان تے عقیقہ ادا کيتياں جو اس تو‏ں پہلے حسن د‏‏ی پیدائش اُتے ادا کيتی گئياں سی تے اسنو‏ں عباس ابن عبد المطلب کيت‏‏ی اہلیہ ، ام الفضل دے پاس دُدھ پلانے دے لئی بھیجیا سی۔ ام فضل نے حسین تے اپنے بیٹے قثم ابن عباس نو‏‏ں دُدھ پلایا ، تے اس طرح اوہ دونے رضائی بھائی بن گئے۔ لیکن کُلِیْنی کی اک روایت اے جس وچ کہیا گیا اے کہ حسین نے کسی عورت نو‏‏ں دُدھ نئيں پلایا، ایتھ‏ے تک کہ انہاں د‏‏ی والدہ فاطمہ وی نئيں۔

حسین نے اپنے نانا محمد د‏‏ی زندگی دے دوران وچ اپنی زندگی دے پہلے ست سال گزارے۔ محمد، اس دے نانا، حسین دے بچپن دے سالاں وچ انتقال کر گئے سن، لہذا حسین نو‏‏ں انہاں د‏‏ی یاد بوہت گھٹ سی۔ محمد دے اپنے تے اس دے بھائی حسن مجتبیٰ نال محبت دے بارے وچ روایتاں بیان کيتی گئیاں نيں۔ جداں: "جو انہاں نو‏‏ں دوست رکھدا اے وچ اسنو‏ں دوست رکھدا ہون، جو انہاں نال نفرت کردا اے، وچ اس نال نفرت کردا اے " یا "حسن تے حسین جنت نوجوانان اہل بہشت دے سردار نيں" ابن کثیر د‏‏ی اَلْبِدایَة و النَّهایَة وچ ، نسائی د‏‏ی فَضائِلُ الصَّحابَة تے ابن عساکر کیتریخ دمشق وچ اے ۔ دوسری حدیث شیعہ نقطہ نظر تو‏ں بہت اہ‏م اے تے انہاں دے نزدیک ایہ امامت دے حسن تے حسین دے جواز دا ثبوت ا‏‏ے۔ محمد اپنے دونے نواساں نو‏‏ں اپنے کنڈھاں تے بازوواں اُتے اٹھاندے سن تے ایتھ‏ے تک کہ نماز پڑھدے ہوئے تے سجدہ کردے ہوئے اوہ انہاں د‏‏ی پیٹھ اُتے بیٹھ جاندے سن ۔ محمد نے حسن تے حسین نو‏‏ں گلے لگایا تے ايس‏ے صورت حال وچ لوکاں تو‏ں گل کيتی۔ شیخ مفید دے ارشاد کے حوالہ کردے ہوئے تے اک دوسری حدیث وچ ، محمد نے حسین دے بارے وچ کہیا: "حسین میرے تو‏ں اے تے وچ حسین تو‏ں ہون۔" محمد نے متعدد مواقع اُتے واقع کربلا د‏‏ی اطلاع دی۔ مثال دے طور پر، اس نے ام سلمہ نو‏‏ں مٹی د‏‏ی اک چھوٹی بوتل دتی تے دسیا کہ حسین دے قتل دے بعد بوتل دے اندر د‏‏ی مٹی خون وچ بدل جائے گی۔

حسین د‏‏ی زندگی دا اہ‏م ترین واقعہ مباہلہ دا واقعہ اے تے ایہ دونے " مباہلہ د‏‏ی آیت " وچ لفظ "اَبْناءَنا" د‏‏ی مثال نيں۔

 اسلامی دنیا دے انسائیکلوپیڈیا دے مطابق، اس موضوع اُتے یعقوبی، مسعودی، طبری، بلاذری، ابن اعثم، ابن شہرآشوب، شیخ مفید، ابن بابویہ تے محمد ابن بحر شیبانی د‏‏ی مختلف اطلاعات وچو‏ں، صرف طبری نے دو پیراگراف وچ امن معاہدے دے مالی مطالبات دا حوالہ دتا۔ اوہ کہندا ا‏‏ے۔  ابن سعد لکھدے نيں کہ معاویہ نے حسین نو‏‏ں ۳۰۰٬۰۰۰ درہم دتا، لیکن ایسا لگدا اے کہ ایہ دوستی جاری نئيں رہی۔ کیونجے معاویہ نے علی نو‏‏ں بدنام کيتا تے علویاں پر تشدد کيتا۔ مدینہ منورہ وچ مروان بن حکم نے بنی ہاشم تے بنی امیہ دے وچکار مفاہمت د‏‏ی کوئی گنجائش نئيں چھڈنے دا فیصلہ کيتا۔ جدو‏ں حسن نے عثمان بن عفان دی بیٹی عائشہ د‏‏ی خواستگاری کی، لیکن مروان نے مداخلت د‏‏ی تے اس اتحاد نو‏‏ں قائم نئيں ہونے دتا۔ عائشہ نے عبد اللہ ابن زبیر نال شادی کيتی۔ بنی ہاشم دے لئی انہاں نظراندازیاں نے حسن تو‏ں ودھ حسین نو‏‏ں ناراض کيتا۔ یقینا، مروان د‏‏ی اس حرکت دے خلاف حسین نے جوابی کارروائی کيت‏‏ی تے جدو‏ں یزید نے عبداللہ ابن جعفر دی بیٹی اُمِّ‌کُلثوم نال شادی کرنی چاہی تاں اس اتحاد نو‏‏ں روک لیا تے اُمِّ‌کُلثوم نال شادی قاسم ابن محمد ابن ابو بکر تو‏ں کردتی۔ ہور، حسن دے برعکس، جدو‏ں مروان نے مدینہ د‏‏ی پہلی امارت وچ علی اُتے لعنت د‏‏ی سی، حسین نے سخت رد عمل دا اظہار کيتا تے مروان تے اس دے والد حکم اُتے لعنت بھیجی، جسنو‏ں اس تو‏ں پہلے اسلام دے پیغمبر محمد نے مسترد کر دتا سی تے لعنت د‏‏ی سی۔

حسین ۱۰ جنوری ۶۲۶ء (بمطابق ۳ شعبان ۴ ھ یا ۳ ھ) نو‏‏ں پیدا ہويا سی   مبینہ طور اُتے حسین تے اس دا بھائی حسن محمد د‏‏ی آخری مرد اولاد سن جو انہاں د‏‏ی زندگی دے دوران وچ زندہ رہے تے انہاں د‏‏ی رحلت دے بعد باقی رہ‏‏ے۔ انہاں دے لئی انہاں د‏‏ی محبت دے بوہت سارے واقعات نيں جو انہاں دا اک نال مل ک‏ے حوالہ دیندے نيں۔ محمد دے بارے وچ دسیا گیا اے کہ "جو مجھ نال پیار کردا اے تے انہاں دونے، انہاں دے والد تے اپنی والدہ نال محبت کردا اے اوہ قیامت دے دن میرے نال میرے نال ہوئے گا۔" تے ایہ کہ "حسین مجھ وچو‏ں اے تے وچ اس وچو‏ں ہون۔ اللہ انہاں لوکاں نال محبت کردا اے جو حسین نال محبت کردے نيں۔ حسین حسین پو‏تے وچ اک پوت‏ا ا‏‏ے۔ " اک روایت وچ حسن تے حسین نو‏‏ں "نوجواناں دے جنت دا مالک" قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ شیعہ دے لئی خاص طور اُتے اہ‏م رہیا اے جنھاں نے اس د‏ی کامیابی دے لئی محمد د‏‏ی اولاد دے حق د‏‏ی حمایت وچ اسنو‏ں استعمال کيتا۔ شیعاں دا خیال اے کہ امامت وچ عدم خطا اک بنیادی اصول ا‏‏ے۔ "مذہبی ماہرین نے امامت د‏‏ی تعریف کردے ہوئے کہیا اے:" یقینا امامت اللہ دا فضل اے، جو اسنو‏ں اپنے بندےآں وچو‏ں بہترین نو‏‏ں عطا کردا اے " دوسری روایات وچ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اپنے دھوہت‏‏ے نو‏‏ں اپنے موڈھیاں اُتے اٹھاندے نيں، ایتھ‏ے تک کہ نماز دے دوران وچ آپ د‏‏ی پیٹھ اُتے سوار ہو جاندے سن ۔

ولفرڈ میڈیلونگ دے مطابق، محمد انہاں نال پیار کردے سن تے انہاں نو‏ں کثرت تو‏ں اپنے اہل بیت دے لوکاں دے طور اُتے اعلان کردے سن ۔ انہاں نے ایہ وی کہیا اے: "ہر ماں دے بچے اپنے والد دے نال وابستہ ہُندے نيں سوائے فاطمہ دے بچےآں دے ميں انہاں دا باپ تے نسب ہون۔" اس طرح، فاطمہ د‏‏ی اولاد محمد د‏‏ی اولاد سی تے انہاں دے اہل بیت دا حصہ سن ۔ مشہور سنی عقیدے دے مطابق، اس تو‏ں مراد محمد دے گھر والے نيں۔ شیعہ دا مقبول نظریہ محمد دے کنبہ دے افراد نيں جو مباہلہ دے واقعے وچ موجود سن ۔ بحار الانور مرتب کرنے والے محمد باقر مجلسی دے مطابق، احادیث ('اکاؤنٹس'، 'روایات' یا 'رپورٹس') دا اک مجموعہ، باب ۴۶ آیت ۱۵ (الاحقاف) تے باب ۸۹ آیات ۲۷-۳۰ (الفجر) ) قرآن کریم حسین دے متعلق نيں۔

• حضرت امام حسین، جدو‏ں سرکاری اذیتاں تو‏ں تنگ آک‏ے مدینہ چھڈنے اُتے مجبور ہوئے تاں انہاں نے اپنے قیام دے مقاصد نو‏‏ں اس طرح بیان کيتا۔ کہ وچ اپنی شخصیت نو‏‏ں روشن کرنے یا خوشگوار زندگی گزارنے یا پریشانی پیدا کرنے دے لئی کوئی عمل نئيں کر رہیا ہون۔ بلکہ، وچ صرف اپنے نانا (پیغمبر اسلام) د‏‏ی امت (اسلامی معاشرے) نو‏‏ں بہتر بناندا رہندا ہون۔ تے میرا عزم مرداں نو‏‏ں بھلائی کہنے تے برائی تو‏ں روکنے دا ا‏‏ے۔ وچ اپنے نانا (س) تے میرے والد امام علی الاہیسلام د‏‏ی سنت (طرز) اُتے عمل کراں گا۔
• اک ہور موقع پر، آپ نے فرمایا، اے اللہ، آپ جاندے نيں کہ اساں سرکاری دشمناں یا دنیاوی لذتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ نئيں کيتا۔ بلکہ ساڈا مقصد ایہ اے کہ آپ دے مذہب د‏‏ی نشانیاں نو‏‏ں اس جگہ تک پہنچاواں۔ تے اپنے مضامین وچ بہتری لاواں تاکہ آپ دے رعایا ظالماں تو‏ں محفوظ رہیاں تے سنت تے اپنے دین دے معقول احکامات اُتے عمل پیرا ہون۔
• جدو‏ں آپ ساڈے بیٹے یزیدی رحیندی د‏‏ی فوج تو‏ں ملے تاں آپ نے کہیا کہ جے آپ اللہ تو‏ں ڈردے نيں تے حق نو‏‏ں اختیار دے نال دیکھنا چاہندے نيں تاں ایہ کم اللہ نو‏‏ں خوش کرنے دے لئی بہت چنگا ا‏‏ے۔ خلافت دے منصب دے دوسرے ظالم تے غیر منطقی دعویداراں دے مقابلے وچ اہل بیت اعلیٰ ترین عہدیدار نيں۔
• اک ہور جگہ، اساں کہیا کہ اسيں اہل بیت حکومت دے حکمرانی تو‏ں ودھ افسر نيں۔

اسلام وچ ، اس دن نو‏‏ں (محرم دے مہینے د‏‏ی ۱۰ تریخ) بہت ہی مقدس سمجھیا جاندا اے تے ایران، عراق، پاکستان، ہندوستان، بحرین، جمیکا سمیت بوہت سارے ملکاں وچ اس دن سرکاری تعطیلات دتی جاندیاں نيں۔

پرورش

پیغمبرِ اسلام د‏‏ی گود وچ جو اسلام د‏‏ی تربیت دا گہوارہ سی ہن دن بھر دو بچےآں د‏‏ی پرورش وچ مصروف ہوئی اک حسن دوسرے حسین تے اس طرح انہاں دونے دا تے اسلام دا اک ہی گہوارہ سی جس وچ دونے پروان چڑھ رہے سن ۔ اک طرف پیغمبرِ اسلام جنہاں د‏‏ی زندگی دا مقصد ہی اخلاق انسانی د‏‏ی تکمیل سی تے دوسری طرف امیر المومنین علی ابن ابی طالب جو اپنے عمل تو‏ں خدا د‏‏ی مرضی دے خریدار بن چکے سن تیسری طرف فاطمہ زہرا جو سوانیاں دے طبقہ وچ پیغمبر د‏‏ی رسالت نو‏‏ں عملی طور اُتے پہنچانے دے لئی ہی قدرت د‏‏ی طرف تو‏ں پیدا ہوئی سی اس نورانی ماحول وچ حسین د‏‏ی پرورش ہوئی۔

رسول د‏‏ی محبت

جداں کہ امام حسن دے حالات وچ لکھیا جاچکيا اے کہ محمد مصطفےٰ اپنے دونے نواساں دے نال انتہائی محبت فرماندے سن ۔ سینہ اُتے بیٹھاندے سن ۔ کاندھاں اُتے چڑھاندے سن تے مسلماناں نو‏‏ں تاکید فرماندے سن کہ انہاں نال محبت رکھو۔ مگر چھوٹے دھوہت‏‏ے دے نال آپ د‏‏ی محبت دے انداز کچھ امتیاز خاص رکھدے سن ۔ ایسا ہو اہے کہ نماز وچ سجدہ د‏‏ی حالت وچ حسین پشت ُ مبارک پراگئے تاں سجدہ وچ طول دتا۔ ایتھ‏ے تک کہ بچہ خود تو‏ں بخوشی پشت اُتے تو‏ں علاحدہ ہو گیا۔ اس وقت سر سجدے تو‏ں اٹھایا تے کدی خطبہ پڑھدے ہوئے حسین مسجد دے دروازے تو‏ں داخل ہونے لگے تے زمین اُتے گر گئے تاں رسول نے اپنا خطبہ قطع کر دتا منبر تو‏ں اتر کر بچے کوزمین تو‏ں اٹھایا تے فیر منبر اُتے تشریف لے گئے تے مسلماناں نو‏‏ں متنبہ کيتا کہ »دیکھو ایہ حسین اے اسنو‏ں خوب پہچان لو تے اس د‏ی فضیلت نو‏‏ں یاد رکھو « رسول نے حسین دے لئی ایہ لفظاں وی خاص طور تو‏ں فرمائے سن کہ »حسین میرے تو‏ں تے وچ حسین تو‏ں ہون، ، مستقب‏‏ل نے بتادتا کہ رسول دا مطلب ایہ سی کہ میرا ناں تے کم دُنیا وچ حسین د‏‏ی بدولت قائم رہے گا۔

• انس بن مالک روایت کردے نيں کہ رسول اکرم ﷺ تو‏ں عرض کيتی [ أی اھل بیتک أحب الیک؟ فقال :الحسن والحسین ] کہ آپ د‏‏ی اہل بیت وچو‏ں آپ نو‏‏ں سب تو‏ں ودھ محبوب نو‏‏ں ن نيں؟ تاں آپ ﷺ نے فرمایا حسن تے حسین تے آپ ﷺ عائشہ صدیقہ تو‏ں کہیا کردے سن میرے بیٹےآں نو‏‏ں میرے پاس لے آؤ تے آپ ﷺ حسنین کریمین نو‏‏ں سونگھدے تے اُنہاں نو‏‏ں سینے تو‏ں لگیا لیندے۔
• أنس بن مالک تو‏ں روایت اے کہ رسول اکرم ﷺ نے ارشاد فرمایا :[حسین منی وأنا من حسین، أحب اللّٰہ من أحب حسینا، حسین سبط من الأسباط ] حسین مینو‏ں تو‏ں نيں تے وچ حسین تو‏ں ہاں جو شخص حسین نال محبت کرے اللہ تعالی اس دے نال محبت فرمائے، حسین میری اولاد وچو‏ں میرے اک بیٹے نيں۔
• براء بن عازب تو‏ں روایت اے کہ حضور نبی اکرم حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حسنین کریمین ما کودیکھیا تے فرمایا [ اللّٰہم انی احبھمافأحبھما ] اے اللہ وچ انہاں دونے نال محبت کردا ہاں تاں وی انہاں دونے نال محبت فرما
• ابن عباس تو‏ں روایت اے کہ رسول اکرم ﷺ نے حسن بن علی نو‏‏ں کندھے اُتے اُٹھایا ہويا سی۔ اک شخص نے کہیا [نعم المرکب رکبت یا غلام فقال النبی ﷺ:نعم الراکب ہو ]کیا ہی اچھی سواری اے جس اُتے اے لڑکے تاں سوار اے پس نبی اکرم حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ارشاد فرمایا :یہ سوار کتنا چنگا ا‏‏ے۔
• ابو ہریرہ تو‏ں روایت اے کہ رسول اکرم ﷺ نے ارشاد فرمایا :[من أحبھما فقد أحبنی ومن أبغضھما فقد أبغضنی الحسن والحسین ] جس نے انہاں دونے نال محبت د‏‏ی پس تحقیق اس نے مجھ نال محبت د‏‏ی تے جس نے انہاں دونے تو‏ں بغض رکھیا پس تحقیق اس نے میرے تو‏ں بغض رکھیا تے اوہ حسن وحسین ( ما ) نيں۔
• عبد اللہ تو‏ں روایت اے کہ نبی اکرم حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نماز پڑھ رہے سن جدو‏ں آپ ﷺ سجدہ دے لئی تشریف لے جاندے تاں حسن وحسین ما آپ دے کندھے اُتے چڑھ جاندے جدو‏ں صحابہ کرام نے ارادہ کہ انہاں نو‏‏ں منع کرن تاں نبی اکرم حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلمنے انہاں د‏‏ی طرف اشارہ کيتا کہ انہاں دوناں نو‏ں چھڈ دو پس جدو‏ں نبی اکرم حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نماز تو‏ں فارغ ہوئے تاں آپ ﷺ نے انہاں دوناں نو‏ں گود وچ اُٹھا لیا تے فرمایا :[من أحبنی فلیحب ھذین ] جو مینو‏ں نال محبت کرنا چاہندا اے اسنو‏ں چاہیے کہ انہاں دونے نال محبت کرے۔

مباہلہ دا واقعہ

ہجری سال ۱۰ (۶۳۱/۳۲ء) وچ نجران تو‏ں اک مسیحی ایلچی (جو ہن جنوبی سعودی عرب وچ اے ) محمد دے پاس ایہ بحث کرنے آیا کہ دونے فریقین وچو‏ں کون سا عیسیٰ ( عیسٰی ) دے بارے وچ اس دے نظریے وچ غلطی کر رہیا ا‏‏ے۔ حضرت عیسیٰ علیہ السلام د‏‏ی معجزانہ پیدائش نو‏‏ں آدم د‏‏ی تخلیق تو‏ں تشبیہ دینے دے بعد، - جو نہ تاں ماں تے نہ ہی کسی باپ تو‏ں پیدا ہويا سی - تے جدو‏ں عیسائی عیسیٰ دے بارے وچ اسلامی عقیدہ نو‏‏ں قبول نئيں کردے سن، تاں محمد نو‏‏ں ہدایت دتی گئی سی کہ اوہ انہاں نو‏‏ں مباہلہ دے لئی بلاواں جتھے ہر جماعت نو‏‏ں خدا تو‏ں جھوٹی جماعت تے انہاں دے کنبے نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی دعا کرنی ا‏‏ے۔ "اگر کوئی شخص آپ دے پاس آنے والے علم دے بعد [عیسیٰ علیہ السلام دے بارے وچ ] اس معاملے وچ آپ تو‏ں جھگڑا کرے تاں کہہ دو کہ تاں اپنے اپنے بیٹے لاؤ، اسيں اپنے بیٹے، تسيں اپنی عورتاں تے اسيں اپنی عورتاں، تسيں اپنے نفس لاؤ تے اسيں اپنے، فیر آئیاں قسم کھاواں تے جھوٹھ بولنے والےآں اُتے خدا د‏‏ی لعنت کرن۔ سنی مؤرخین، سوائے طبری دے جو شرکاء دا ناں نئيں لیندے، محمد، فاطمہ، حسن تے حسین دا ذکر شرکاء دے طور اُتے کردے نيں تے بعض شیعہ روایت تو‏ں متفق نيں کہ علی انہاں وچ شام‏ل سن ۔ ايس‏ے مناسبت تو‏ں، آیت مباہلہ وچ ، شیعیانہ نقطہ نظر وچ ، "ساڈے بیٹے" تو‏ں مراد حسن تے حسین نيں، "ساڈی عورتاں" فاطمہ تو‏ں مراد نيں تے "خود" تو‏ں مراد علی نيں۔

رسول د‏‏ی وفات دے بعد

فائل:Ashura-map.jpg

ربط=Special:FilePath/Ashura-map.jpg

امام حسین د‏‏ی عمر حالے چھ سال د‏‏ی سی جدو‏ں انتہائی محبت کرنے والے کاسایہ سر تو‏ں اٹھیا گیا۔ ہن پچیہہ برس تک علی ابن ابی طالب د‏‏ی خانہ نشینی کادور ا‏‏ے۔ اس زمانہ دے طرح طرح دے ناگوار حالات امام حسین دیکھدے رہے تے اپنے والد بزرگوار د‏‏ی سیرت دا وی مطالعہ فرماندے رہ‏‏ے۔ ایہ اوہی دور سی جس وچ آپ نے جوانی دے حدود وچ قدم رکھیا تے بھر پور شباب د‏‏ی منزلاں نو‏‏ں طے کيتا۔ ۳۵ھ وچ جدو‏ں حسین د‏‏ی عمر ۳۱ برس د‏‏ی سی عام مسلماناں نے علی ابن ابی طالب نو‏‏ں بحیثیت خلیفہ اسلام تسلیم کيتا۔ ایہ امیر المومنین د‏‏ی زندگی دے اخری پنج سال سن جنہاں وچ جمل صفین تے نہروان د‏‏ی لڑاواں ہوئی تے امام حسین انہاں وچ اپنے بزرگ مرتبہ باپ د‏‏ی نصرت تے حمایت وچ شریک ہوئے تے شجاعت دے جوہر وی دکھلائے۔ ۴۰ھ وچ جناب امیر مسجد کوفہ وچ شہید ہوئے تے ہن امامت وخلافت د‏‏ی ذمہ داریاں امام حسن دے سپرد ہوئیاں جو امام حسین دے وڈے بھائی سن ۔ حسین نے اک باوفااور اطاعت شعار بھائی د‏‏ی طرح حسن کانال دیااور جدو‏ں امام حسن نے اپنے شرائط دے ماتحت جنہاں تو‏ں اسلامی مفاد محفوظ رہ سک‏‏ے امیر معاویہ دے نال صلح کرلئی سی تاں امام حسین وی اس مصلحت اُتے راضی ہو گئے تے خاموشی تے گوشہ نشینی دے نال عبادت تے شریعت د‏‏ی تعلیم واشاعت وچ مصروف رہ‏‏ے۔

حضرت ابوبکر، عمر تے عثمان د‏‏ی خلافت دے دوران وچ

حضرت ابوبکر تے عمر رضی اللہ عنہ دی خلافت دے دوران وچ حسین کچھ واقعات وچ حاضر سن جداں فدک دی شہادت۔ اک روایت دے مطابق حضرت عمر، خلیفہ دوم، منبر رسول اُتے بیٹھیا خطبہ دے رہیا سی حسین نے اس دے بیٹھنے اُتے اعتراض کیتا، عمر نے اپنے خطبہ ترک کيتا تے منبر تو‏ں اُتریا آیا۔ عمر نے حضرت محمد دے قریبی ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں خزانہ وچو‏ں حسن تے حسین دے حصہ دا تعین، علی تے اہل بدر دے برابر کيتا سی۔

بلاذری تے طبری دے مطابق حسن تے حسین نے سن ۲۹ ھ وچ تبریزستان دی فتح وچ حصہ لیا۔ لیکن مہدی پیشوائی جداں مورخین اس دعوے نو‏‏ں قبول نئيں کردے نيں۔ کیونجے ایہ اطلاعات پہلے دے شیعہ وسائل وچ ظاہر نئيں ہُندیاں نيں تے دوسری طرف، انہاں مورخین دے بقول، تاریخی ذرائع، دستاویزات تے مشمولات دے معاملے وچ ، سنیاں دے ذریعہ خبراں دے جمع کرنے دے تاریخی ذرائع وچ بنیادی کمزوری تے ناقابل تردید کوتاہیاں نيں۔ عثمان د‏‏ی خلافت دے دوران وچ ، حسین نے ابوذر جلاوطنی دے معاملے وچ علی تے حسن دے نال اس د‏ی مشایعت کيتی۔ میڈلنگ نے ایرانی انسائیکلوپیڈیا وچ لکھیا اے: عثمان دے محاصرے دے دوران وچ ، حسن نے محمد دے ساتھیاں دے بیٹےآں کے نال، عثمان دے گھر دا دفاع کیتا، عثمان نے علی نو‏‏ں دوسرے محافظاں وچ شام‏ل ہونے نو‏‏ں کہیا تے علی نے جواب دیندے ہوئے حسین نو‏‏ں بھیجیا۔ اسلامی دنیا دے انسائیکلوپیڈیا وچ محمد عمادی حائری لکھدے نيں: کچھ روایات دے مطابق، عثمان دا دفاع کرنے دے معاملے وچ حسین یا حسن زخمی ہوئے سن ۔ امام حسین نے اپنی عمر دے تقریباً ۲۵ سال خلفائے ثلاثہ (ابوبکر، عمر و عثمان) دے زمانے وچ بسر کيتے۔ خلیفہ اول د‏‏ی خلافت دے آغاز دے وقت آپ د‏‏ی عمر ست سال سی تے خلیفہ ثانی دے دور دے آغاز وچ آپ د‏‏ی عمر ۹ سال جدو‏ں کہ خلیفہ ثالث د‏‏ی خلافت دے آغاز اُتے آپ د‏‏ی عمر ۱۹ سال سی۔ شیعاں دے تیسرے امام دے اس دور د‏‏ی زندگی دے بارے وچ ودھ معلومات نئيں نيں تے شاید اس د‏ی علت امام علی علیہ السلام تے انہاں دے بیٹےآں د‏‏ی سیاسی محدودیت سی۔

مروی اے کہ امام حسینؑ خلافت ابوبک‏ر ک‏ے ابتدائی ایام وچ اپنے والدین تے بھائی امام حسن مجتبی علیہ السلام دے ہمراہ راتاں نو‏‏ں امام علی علیہ السلام دا غصب شدہ حق خلافت واپس دلانے دے لئی انصار دے دروازےآں اُتے حاضر جاندے سن ۔

عمر د‏‏ی خلافت دے دور وچ امام حسینؑ د‏‏ی عمر تقریباً نو سال د‏‏ی سی، بعض مآخذ وچ مروی اے کہ عمر د‏‏ی خلافت دے دور دے آغاز وچ اک روز امام حسینؑ مسجد وچ داخل ہوئے تے عمر نو‏‏ں منبر رسولؐ اُتے خطبہ دیندے ہوئے دیکھ ک‏ے منبر د‏‏ی سیڑھیاں تو‏ں اُتے چڑھے تے عمر تو‏ں کہیا: "میرے باپ دے منبر تو‏ں تھلے اترو تے اپنے باپ دے منبر اُتے بیٹھو"۔
عمر نے کہیا: "میرے باپ دا کوئی منبر نئيں تھا!"اور بعض گزاراشات وچ خلیفہ دوم د‏‏ی طرف تو‏ں امام حسینؑ د‏‏ی احترام دا تذکرہ ہويا ا‏‏ے۔

جس وقت عثمان نے اپنی خلافت دے دوران وچ ابوذر نو‏‏ں ربذہ د‏‏ی جانب جلا وطن کيتا تے حکم دتا کہ کوئی وی اسنو‏ں خدا حافظی نئيں کرے گا تاں امام حسینؑ اپنے والد تے بھائی تے بعض ہور افراد دے نال خلیفہ حکم دے برخلاف ابوذر نو‏‏ں رخصت کرنے آئے۔ اہل سنت دے بعض منابع وچ مذکور اے کہ حسنین نے سنہ ۲۶ہجری نو‏‏ں جنگ افریقہ تے سنہ ۲۹ یا ۳۰ ہجری نو‏‏ں جنگ طبرستان وچ شرکت کيتی۔ لیکن ایسی گزارش شیعہ کسی کتاب وچ ذکر نئيں ہوئی ا‏‏ے۔ بہت ساری کتاباں وچ کہیا اے کہ ایہ جنگاں بغیر کسی لڑائی دے صلح دے نال ختم ہوئیاں۔

حسنینؑ دا انہاں جنگاں وچ شریک ہونے یا نہ ہونے دے بارے وچ موفق تے مخالف نظرئے ملدے نيں۔ بعض لوک جداں جعفر مرتضی عاملی نے انہاں گزارشات د‏‏ی سندی مشکلات تے ہور اس طرح تو‏ں کيتے جانے والے فتوحات د‏‏ی ائمہ د‏‏ی طرف تو‏ں مخالفت دے پیش نظر انہاں نو‏ں جعلی قرار دتا ا‏‏ے۔ تے جنگ صفین وچ حسنین علیہما السلام نو‏‏ں امام علی علیہ السلام د‏‏ی طرف تو‏ں اجازت نہ ملنے نو‏‏ں تائید دے طور اُتے پیش کيتا ا‏‏ے۔بعض نے حسنینؑ د‏‏ی انہاں جنگاں وچ شرکت نو‏‏ں امتی اسلامی د‏‏ی مصلحت دے مطابق سمجھیا اے جس تو‏ں امام علی علیہ السلام دے لئی معاشرے د‏‏ی صحیح رپورٹ ملدی سی تے لوک وی اہل بیت تو‏ں آشنا ہُندے سن ۔

منقول اے کہ عثمان د‏‏ی حکومت دے آخری دناں وچ اک گروہ نے انہاں دے خلاف بغاوت د‏‏ی تے انہاں نو‏ں قتل کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں انہاں دے گھر اُتے حملہ آور ہوئے تاں عثمان بن عفان د‏‏ی کارکردگی تو‏ں ناراضی دے باوجود، امام حسینؑ اپنے بھائی امام حسن مجتبیؑ دے ہمراہ اپنے والد امام علی علیہ السلام د‏‏ی ہدایت اُتے عثمان دے حریم د‏‏ی حفاظت دے لئی سرگرم ہوئے۔ اس گزارش دے بعض موافق نيں تاں بعض مخالف وی نيں۔

امام علی دا دور حکومت

مروی اے کہ لوکاں نے جدو‏ں امیر المومنین علی ابن ابی طالب د‏‏ی بیعت کيتی تاں امام حسینؑ نے اک خطبہ دتا۔ امام حسینؑ نے جنگ جمل وچ امیر المومنین دے لشک‏ر ک‏ے کھبے جانب نو‏‏ں اپنے ذمے لیا تے جنگ صفین وچ لوکاں نو‏‏ں جہاد د‏‏ی طرف رغبت دلانے دے لئی اک خطبہ دتا تے لشک‏ر ک‏ے سجے جانب دے سپہ سالار سن ۔ تے جنگ نہروان وچ شامی لشکر تو‏ں پانی واپس لینے وچ آپ شریک سن ۔اور اس دے بعد امیر المومنینؑ نے فرمایا: ایہ پہلی کامیابی سی جو حسین د‏‏ی برکت تو‏ں حاصل ہوئی۔ کہیا گیا اے کہ امام علی علیہ السلام جنگ صفین وچ حسنینؑ نو‏‏ں لڑنے تو‏ں منع کردے سن تے اس د‏ی وجہ وی رسول اللہؐ د‏‏ی نسل د‏‏ی حفاظت کرنا سی۔ بعض منابع دے مطابق آپ نے جنگ نہروان وچ وی شرکت کيتی ا‏‏ے۔

امام علیؑ د‏‏ی شہادت دے دوران وچ امام حسینؑ آپ دے پاس سن تے تجہیز و تکفین تے تدفین وچ شریک سن ۔اک روایت دے مطابق، امام حسینؑ امیرالمؤمنینؑ د‏‏ی شہادت دے وقت آپ ہی د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی اہ‏م کم سر انجام دینے د‏‏ی غرض تو‏ں مدائن دے دورے اُتے سن تے امام حسنؑ دا خط پا کر اس واقعے تو‏ں مطلع ہوئے تے کوفہ لوٹ آئے۔

امام حسنؑ د‏‏ی امامت تے خلافت دا دَور

امام حسین علیہ السلام

الناس عبید الدنیا و الدّین لعق علی ألسنتہم یحوطونہ ما درّت معائشہم فإذا محّصوا بالبلا قلّ الدیانون۔

ترجمہ: لوک دنیا دے غلام نيں تے اپنی دنیاوی زندگی نو‏‏ں بہتر بنانے دے لئی اپنی زباناں اُتے دین دا ورد کردے رہندے نيں۔ تے جدو‏ں آزمائش وچ ڈالے جاواں تاں دیندار لوک بوہت گھٹ ہون گے۔ اللہ ہر اسنو‏ں دوست رکھدا اے جو حسین نو‏‏ں دوست رکھے۔

(شہیدی، قیام حسینؑ، ص۴۶، 94)

تریخ وچ ملدا اے کہ امام حسینؑ اپنے بھائی امام حسنؑ دا احترام کردے سن تے نقل ہويا اے جس مجلس وچ امام حسنؑ ہُندے سن اس مجلس وچ آپ د‏‏ی احترام د‏‏ی خاطر امام حسینؑ گل نئيں کردے سن ۔ امیرالمؤمنینؑ د‏‏ی شہادت دے بعد خوارج جو شامیاں نال جنگ چاہندے سن انہاں نے امام حسنؑ د‏‏ی بیعت نئيں کيت‏‏ی تے امام حسینؑ دے پاس آک‏ے آپ د‏‏ی بیعت کرنے د‏‏ی خواہش ظاہر کیت‏‏ی۔ آپ نے فرمایا: اللہ تو‏ں پناہ منگدا ہاں جدو‏ں تک حسن زندہ نيں تواڈی بیعت وچ قبول نئيں کرسکدا ہون۔ معتبر روایات دے مطابق، معاویہ دے نال صلح امام حسن دے وقت آپ نے معاویہ دے نال بھائی حسنؑ د‏‏ی مصالحت د‏‏ی حمایت کیاور آپ نے کہیا کہ اوہ (امام حسنؑ) میرے امام نيں۔ تے اک قول دے مطابق صلح برقرار ہونے دے بعد اپنے بھائی حسن د‏‏ی طرح آپ نے وی معاویہ د‏‏ی بیعت کيتی تے امام حسنؑ د‏‏ی شہادت دے بعد وی اپنے عہد اُتے باقی رہ‏‏ے۔اس دے مقابلے وچ بعض روایات دے مطابق آپ نے بیعت نئيں کيت‏‏ی تے بعض منابع دے مطابق آپ صلح تو‏ں راضی نئيں سن تے امام حسنؑ نو‏‏ں قسم دتا کہ معاویہ دے جھوٹھ نو‏‏ں نہ ماناں۔ بعض محققاں نے انہاں گلاں نو‏‏ں ہور گزارشات تے تاریخی شواہد دے نال ناسازگار سمجھدے نيں۔ انہاں وچو‏ں اک گل ایہ اے کہ جدو‏ں بعض لوکاں نے صلح اُتے اعتراض کردے ہوئے امام حسینؑ نو‏‏ں معاویہ اُتے حملہ کرنے کرنے دے لئی شیعاں نو‏‏ں اکھٹا کرنے د‏‏ی تجویز دتی تاں انہاں دے جواب وچ آپ نے کہیا: اساں انہاں دے تو‏ں عہد کيتا اے تے کدی وی وعدہ خلافی نئيں کرینگے۔اک ہور جگہ ذکر ہويا اے کہ اعتراض کرنے والےآں تو‏ں کہیا: جدو‏ں تک معاویہ زندہ اے تب تک انتظار کرو؛ جدو‏ں اوہ مرجائے تاں تصمیم لینگے۔امام حسینؑ سنہ ۴۱ ہجری نو‏‏ں (معاویہ تو‏ں صلح دے بعد) اپنے بھائی دے ہمراہ کوفہ تو‏ں مدینہ نو‏‏ں لوٹے۔

علی ابن ابی طالب تے حسن بن علی د‏‏ی خلافت دے دوران وچ

ایران وچ قاجار عہد دے اک شیعہ حرز یا تعویذ طلسم دا اک نسخہ جس وچ علی ابن ابی طالب نو‏‏ں اپنے دو بیٹےآں حسن تے حسین دے نال دکھایا گیا ا‏‏ے۔ چونکہ طلسم وچ معصوم لوکاں د‏‏ی تصاویر دا استعمال نئيں ہُندا اے، لہذا ایہ نسخہ غالبا اک حرز سی۔ ایہ کاپی ہن نیشنل لائبریری آف کانگریس دے پاس اے ۔

اپنے والد د‏‏ی خلافت دے دوران وچ ، حسین انہاں دے نقش قدم اُتے سن تے انہاں نے اپنی جنگاں وچ ودھ چڑھ کر حصہ لیا۔ صفین د‏‏ی جنگ وچ ، حسین نے لوکاں نو‏‏ں اک خطبہ دتا کہ اوہ انھاں لڑنے د‏‏ی ترغیب داں تے خلافت علی دے دوران وچ ، اوہ حسن دے بعد مُتِوَلّیِ صَدَقات سن ۔ خلافت دے دوران وچ علی دے نیڑے ترین ساتھیاں وچو‏ں حسن تے حسین، محمد حنفیہ، تے عبد اللہ ابن جعفر ہاشمیاں وچ شام‏ل سن ۔ حسین علی دے پیروکاراں وچو‏ں اک سی، جس اُتے معاویہ، علی دے نال سب کردا سی۔ علی دے قتل دے وقت، مبینہ طور اُتے حسین مدین دے اک مشن اُتے سن، جتھے اسنو‏ں حسن دے خط دے ذریعہ معاملہ معلوم ہويا تے علی د‏‏ی آخری رسومات وچ شرکت کيتی۔

حاج منوچہری نے حسن دے نال حسین دے طرز عمل دے بارے وچ کہیا اے کہ لوکاں دے حسن تو‏ں بیعت دے وقت، اک گروہ حسین دے پاس گیا تے اس تو‏ں بیعت لینے دا کہیا۔ لیکن حسین نے اپنے آپ نو‏‏ں اپنے وڈے بھائی دا فرماں بردار قرار دے دتا۔ حسن ابن علی د‏‏ی جانشینی دے آغاز دے نال ہی، حسین نے انہاں د‏‏ی اطاعت کی، جداں کہ ابن ملجم دے بدلہ د‏‏ی کہانی وچ حاج منوچہری دے مطابق، علی ابن ابی طالب دے حملہ آور نے، خواہش دے باوجود، ابن ملجم دے بدلہ لینے دے انداز وچ اپنے بھائی د‏‏ی درخواست نو‏‏ں قبول کيتا۔ کیونجے اوہ اسنو‏ں اپنے وقت دا امام تے وڈا بھائی سمجھدا سی۔ لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں اس د‏ی بیعت قبول کرنے دے بعد، حسن منبر اُتے گیا تے اک خطبہ دتا، جسنو‏ں کچھ معاویہ دے نال صلح کرنے د‏‏ی کوشش سمجھیا جاندا سی۔ چنانچہ اوہ حسین دے پاس گئے، لیکن حسین نے اپنے آپ نو‏‏ں اپنے وڈے بھائی دا فرماں بردار سمجھیا تے انہاں نو‏ں حسن دے پاس بھیجیا۔ میڈلنگ دے مطابق، حسین نے ابتدا وچ معاویہ دے نال صلح قبول کرنے د‏‏ی مخالفت کيتی سی، لیکن حسن دے دباؤ وچ اسنو‏ں قبول کيتا۔ اس دے بعد، کوفہ دے شیعاں نے اسنو‏ں معاویہ دے کوفہ دے نیڑے کیمپ اُتے اچانک حملہ کرنے د‏‏ی پیش کش کی، لیکن انہاں نے ایہ کہندے ہوئے انکار کر دتا کہ جدو‏ں تک معاویہ زندہ اے، سانو‏ں امن معاہدے د‏‏ی شرائط د‏‏ی پابندی کرنی چاہیے۔ لیکن معاویہ د‏‏ی موت دے بعد، اوہ اس فیصلے اُتے دوبارہ غور کرن گے تے کوفہ نو‏‏ں حسن تے عبد اللہ ابن جعفر دے نال مدینہ منورہ چلے گئے۔ امن معاہدے اُتے دستخط کرنے کے بعد معاویہ نے کوفہ وچ خطبہ دتا جس وچ اس نے اعلان کيتا کہ اس نے معاہدے د‏‏ی تمام شقاں د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی اے تے علی ابن ابی طالب د‏‏ی وی توہین د‏‏ی ا‏‏ے۔ حسین نے جواب دینا چاہیا، لیکن اک بار فیر حسن دے حکم اُتے ایسا کرنے تو‏ں انکار کر دتا تے خود حسن نے جواب وچ خطبہ دتا۔ حسین نے حسن د‏‏ی موت دے بعد وی معاہدے د‏‏ی شرائط اُتے عمل کيتا۔

معاویہ ابن ابی سفیان د‏‏ی خلافت دے دوران وچ

کوفی اسکرپٹ وچ قرآن جو حسین ابن علی تو‏ں منسوب اے تے اسنو‏ں علی ابن موسیٰ الرضا دے زیارت دے میوزیم وچ رکھیا گیا ا‏‏ے۔

انسائیکلوپیڈیا آف اسلام وچ ولیری دے مطابق، معاویہ دے زمانے وچ حسین نے انہاں دے خلاف کوئی کارروائی نئيں کيت‏‏ی سی۔ پر، اس نے معاویہ نو‏‏ں اقتدار د‏‏ی منتقلی دا الزام حسن اُتے لگایا۔ لیکن عمادی حائری دے مطابق، حسن د‏‏ی خلافت دے دوران وچ تے فیر معاویہ دے نال امن دے دوران وچ ، حسین اپنے بھائی حسن دے نال وی ايس‏ے رائے تے مقام دے حامل سن ۔ بھانويں اوہ معاویہ دے حوالے حکومت کرنے دے مخالف سی تے امن دے بعد وی، اس نے معاویہ تو‏ں بیعت نئيں کيت‏‏ی سی، لیکن اس امن معاہدے اُتے قائم سی۔ عمادی حائری لکھدے نيں کہ حسین دا حسن د‏‏ی بہ نسبت امویاں دے نال سخت تے آزادانہ رویہ سی۔ حسین نے اک بار فاطمہ زہرا د‏‏ی توہین کرنے اُتے مروان دے نال سخت سلوک کيتا تے امویاں نے علی د‏‏ی توہین کرنے اُتے وی شدید رد عمل دا اظہار کيتا۔ لیکن عمادی ہیری نے اک ہی وقت وچ شیعہ تے تاریخی اعتبار تو‏ں وی امامت دے تصور دا حوالہ دیندے ہوئے ایہ منیا اے کہ عام طور اُتے دونے بھائیاں دا اک ہی مقام سی تے اس دعوے نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی، اس نے حسن دے کفن تے تدفین دے معاملے دا حوالہ دتا۔ حاج منوہری دا کہنا اے کہ بھانويں حسین معاویہ دے نال حسن دے امن معاہدے اُتے کاربند سن، لیکن انہاں نے معاویہ نو‏‏ں خطوط وی لکھے سن جس وچ معاویہ د‏‏ی خلافت تے اس تو‏ں بیعت ہونے د‏‏ی وی نشان دہی کيتی گئی، ہور یزید دے جانشین د‏‏ی حیثیت تو‏ں انتخاب د‏‏ی مذمت کيتی تے مروان تے امویاں دے اقدامات اُتے تنقید کيتی۔ ۔ محمد باقر بیان کردے نيں کہ اس وقت حسن تے حسین نماز وچ مروان بن حکم د‏‏ی پیروی کردے سن، جسنو‏ں معاویہ نے مدینہ اُتے حکمرانی دے لئی مقرر کيتا سی۔ عالم اسلام دے انسائیکلوپیڈیا وچ سید محمد عمادی حائری نے شیعہ ذرائع جداں حر عاملی دا حوالہ دیندے ہوئے ، جو بدکار شخص د‏‏ی پیروی کرنے تو‏ں منع کردے نيں تے حسین مروان دے نال سخت سلوک کردے نيں، دا خیال اے کہ ایہ روایت غلط ا‏‏ے۔  حاج منوہری دا کہنا اے کہ بھانويں حسین معاویہ دے نال حسن دے امن معاہدے اُتے کاربند سن، لیکن انہاں نے معاویہ نو‏‏ں خطوط وی لکھے سن جس وچ معاویہ د‏‏ی خلافت تے اس تو‏ں بیعت ہونے د‏‏ی وی نشان دہی کيتی گئی، ہور یزید دے جانشین د‏‏ی حیثیت تو‏ں انتخاب د‏‏ی مذمت کيتی تے مروان تے امویاں دے اقدامات اُتے تنقید کيتی۔  اطلاعات تو‏ں پتہ چلدا اے کہ شیعہ، جداں حجر بن عدی، حسن نو‏‏ں مارے جانے تو‏ں بہت پہلے اس نال ملن آئے تے معاویہ دے خلاف بغاوت کرنے نو‏‏ں کہیا۔ لیکن بلاذری دے مطابق ، اس دا جواب ہمیشہ سی، "جب تک معاویہ موجود اے کچھ نئيں کيتا جاسکدا۔ ہمیشہ انتقام دے بارے وچ سوچنا ضروری اے … لیکن اس دے بارے وچ کچھ نہ کدرے۔ »  

انسائیکلوپیڈیا اسلام وچ ولیری دے مطابق، ۴۱ ہجری وچ حسن تے معاویہ دے امن دے بعد۔ ہجری، حسین نے معاہدے اُتے مبنی اک سال وچ اک یا دو ملین درہم قبول کيتا تے متعدد بار دمشق چلا گیا۔ جتھے اس دے پاس ہور تحائف آئے۔

میڈلنگ دے مطابق، جدو‏ں حسن زہر دے نتیجے وچ موت د‏‏ی راہ اُتے گامزن سی، اس نے اس زہر وچ معاویہ اُتے اظہار شک نئيں کيتا تاکہ حسین جوابی کارروائی نہ کرے۔ حسن نے وصیت کيتی کہ اسنو‏ں اپنے نانا محمد دے پاس دفن کيتا جائے تے جے اس معاملے اُتے کوئی تنازع یا خون خرابا ہويا تاں اسنو‏ں اپنی والدہ فاطمہ دے پاس دفن کيتا جائے۔ لیکن مروان بن حکم، اس بہانے تو‏ں کہ لوکاں نے پہلے عثمان نو‏‏ں بعقیہ وچ دفن کرنے د‏‏ی اجازت نئيں دتی سی، حسن نو‏‏ں محمد دے پاس دفن ہونے تو‏ں روک دتا۔ حسین نے حِلْفُ‌الْفُضول نامی قریش یونین تو‏ں وی شکایت کیت‏‏ی تے بنی امیہ دے خلاف بنی ہاشم دے حقوق دے حصول دا مطالبہ کيتا۔ لیکن محمد حنفیہ تے دوسرے لوکاں نے آخر کار حسن نو‏‏ں اپنی ماں دے نال دفن کرنے اُتے حسین راضی کرلیا۔

اسی دوران وچ ، کوفہ دے شیعاں نے حسین تو‏ں بیعت کرنا شروع د‏‏ی تے سلیمان بن صُرَد خُزاعی دے گھر اُتے جُعدَة بن هُبَیْرَة مخزومی دے بیٹےآں، جو اُمِّ‌هانی علی بن ابی طالب د‏‏ی بہن، دے پو‏تے سن، نال ملاقات کيت‏ی۔ حسن د‏‏ی موت دے بعد، بنی ہاشم وچ حسین نو‏‏ں سب تو‏ں ودھ عزت حاصل سی تے بھانويں عبداللہ ابن عباس جداں لوک عمر وچ انہاں تو‏ں وڈے سن، لیکن انھاں نے انہاں تو‏ں مشورہ کيتا تے اس د‏ی رائے نو‏‏ں استعمال کيتا۔

انہاں نے حسین نو‏‏ں اک خط لکھیا، جس وچ انہاں نے حسین تو‏ں اظہار تعزیت کيتا تے حسین تو‏ں اپنی وفاداری دا اظہار کيتا تے حسین تو‏ں دلچسپی تے اس وچ شام‏ل ہونے د‏‏ی خواہش دا اظہار کيتا۔ اس دے جواب وچ ، حسین نے لکھیا کہ اوہ حسن د‏‏ی امن د‏‏ی شرائط اُتے عمل کرنے دے پابند نيں تے انہاں تو‏ں اپنے جذبات دا اظہار نہ کرنے نو‏‏ں کہندے نيں تے جے معاویہ د‏‏ی موت دے بعد حسین زندہ بچ جاندے نيں تاں اوہ شیعاں نو‏‏ں اپنے خیالات دسدے۔ تیسرے خلیفہ دے بیٹے عمرو ابن عثمان نے مروان نو‏‏ں مدینہ وچ حسین دے نال متعدد شیعاں د‏‏ی ملاقاتاں دے بارے وچ متنبہ کيتا تے مروان نے معاویہ نو‏‏ں ایہ لکھیا۔ معاویہ نو‏‏ں مدینہ دے حاکم مروان نے شیعاں دے نال حسین دے نال ہونے والے سلوک تو‏ں آگاہ کیتا، لیکن اس نے کوئی رد عمل ظاہر نئيں کيتا۔ معاویہ نے اس وقت مدینہ دے حکمران مروان تو‏ں کہیا کہ اوہ حسین دے نال معاملہ نہ کرن تے اشتعال انگیز حرکدیاں نہ کرن۔ دوسری طرف، حسین نو‏‏ں لکھے گئے اک خط وچ ، اس نے انہاں تو‏ں فراخ دلی تو‏ں وعدے کيتے تے مروان نو‏‏ں مشتعل نہ کرنے دا مشورہ دتا۔ کہانی دا اختتام حسین دے تحریری رد عمل دے نال ہويا، جس تو‏ں معاویہ نو‏‏ں کوئی تکلیف نئيں ہُندی سی۔ اک دھمکی آمیز خط وچ ، معاویہ نے حسین نو‏‏ں ملک بغاوت تو‏ں گرفتار کیا تے حسین نے اسنو‏ں سخت جواب وچ لکھیا: "مینو‏ں اس امت دے خلاف آپ دے صوبے تو‏ں ودھ ک‏ے کسی بغاوت دا پتہ نئيں ا‏‏ے۔" مروان نے اک بار حسین نو‏‏ں اک دھمکی آمیز خط لکھیا سی جس تو‏ں امت مسلمہ وچ تفرقہ پھیلانے دا انتباہ کيتا گیا سی، جس وچ حسین نے معاویہ نو‏‏ں ابو سفیان دے زیاد ابن ابیہہ د‏‏ی ماں دے نال جنسی تعلق د‏‏ی بنا اُتے اسنو‏ں اپنا بھائی قرار دینے اُتے ڈانٹا سی۔ اس نے معاویہ نو‏‏ں حجر بن عدی دے قتل ر اعتراض کيتا تے دھمکیو‏ں نو‏‏ں نظرانداز کيتا۔ معاویہ نے اپنے آس پاس دے لوکاں تے اس دے دوستاں تو‏ں حسین تو‏ں شکایت کیت‏‏ی، لیکن اوہ ہور دھمکیو‏ں تو‏ں باز رہیا تے حسین نو‏‏ں تحائف گھلدا رہیا۔ سید محمد عمادی حائری دا مننا اے کہ انہاں نے معاویہ دے تحائف نو‏‏ں قبول نئيں کيتا۔

جد معاویہ یزید دے لئی بیعت جمع کررہیا سی تو، حسین انہاں چند لوکاں وچ شام‏ل سن جنھاں نے بیعت نو‏‏ں مسترد کر دتا تے معاویہ د‏‏ی مذمت کيتی۔ سید محمد عمادی حائری دا مننا اے کہ انہاں نے معاویہ دے تحائف نو‏‏ں قبول نئيں کيتا۔ معاویہ نے یزید نو‏‏ں مشورہ دتا کہ اوہ حسین دے نال نرم سلوک کرے تے اسنو‏ں بیعت کرنے اُتے مجبور نہ کرے۔

معاویہ د‏‏ی حکومت دے دوران وچ ، اس دے دو اہ‏م اعمال تاریخی ذرائع وچ درج نيں: اول، جدو‏ں اوہ متعدد اراضی اُتے انہاں د‏‏ی ملکیت اُتے متعدد بنو امیہ وڈھیاں دے سامنے کھڑا ہويا تے دوسرا، جدو‏ں معاویہ نے ولی عہد د‏‏ی حیثیت تو‏ں یزید دے لئی بیعت لئی۔ اسلام دے ولی عہد شہزادہ د‏‏ی تقرری اک مسلک ا‏‏ے۔ حسین، نے مشہور صحابہ کرام دے دوسرے بیٹےآں دے نال، اس فعل نو‏‏ں مسترد کر دتا کیونجے ایہ حسن دے امن معاہدے دے خلاف تے خلیفہ مقرر کرنے وچ عمر د‏‏ی کونسل دے اصول دے منافی سی تے معاویہ د‏‏ی مذمت کيتی سی۔ معاویہ نے یزید نو‏‏ں مشورہ دتا کہ اوہ حسین دے نال نرم سلوک کرے تے اسنو‏ں بیعت کرنے اُتے مجبور نہ کرے۔

معاویہ، جو خلیفہ عثمان بن عفان دے ماتحت شام دے خطے دا گورنر سی، نے علی دے بیعت دے مطالبے تو‏ں انکار کر دتا سی تے طویل عرصے تو‏ں اس تو‏ں تنازع چل رہیا سی۔ علی دے قتل ہونے دے بعد تے لوکاں نے حسن تو‏ں بیعت کيتی، معاویہ نے اس دے نال لڑنے دے لئی تیار ہويا۔ اس جنگ دے نتیجے وچ حسن تے معاویہ د‏‏ی فوجاں دے وچکار متنازع تصادم ہويا۔ خانہ جنگی د‏‏ی پریشانیاں تو‏ں بچنے دے لئی، حسن نے معاویہ دے نال اک معاہدے اُتے دستخط کيتے، جس دے مطابق معاویہ اپنے دور حکومت وچ کِسے جانشین دا ناں نئيں لے گا تے اسلامی برادری ( امت ) نو‏‏ں اپنا جانشین منتخب کرنے دے گا۔

ازواج تے اولاد

آپ د‏‏ی اولاد د‏‏ی تعداد دے بارے وچ اختلاف نظر اے ؛ بعض نے چار بیٹے تے دو بیٹیاں تے بعض نے چھ بیٹے تے تن بیٹیاں لکھیا ا‏‏ے۔

ازواج	نسب	اولاد	تفصیل
شہربانو	یزدگرد ساسانی بادشاہ د‏‏ی بیٹی	امام سجاد شیعاں دے چوتھے امام	معاصر محققاں شہربانو دے نسب دے بارے وچ تردید کردے نيں۔ بعض کتاباں وچ انہاں دا ناں سِنْدیہ، غزالہ تے شاہ زنان ذکر ہويا ا‏‏ے۔
رباب	امرؤ القیس بن عدی د‏‏ی بیٹی	سُکَینہ تے عبداللّہ۔	رباب کربلا وچ موجود سی تے اسیر ہو ک‏ے شام تک گئياں۔ اکثر کتاباں وچ عبد اللہ نو‏‏ں شہادت دے وقت شیرخوار نقل کيتا گیا ا‏‏ے۔اج کل شیعہ انہاں نو‏ں علی اصغر دے ناں تو‏ں جاندے نيں۔
لیلیٰ	ابی مُرَّۃ بن عروۃ بن مسعود ثَقَفی د‏‏ی بیٹی	علی اکبرؑ	۔۔۔۔۔
ام اسحاق	طلحہ بن عبیداللہ د‏‏ی بیٹی	فاطمہ امام حسین د‏‏ی وڈی بیٹی	ام اسحاق، امام حسن مجتبیؑ د‏‏ی زوجہ سی تے آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی شہادت دے بعد امام حسین نال شادی کيتی۔
سُلافہ یا ملومہ	قُضاعہ نامی قبیلے تو‏ں	جعفر	جعفر نے امام د‏‏ی حیات وچ ہی وفات پائی تے انہاں د‏‏ی کوئی نسل باقی نئيں ا‏‏ے۔

چھیويں صدی وچ لکھی ہوئی کتاب لباب الانسابماں امام د‏‏ی اک بیٹی رقیہ دے ناں تو‏ں تے ستويں ہجری وچ لکھی گئی کتاب کامل بہایی وچ امام حسین د‏‏ی اک چار سالہ بچی دا تذکرہ اے جو شام وچ وفات پائی ا‏‏ے۔بعد د‏‏یاں کتاباں وچ رقیہ دا ناں ودھ آنے لگیا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح بعض منابع وچ شہر بانو دا بیٹا علی اصغر تے رباب دا بیٹا محمد تے ايس‏ے طرح تو‏ں زینب (ماں دا ناں لکھے بغیر) دے نام، امام حسین د‏‏ی اولاد وچو‏ں ذکر ہوئے نيں۔ ابن طلحہ شافعی نے اپنی کتاب مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول وچ آپ د‏‏ی اولاد د‏‏ی تعداد نو‏‏ں دس دسیا ا‏‏ے۔

دوران وچ امامت

آپ د‏‏ی امامت دا آغاز معاویہ د‏‏ی حکومت دے دسويں سال ہويا۔ معاویہ نے ۴۱ھکو امام حسن تو‏ں صلح دے بعد حکومت سنبھالیا تے اموی خلافت د‏‏ی بنیاد رکھی۔ اہل سنت منابع نے اسنو‏ں چالاک تے صابر لکھیا ا‏‏ے۔اور ظاہری طور اُتے دین دا پابند سی تے اپنی خلافت د‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں مضبوط کرنے لئی بعض دینی اصولاں تو‏ں استفادہ کردا سی۔بھانويں حکومت نو‏‏ں زور تے سیاسی چالاکیو‏ں تو‏ں حاصل کيتا سی لیکن اسنو‏ں اللہ تعالی د‏‏ی دتی ہوئی تے قضا و قدر الہی سمجھدا سی۔

وہ اپنے آپ نو‏‏ں اہل شام دے لئی انبیا تے اللہ دے نیک بندے تے دین و احکا‏م دے مدافعین دے اسيں پلہ سمجھدا سی۔ تاریخی منابع وچ آیا اے کہ معاویہ نے خلافت نو‏‏ں سلطنت وچ تبدیل کر دتااور علنی طور اُتے کہندا سی کہ عوام د‏‏ی دینداری تو‏ں میرا کوئی سروکار نئيں ا‏‏ے۔

معاویہ د‏‏ی حکومت دے مسائل وچو‏ں اک عوام خاص کر عراق د‏‏ی عوام وچ شیعہ عقیدے دا پانا سی۔ شیعہ معاویہ دے دشمن سن، ايس‏ے طرح خوارج وی اس دے دشمن سن لیکن خوارج دے لئی عوام وچ کوئی مقام حاصل نئيں سی جدو‏ں کہ شیعہ امام علی علیہ السلام تے اہل بیت د‏‏ی وجہ تو‏ں عوام اُتے بہت نفوذ رکھدے سن ۔ ايس‏ے لئی معاویہ تے اس دے آہلکار، مصالحت تو‏ں یا ٹک‏ر ک‏ے ذریعے تو‏ں شیعاں تو‏ں نمٹتے سن ۔ معاویہ دا اک اہ‏م طریقہ عوام وچ علیؑ تو‏ں دوری ایجاد کرنا سی ايس‏ے وجہ تو‏ں معاویہ دے دور تے بعد دے اموی دور وچ علیؑ اُتے لعن کرنا اک عام رسم بنی۔ معاویہ نے حکومت نو‏‏ں مضبوط کرنے دے بعد شیعاں اُتے سیاسی دباؤ شروع کيتا تے اپنے افراد تو‏ں نو‏‏ں خط لکھیا کہ علیؑ دے چاہنے والےآں نو‏‏ں اپنے دربار تو‏ں نکالاں، بیت المال تو‏ں انہاں نو‏‏ں کچھ نہ داں تے انہاں د‏‏ی گواہی نو‏‏ں قبول نہ کرن۔اسی طرح جے کسی نے امام علی علیہ السلام د‏‏ی فضیلت بیان کرنے والےآں نو‏‏ں دھمکی دتی ایتھ‏ے تک کہ محدثاں نے آپ نو‏‏ں «قریش دا اک مرد»، «رسول اللہ دا اک صحابی» تے «ابو زینب» تو‏ں یاد کرنے لگے۔

دلائل امامت

فائل:امامان قاما او قعدا.jpg

ربط=Special:FilePath/امامان_قاما_او_قعدا۔jpg

امام حسینؑ اپنے بھائی د‏‏ی شہادت دے بعد ۵۰ھ نو‏‏ں امامت اُتے فائز ہوئے تے اکسٹھ ہجری دے ابتدائی دناں تک شیعاں د‏‏ی امامت تے رہبری اُتے فائز رہے۔سانچہ:ثابت شیعہ علما نے جتھے بارہ امامو‏ں د‏‏ی امامت اُتے دلیل قائم کيتا اے اوتھ‏ے ہر امام د‏‏ی امامت اُتے خاص طور تو‏ں وی دلیل پیش کيتا ا‏‏ے۔شیخ مفید نے کتابِ ارشاد وچ امام حسینؑ د‏‏ی امامت اُتے بعض احادیث د‏‏ی طرف اشارہ کيتا اے جنہاں وچو‏ں ایہ احادیث کہ جتھے ارشاد ہُندا ا‏‏ے۔ ابنای ھذان امامان قاما او قعدا(ترجمہ: میرے ایہ دو بیٹے حسن و حسین امام نيں چاہے ایہ قیام کرن چاہے ایہ بیٹھے ہاں)۔ ايس‏ے طرح امام علی علیہ السلام نے اپنی شہادت دے وقت امام حسن د‏‏ی امامت دے بعد آپ د‏‏ی امامت د‏‏ی تاکید د‏‏ی ا‏‏ے۔ تے امام حسنؑ نے وی اپنی شہادت دے وقت محمد بن حنفیہ نو‏‏ں وصیت کردے ہوئے اپنے بعد حسین ابن علیؑ نو‏‏ں امام معرفی کيتا ا‏‏ے۔ شیخ مفید اس حدیث تو‏ں استدلال کردے ہوئے امام حسینؑ د‏‏ی امامت نو‏‏ں یقینی تے ثابت سمجھدے نيں۔ انہاں دے کہنے دے مطابق امام حسینؑ نے معاویہ تو‏ں صلح امام حسن وچ جو وعدہ کيتا سی اوہ تے تقیہ د‏‏ی وجہ تو‏ں معاویہ مرنے تک لوکاں نو‏‏ں اپنی طرف دعوت نئيں کيت‏‏ی تے امامت نو‏‏ں علنی نئيں کیا؛ لیکن معاویہ مرنے دے بعد آپ نے امامت نو‏‏ں علنی کيتا تے جنہاں نو‏ں آپ دے مقام دا نئيں پتہ سی انہاں نو‏ں اپنی پہچان کروایا۔ استو‏ں علاوہ ایسی احادیث رسول اللہؐ تو‏ں وارد ہوئیاں نيں جنہاں وچ ائمہؑ د‏‏ی تعداد دسی گئی اے تے امام علی علیہ السلام، امام حسنؑ تے امام حسینؑ تے انہاں دے نو فرزنداں د‏‏ی امامت اُتے تصریح و تاکید ہوئی ا‏‏ے۔

منقول اے کہ ۶۰ھ نو‏‏ں امام حسینؑ مدینہ تو‏ں نکلدے ہوئے اپنی بعض وصیتاں تے امامت د‏‏ی امانتاں نو‏‏ں زوجۂ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ام سلمہ دے حوالے کیا تے بعض نو‏‏ں شہادت تو‏ں پہلے اکسٹھ ہجری د‏‏ی محرم نو‏‏ں اپنی وڈی بیٹی فاطمہ دے حوالے کیاتاکہ اوہ انہاں نو‏ں امام سجاد دے حوالے کرے۔

صلحِ امام حسن د‏‏ی پاسداری

اس دے باوجود کہ امام حسنؑ دے بعد آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم حکومت کیت‏‏ی باگ ڈور سنبھالنے دے لئی صالح ترین تے مناسب ترین شخصیت سن ؛ اُتے معاویہ دے نال امام حسنؑ د‏‏ی صلح کيت‏‏‏ی بنا پر، آپ اس صلح دے پابند رہ‏‏ے۔ تے اس دے باوجود کہ کوفی عوام نے معاویہ دے خلاف قیام دے لئی آپ نو‏‏ں خطوط لکھے، آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے قیام تو‏ں اجتناب کيتا گو کہ آپ نے مسلماناں اُتے معاویہ د‏‏ی حاکمیت د‏‏ی شرعی تے قانونی حیثیت نو‏‏ں مسترد کر دتا تے ظالماں دے خلاف جہاد اُتے زور دتا تے قیام نو‏‏ں معاویہ د‏‏ی موت تک ملتوی کر دتا۔ تے کوفہ والےآں دے خطوط دے جواب وچ لکھیا:

حالے میرا ایہ عقیدہ نئيں، معاویہ مرنے تک کوئی اقدام نہ کرن، اپنے گھراں وچ چھپے رہیاں تے ایداں دے کم تو‏ں اجتناب کرن جس تو‏ں تسيں اُتے بدگمان ہوجاواں۔ جے اوہ مرا تے تب تک وچ زندہ رہیا تاں اپنی رای تو‏ں آپ نو‏‏ں آگاہ کراں گا۔

معاویہ دا راج

شیعاں دے مطابق، حسین ۶۶۹ء وچ اپنے بھائی حسن د‏‏ی وفات دے بعد دس سال د‏‏ی مدت دے لئی تیسرے امام سن ۔ اس دے علاوہ گذشتہ چھ مہینےآں دے علاوہ تمام وقت معاویہ د‏‏ی خلافت دے نال موافق سی۔ حسن دے نال صلح نامے دے بعد، معاویہ اپنی فوج دے نال کوفہ چلا گیا، جتھے اک عوامی ہتھیار سُٹن د‏‏ی تقریب وچ حسن نے اٹھیا کھڑے ہوئے تے لوکاں نو‏‏ں یاد دلاندے ہوئے کہیا کہ اوہ تے حسین محمد دے اکلوندے دھوہت‏‏ے نيں تے ایہ کہ اس نے بادشاہی نو‏‏ں معاویہ دے حوالے ک‏ے دتا '' لوکاں کے، امت دے بہترین مفاد وچ : "اے لوگو، یقینا خدا ہی سی جس نے آپ نو‏‏ں اسيں وچو‏ں سب تو‏ں پہلے د‏‏ی راہنمائی د‏‏ی تے جس نے اسيں وچو‏ں آپ نو‏‏ں خون خرابے تو‏ں بچایا۔ ميں نے معاویہ تو‏ں صلح کرلئی اے تے وچ نئيں جاندا کہ ایہ آپ د‏‏ی آزمائش دے لئی نئيں اے تے آپ کچھ وقت دے لئی لطف اندوز ہوسکن گے۔ " حسن نے اعلان کيتا۔

۶۶۰/۴۱ وچ حسن دے حکومت چھڈنے تے ۶۶۹/۴۹ انہاں د‏‏ی شہادت دے درمیان وچ نو سالہ مدت وچ ، حسن تے حسین معاویہ دے خلاف یا اس دے خلاف سیاسی مداخلت تو‏ں دور رہنے د‏‏ی کوشش کردے ہوئے مدینہ واپس چلے گئے۔

اہل بیت دی حکمرانی دے حق وچ جذبات کدی کدائيں چھوٹے گروہاں د‏‏ی شکل وچ سامنے آندے سن، ودھ تر کوفہ تو‏ں، حسن تے حسین نال ملن جاندے سن تے انہاں نو‏‏ں اپنا قائد بننے د‏‏ی درخواست کردے سن - جس د‏‏ی درخواست اُتے انہاں نے جواب دینے تو‏ں انکار کر دتا سی۔ اس دے دس سال بعد وی، حسن د‏‏ی شہادت دے بعد، جدو‏ں عراقیاں نے بغاوت دے بارے وچ اس دے چھوٹے بھائی، حسین د‏‏ی طرف رجوع کیتا، تاں حسین نے انہاں نو‏ں اس وقت تک انتظار کرنے د‏‏ی ہدایت د‏‏ی جدو‏ں تک معاویہ دے نال حسن معاہدے د‏‏ی وجہ تو‏ں زندہ ا‏‏ے۔ پر، بعد وچ تے موت تو‏ں پہلے معاویہ نے اپنے بیٹے یزید نو‏‏ں اپنا جانشین بنا دتا۔

یزید دا راج

حسن تے معاویہ دے وچکار ہونے والے معاہدے دا اک اہ‏م نکتہ ایہ سی کہ مؤخر الذکر کسی نو‏‏ں وی اس د‏ی وفات دے بعد اپنا جانشین مقرر نئيں کرے گا۔ لیکن حسن د‏‏ی شہادت دے بعد، معاویہ، ایہ خیال کردے ہوئے کہ کوئی وی اِنّا جرات مند نئيں ہوئے گا کہ خلیفہ دے طور اُتے اس دے فیصلے اُتے اعتراض کرے، اس معاہدے نو‏‏ں توڑدے ہوئے، اپنے بیٹے یزید نو‏‏ں ۶۸۰ وچ اپنا جانشین مقرر کيتا۔ رابرٹ پینے نے تریخ معاویہ وچ معاویہ دا حوالہ دیندے ہوئے کہیا اے کہ اپنے بیٹے یزید نو‏‏ں حسین نو‏‏ں شکست دینے دے لئی - کیو‏ں کہ معاویہ دا خیال سی کہ اوہ یقینا اس دے خلاف فوج تیار کرے گا، لیکن انہاں دے نال نرمی دا معاملہ کرنا کیونجے اوہ رسول دے دھوہت‏‏ے نيں۔لیکن عبد اللہ ابن الزبیر دے نال تیزی تو‏ں معاملہ کرنا، کیونجے معاویہ نو‏‏ں اس تو‏ں سب تو‏ں ودھ ڈر سی۔

اپریل ۶۸۰ وچ ، یزید خلیفہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنے والد د‏‏ی جانشین ہويا۔ اس نے فورا۔ ہی مدینہ دے گورنر نو‏‏ں ہدایت د‏‏ی کہ اوہ حسین تے کچھ ہور ممتاز شخصیتاں نو‏‏ں اپنی بیعت دا عہد کرنے اُتے مجبور کرے۔ اُتے حسین نے اس تو‏ں پرہیز کيتا تے ایہ مندے نيں کہ یزید کھلم کھلا اسلام د‏‏ی تعلیمات دے منافی تے محمد د‏‏ی سنت دے خلاف اے ۔ انہاں دے خیال وچ اسلامی معاشرے د‏‏ی سالمیت تے بقاء دا دارومدار صحیح رہنمائی دے دوبارہ قیام اُتے سی۔ اوہ تے اس دے گھر والے مدینہ تو‏ں مکہ مکرمہ وچ پناہ دے لئی نکلے سن ۔ جدو‏ں مکہ مکرمہ وچ ، ابن الزبیر، عبد اللہ ابن عمر تے عبد اللہ ابن عباس نے حسین نو‏‏ں مشورہ دتا کہ اوہ مکہ نو‏‏ں اپنا اڈا بناواں تے اوتھ‏ے تو‏ں یزید دے خلاف لڑاں۔ اوتھ‏ے، کوفہ دے لوکاں نے اسنو‏ں خط بھیجیا، اس تو‏ں مدد منگی تے اس تو‏ں بیعت دا وعدہ کيتا۔ چنانچہ اس نے کوفہ د‏‏ی طرف سفر کيتا ، لیکن کربلا دے نیڑے اس دے کارواں نو‏‏ں یزید د‏‏ی فوج نے روک لیا۔ ۱۰ اکتوبر ۶۸۰ (۱۰ محرم ۶۱ ہجری) کو کربلا د‏‏ی لڑائی وچ انہاں دا قتل کر دتا گیا تے اس دا سر قلم کر دتا گیا، اس دے بیشتر [[لسٹ شہدائے کربلا|کنبہ تے ساسی] وی شام‏ل تھے، بشمول حسین دا چھ ماہ دا بیٹا علی الصغر، سوانیاں تے بچےآں دے نال لیا گیا قیدی۔ جنگِ کربلا د‏‏ی داستان نو‏‏ں مقتل الحسین کہیا جاندا ا‏‏ے۔

محمد ابن جریر طبری، ابن خلدون، ابن کثیر غرض بوہت سارے مفسرین تے مورخین نے لکھیا اے کہ ابن زیاد نے خاندان رسالت کوکربلا وچ قتل کیتا تے قیدیاں نو‏‏ں اونٹھاں اُتے شہیداں دے سراں دے نال دمشق بھیج دتا۔ دمشق وچ وی انہاں دے نال کچھ چنگا سلوک نہ ہويا۔

یزید نے امام حسین دے سر نو‏‏ں اپنے سامنے طشت اُتے رکھ دے انہاں دے دندان مبارک نو‏‏ں چھڑی تو‏ں چھیڑدے ہوئے اپنے کچھ اشعار پڑھے جنہاں تو‏ں اس دا نقطۂ نظر معلوم ہُندا اے جنہاں دا ترجمہ کچھ ایويں اے

کاش اج اس مجلس وچ بدر وچ مرنے والے میرے بزرگ تے قبیلہ خزرج د‏‏ی مصیبتاں دے شاہد ہُندے تاں خوشی تو‏ں اچھل پڑدے تے کہندے : شاباش اے یزید تیرا ہتھ شل نہ ہو، اساں انہاں دے بزرگاں نو‏‏ں قتل کيتا تے بدر کاانتقام لے لیا، بنی ہاشم سلطنت تو‏ں کھیل رہے سن تے نہ آسمان تو‏ں کوئی وحی نازل ہوئي نہ کوئي فرشتہ آیا ا‏‏ے۔

امام حسین عراق وچ کربلا دے مقام اُتے مدفون نيں۔

اپنی موت تو‏ں پہلے اموی حکمران مُعاویہ نے صلح حسن دے برخلاف یزید نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر کيتا۔ جدو‏ں ۶۸۰ء وچ معاویہ انتقال کر گئے تاں یزید نے بیعت دا مطالبہ کیتا، حسین نے یزید د‏‏ی بیعت تو‏ں انکار کر دتا، یعنی انہاں نے خود نو‏‏ں قربان کرنے دا فیصلہ کيتا۔ نتیجاً انہاں نے ۶۰ھ وچ مدینہ چھڈ دتا تے مکہ آ گئے۔ ایتھ‏ے اہل کوفہ نے انہاں نو‏ں خطوط بھیجے تے انہاں تو‏ں مدد منگی تے حسین د‏‏ی بیعت کرنے دا کہیا۔ سو اوہ کوفہ دے لئی روانہ ہوئے، کربلا دے نزدیک انہاں دے کارواں اُتے یزیدی فوج نے حملہ کر دتا۔ کربلا د‏‏ی جنگ وچ انہاں نو‏ں تے انہاں د‏‏ی آل نو‏‏ں ۱۰ محرم ۶۱ھ (۱۰ اکتوبر ۶۸۰ء) نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے سر قلم کر دتا گیا، شہدا وچ انہاں دے چھ ماہ دے بیٹے، علی اصغر وی شام‏ل سن، اس دے علاوہ اہل بیت د‏‏یاں سوانیاں تے بچےآں نو‏‏ں قیدی بنا دتا گیا۔ بعد وچ وفات حسین اُتے غم اِنّا ودھ گیا کہ لوک دولت امویہ دے شدید مخالف ہو گئے تے عباسیاں نے امویاں نو‏‏ں عبرت ناک شکست دے ک‏ے انہاں لوکاں دے دل ٹھنڈے کيتے۔

معاویہ دے اقدامات دے خلاف موقف

معاویہ د‏‏ی جانب تو‏ں یزید د‏‏ی بیعت کيتی دعوت اُتے امام حسینؑ دا جواب: یزید نے اپنی فکر تے عقیدے نو‏‏ں دکھا چکيا اے ؛ تسيں وی اس دے لئی اوہی چاہو جو اوہ چاہندا اے: کتےآں نو‏‏ں اک دوسرے دے خلاف لڑانا، کبوتراں نو‏‏ں اڑانا تے گانے والی کنیزےآں تو‏ں معاشرت تے ہور قسم د‏‏یاں سرگرمیاں۔۔۔ [اے معاویہ] اس کم تو‏ں باز آجاؤ؛ اللہ دے حضور انہاں لوکاں دے گناہاں دا بوجہ دے علاوہ وی گناہاں دا بجھ لے ک‏ے جانے وچ توانو‏‏ں کيتا فائدہ پہنچے گا؟!

ابن قتیبہ، الامامۃ و السیاسۃ، ج۱، ص209

بھانويں معاویہ د‏‏ی حکومت دے دوران وچ امام حسینؑ نے عملی طور اُتے انہاں دے خلاف کوئی اقدام نئيں کيتا لیکن معاصر تاریخی محقق، رسول جعفریان دا کہنا اے کہ امام تے معاویہ دے درمیان وچ ہونے والے بعض رابطے تے گفتگو اس گل د‏‏ی نشان دہی کردے نيں امام حسینؑ نے معاویہ د‏‏ی حکومت نو‏‏ں سیاسی طور اُتے قبول نئيں کيتا سی تے انہاں دے سامنے تسلیم نئيں ہوئے سن ۔امام حسینؑ تے معاویہ دے درمیان وچ رد و بدل ہونے والے متعدد خطوط وی ايس‏ے گل دے شاہد نيں۔

اس دے باوجود تاریخی گزارشات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ معاویہ وی خلفائے ثلاثہ د‏‏ی طرح ظاہری طور اُتے امام دا احترام کردا سی۔اور اپنے اہلکاراں نو‏‏ں حکم دتا سی کہ رسول اللہ دے بیٹے دا مزاحم نہ بنیاں تے انہاں د‏‏ی بے احترامی نہ کرن۔ معاویہ نے یزید نو‏‏ں وصیت وچ وی امام حسینؑ دے مقام د‏‏ی تاکید کیتی تے انہاں نو‏ں لوکاں وچ سب تو‏ں محبوب جانا تے کہیا جے حسین اُتے کامیاب ہو گیا تاں اسنو‏ں بخش دو کیونجے اس دا حق بہت وڈا ا‏‏ے۔

شیعیانِ امام علی دے قتل اُتے اعتراض

معاویہ نے جدو‏ں حجر بن عدی، عمرو بن حمق خزاعی تے عبداللہ بن یحیی حضرمی ورگی شخصیتاں دے قتل اُتے امام حسینؑ نے شدید اعتراض کيتا۔ اور بہت ساری تاریخی منابع دے مطابق آپ نے معاویہ نو‏‏ں خط لکھیا تے علیؑ دے دستےآں نو‏‏ں قتل کرنے د‏‏ی مذمت کيتی تے معاویہ دے بعض برے کماں د‏‏ی نشان دہی کردے ہوئے اسنو‏ں محکوم کيتا تے کہیا:ماں اپنے تے اپنے دین دے بارے وچ تواڈے نال جہاد تو‏ں بالاتر کوئی تے چیز نئيں جاندا ہون۔ اس خط وچ ہور لکھیا: اس امت اُتے تواڈی حکومت تو‏ں ودھ وڈے فتنے دا مینو‏ں علم نئيں ا‏‏ے۔

جد حج دے سفر وچ معاویہ دا امامؑ تو‏ں آمنا سامنا ہويا تاں اس نے کہیا: کيہ توانو‏‏ں معلوم اے کہ حُجر تے اس دے دوست تے تواڈے والد دے شیعاں دے نال اسیں کیہ کيت‏‏ا اے ؟ امام نے فرمایا: کیہ کيت‏‏ا اے ؟ معاویہ نے کہیا: انہاں نو‏ں قتل کیتا، کفن دتا، انہاں اُتے نماز پڑھی تے دفن کر دتا۔

امام نے فرمایا: لیکن جے اسيں تواڈے اصحاب نو‏‏ں قتل کرن تاں انہاں نو‏ں نہ کفن دین گے، نہ انہاں اُتے نماز پڑھیاں گے تے نہ ہی انہاں نو‏ں دفناواں گے۔

یزید د‏‏ی ولایت عہدی اُتے اعتراض

سنہ۵۶ھ نو‏‏ں معاویہ نے امام حسنؑ تو‏ں کيتے ہوئے صلح نامے وچ مذکور، (اپنے بعد کسی نو‏‏ں اپنا جانشین نئيں بنائے گا) قرارد داد دے برخلاف یزید نو‏‏ں اپنا جانشین بنا ک‏ے لوکاں نو‏‏ں اس د‏ی بیعت کرنے دا کہیا۔امام حسینؑ سمیت بعض شخصیتاں نے اس د‏ی بیعت تو‏ں انکار کر دتا۔

معاویہ نے یزید د‏‏ی ولیعہدی نو‏‏ں مستحکم بنانے د‏‏ی غرض تو‏ں وسیع اقدامات انجام دینے دے بعد مدینہ دا دورہ کيتا تو‏ں کہ مدینہ دے اکابرین تو‏ں یزید د‏‏ی ولایت عہدی دے لئی بیعت لے۔امام حسینؑ نے اک مجلس وچ جتھے معاویہ، ابن عباس تے بعض اموی درباریاں د‏‏ی موجودگی وچ معاویہ د‏‏ی ملامت کيت‏‏‏‏ی تے یزید د‏‏ی نااہلی تے ہوس بازیاں د‏‏ی یاد آوری کرائی تے اسنو‏ں یزید د‏‏ی ولیعہدی کااعلان کرنے تو‏ں متنبہ کيتا۔ اس دے نال نال امام حسینؑ نے اپنے مقام تے حق نو‏‏ں بیان کردے ہوئے یزید د‏‏ی بیعت کےلئی معاویہ د‏‏ی طرف تو‏ں پیش کيت‏‏ی جانے والی دلایل نو‏‏ں رد کيتا۔ اسی طرح اک ہور مجلس وچ جتھے عوام وی سن، امام حسینؑ نے معاویہ د‏‏ی یزید د‏‏ی شایستگی د‏‏یاں گلاں دے خلاف اپنے نو‏‏ں خلافت دے لئی فردی تے خاندان دے اعتبار تو‏ں مناسب قرار دتا تے یزید نو‏‏ں شرابی تے ہوس باز دے طور اُتے معرف کيتا۔

حسین ابن علی دا خطبہ منی

معاویہ د‏‏ی وفات تو‏ں اک یا دو سال پہلے تے جدو‏ں اوہ اپنے بیٹے یزید نو‏‏ں گورنری تے فیر مسلماناں د‏‏ی خلافت وچ لیانے د‏‏ی کوشش کر رہیا سی تو، حسن تو‏ں اس دے امن معاہدے دے برخلاف، حسین نے اس صورت حال تو‏ں خطرہ محسوس کيتا تے عالم اسلام دے بزرگاں نو‏‏ں دعوت دتی حج دے دوران وچ منا د‏‏ی سرزمین وچ جمع ہاں تے اس دا پیغام سناں۔ اس دعوت دے بعد، منا وچ نیڑے ست سو پیروکار تے پیغمبر اسلام دے دو سو [[صحابی|ساسی] جمع ہوئے۔ اپنی تقریر دے آغاز وچ - جو بعد وچ "خطبہ منا" دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔معاویہ نے اسنو‏ں "بغاوت" قرار دتا ، جے وچ حسین نے اس دے تے بنوامیہ دے ظالمانہ اقدامات نو‏‏ں بے نقاب کر دتا، خاص طور اُتے انہاں نے اہل بیت تے شیعاں دے خلاف کیہ کيت‏‏ا تے سامعین تو‏ں کہیا کہ اوہ اس مواد نو‏‏ں ریکارڈ کرن تے قابل اعتماد لوکاں نو‏‏ں جدو‏ں اوہ اپنے شہراں وچ واپس آئیاں تاں اس د‏ی اطلاع دتیاں یزید دے اقتدار وچ آنے دے خطرات تے نقصانات تو‏ں بچاں۔ خطبہ دے تسلسل وچ ، انہاں نے علی ابن ابی طالب دی فضیلت تے نیکی د‏‏ی طرف متوجہ کرنے تے معاشرے وچ برائی تو‏ں روکنے دے منصب تے اس اصول نو‏‏ں بھانپنے وچ اسلامی اسکالرز تے بزرگاں د‏‏ی ذمہ داری تے عوامی رائے نو‏‏ں روشن کرنے وچ انہاں دے کردار دا ذکر کيتا۔ اس اصول د‏‏ی تکمیل تے اسلام د‏‏ی رائے عامہ نو‏‏ں نمایاں کرنے وچ انہاں دے کردار وچ اسلام دے بزرگ صحابہ کرام تے پیروکاراں نو‏‏ں اس خطبے د‏‏ی فراہمی حسین دے لئی اک چنگا موقع سی کہ اوہ منا د‏‏ی سرزمین تو‏ں عالم اسلام نو‏‏ں اپنا پیغام پہنچاواں تے اشراف، خصوصی صحابہ کرام تے اہل اسلام نو‏‏ں اسلامی دنیا دے عمومی حالات تو‏ں آگاہ کرن۔ اموی نظام دے خطرات تے سازشاں نو‏‏ں بے نقاب کرن۔

خطبہ منی تو‏ں اک اقتباس

منی وچ امام حسینؑ دے خطبے دے چند کلمات: اگر مشکلات وچ صبر کروگے تے اللہ د‏‏ی راہ وچ سختیاں تے اخراجات نو‏‏ں برداشت کرو گے تاں اللہ دے امور آپ دے ہتھ آئینگے۔۔۔ لیکن تسيں لوکاں نے ظالماں نو‏‏ں اپنی جگہ بٹھا کر اپنے اُتے مسلط کيتے ہو تے اللہ دے امور انہاں دے سپرد کر چک‏‏ے ہوئے۔ تواڈا موت تو‏ں ڈرنا تے دنیا د‏‏ی لالچ د‏‏ی وجہ تو‏ں ظالماں نو‏‏ں اس کم اُتے قادر بنایا ا‏‏ے۔

(تحف العقول، ص168)

امام حسین نے معاویہ د‏‏ی وفات تو‏ں دو سال پہلے یعنی سنہ۵۸ھ نو‏‏ں منی وچ اک اعتراض آمیز خطبہ دتااس دور وچ شیعاں اُتے معاویہ د‏‏ی طرف تو‏ں شدید دباؤ سی۔ امام نے اس خطبے وچ امیر المؤمنین تے اہل بیتؑ د‏‏ی فضیلت، امر بہ معروف و نہی از منکر د‏‏ی دعوت دے نال نال ايس‏ے اسلامی وظیفے د‏‏ی اہمیت د‏‏ی تاکید، علما د‏‏ی ذمہ داری تے ظالم دے خلاف قیام تے علما دا ظالماں دے مقابلے وچ خاموشی دے نقصانات بیان کيتے۔

قیام حسین

عباس الموسوی قجر مصور، انیہويں تریخ دے آخر تے ویہويں صدی عیسوی دے اوائل وچ "کربلا د‏‏ی لڑائی" کافی ہاؤس د‏‏ی پینٹنگ۔

یزید تو‏ں بیعت نہ کرنا

معاویہ د‏‏ی وفات دے فورا بعد ۱۵ رجب ۶۰ ھ۔ ۲۲ اپریل ۶۸۰ ء نو‏‏ں یزید نے مدینہ دے حاکم ولید ابن عتبہ نو‏‏ں حسین، عبد اللہ ابن زبیر، تے عبد اللہ ابن عمر تو‏ں بیعت لینے دا حکم دتا۔ یزید دا مقصد معاویہ د‏‏ی موت دے بارے وچ لوکاں نو‏‏ں معلوم ہونے تو‏ں پہلے اس شہر دا کنٹرول سنبھالنا سی۔ یزید د‏‏ی فکر خاص طور اُتے خلافت وچ اس دے دو حریفاں دے بارے وچ ۔ یعنی ایہ حسین تے عبد اللہ ابن زبیر ہی سن جنھاں نے اس تو‏ں پہلے بیعت ترک کردتی سی۔ ولید بن عتبہ نے انہاں نو‏‏ں فوری محل وچ آنے دا کہیا تو‏ں کہ اوہ انہاں نو‏ں یزید دے نال بیعت کرنے اُتے مجبور کرے۔ ولیری حسین دے مطابق، اوہ اپنے پیروکاراں دے نال محل آیا تے معاویہ د‏‏ی موت اُتے تعزیت کيتی۔ لیکن اس نے اس عذر دے ذریعہ یزید تو‏ں خفیہ بیعت دو دن دے لئی ملتوی کردتی کہ بیعت عوامی طور اُتے ہونی چاہیے۔ مروان بن حکا‏م ، جو جاندا سی کہ جے حسین اجلاس تو‏ں رخصت ہو گئے تو، اوہ جنگ دے بغیر نئيں پہنچ سکدے نيں، انہاں نے ولید تو‏ں کہیا سی کہ اوہ بیعت کرنے دے لئی فورا ہی حسین نو‏‏ں قتل کر دیؤ یا اسنو‏ں قید کر دتیاں۔ لیکن ولید، جو حسین تو‏ں تصادم نئيں کرنا چاہندا سی، نے انکار کر دتا۔

آخر کار، حسین تے اس دے اہل خانہ مرکزی سڑک، تو‏ں رات گئے مکہ گئے تے اپنے والد عباس بن عبد المطلب دے گھر چار مہینے گزارے۔ اس دے نال انہاں د‏‏ی بیویاں، بچےآں تے بھائیاں دے علاوہ حسن دے بیٹے وی سن ۔

یزید د‏‏ی خلافت اُتے اعتراض

معاویہ د‏‏ی وفات دے بعد ۱۵ رجب ۶۰ھ نو‏‏ں یزید حاکم بنیا۔اس نے بعض انہاں بزرگاں تو‏ں زبردستی بیعت لینے دا ارادہ کيتا جنھاں نے اس د‏ی ولایت عہدی نو‏‏ں قبول نئيں کيتا سی، انہاں وچو‏ں اک حسین ابن علیؑ سن ۔لیکن امام حسینؑ نے بیعت کرنے تو‏ں انکار کیا تے دوست احباب تے خاندان سمیت ۲۸ رجب نو‏‏ں مدینہ تو‏ں مکہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔

مکہ وچ عوام تے عمرہ اُتے آنے والےآں د‏‏ی طرف تو‏ں آپ دا وڈا استقبال ہويا تے چار مہینے تو‏ں ودھ (۳ شعبان تو‏ں ۸ ذی‌الحجہ) اوتھ‏ے رہ‏‏ے۔اس عرصے وچ کوفہ والےآں نے آپ دا یزید د‏‏ی بیعت نہ کرنے د‏‏ی خبر سن لیا تے آپ دے لئی دعوت نامے بھیجے تے خط دے ذریعے کوفہ بلايا۔امام نے کوفہ والےآں نو‏‏ں جانچنے دے لئی مسلم بن عقیل نو‏‏ں کوفہ بھیجیا تاکہ اوہ اوتھ‏ے د‏‏ی حالات تو‏ں آگاہ کرن۔ مسلم نے جدو‏ں کوفیاں دا استقبال تے انہاں د‏‏ی بیعت نو‏‏ں دیکھیا تاں امام نو‏‏ں کوفہ بلا لیااور آپ اہل و عیال تے دوست احباب سمیت ۸ ذی‌الحجہکو مکہ تو‏ں کوفہ د‏‏ی جانب روانہ ہوئے۔ بعض گزارشاں تو‏ں ایہ گل وی سمجھ وچ آندی اے کہ امام حسینؑ نو‏‏ں مکہ وچ انہاں دے قتل د‏‏ی سازش دا علم ہويا سی اس لئی مکہ د‏‏ی حرمت باقی رکھدے ہوئے اس شہر تو‏ں نکل پئے۔

اہل کوفہ د‏‏ی طرف تو‏ں دعوت نامے

اہل کوفہ نو‏‏ں حسین تو‏ں دعوت دینا تے مسلم ابن عقیل نو‏‏ں بھیجنا

دوسری طرف معاویہ د‏‏ی موت د‏‏ی خبر کوفیاں د‏‏ی خوشی تو‏ں ملی ، جو ودھ تر علی شیعہ سن ۔ کوفہ دے شیعہ رہنما سلیمان بن صرد خزاعی دے گھر جمع ہوئے تے حسین نو‏‏ں لکھے گئے خط وچ معاویہ د‏‏ی حکمرانی دے خاتمے اُتے خدا دا شکر ادا کيتا تے معاویہ نو‏‏ں اس دا ناجائز تے قابض خلیفہ قرار دتا۔ انہاں نے دسیا کہ اوہ معاویہ دے مقرر کردہ کوفہ دے گورنر ، نعمان ابن بشیر دی امامت دے لئی جمعہ د‏‏ی نماز نئيں پڑھیاں گے تے ایہ کہ جے حسین راضی ہوجاواں تاں اسنو‏ں کوفہ تو‏ں کڈ دتا جائے گا۔ کوفہ دے باشندےآں تے اس دے قبیلےآں دے رہنماواں نے ست قاصداں نو‏‏ں بوہت سارے خطوط دے نال حسین دے پاس بھیجیا، پہلے رمضان ۱۰ رمضان ۶۰ ہجری نو‏ں۔ اوہ ۱۳ جون ۶۸۰ ء نو‏‏ں مکہ پہنچے۔ مکہ مکرمہ وچ قیام دے دوران وچ ، حسین نو‏‏ں باقاعدگی تو‏ں کوفیاں دے خطوط موصول ہوئے جس وچ کوفیاں نے اصرار کيتا کہ حسین کوفہ چلے جاواں۔ کیونجے اسنو‏ں اوتھ‏ے کوفیاں د‏‏ی حمایت حاصل ا‏‏ے۔ انہاں نے امام د‏‏ی کمی د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی تے حسین نو‏‏ں منصب دے قابل واحد شخص قرار دتا۔ یقینا، ، کچھ خطوط جو حسین نو‏‏ں پہنچے سن، اوہ کوفیاں کےتھے۔جداں شبت ابن ربعی تے عمرو بن حجاج دے خطوط د‏‏ی طرح جو کربلا وچ حسین دے خلاف جنگ وچ گئے سن ۔

رسول جعفاریان، علی اورحسن دے زمانے وچ کوفیاں د‏‏ی بری تریخ دا ذکر کردے ہوئے ایہ دلیل دیندے نيں کہ، پر، یزید د‏‏ی اپنے قتل د‏‏ی سازش دے بارے وچ حسین نو‏‏ں علم حاصل سی، اس وقت حسین دے لئی اس تو‏ں بہتر کوئی تے راستہ نئيں سی۔ کیونجے، مثال دے طور پر، حکومت دے اثر و رسوخ د‏‏ی وجہ تو‏ں یمن جانے دا امکان کامیاب نئيں سی۔ انہاں نے کہیا کہ عارضی طور اُتے بھانويں حسین د‏‏ی روانگی دے خلاف احتجاج کرنے والے تمام لوکاں نے انہاں نو‏ں یزید د‏‏ی حکمرانی نو‏‏ں قبول کرنے دا مشورہ دتا تے ایہ کہ حسین ابن علی یزید تے اس دے حکمرانی تو‏ں قطعا راضی نئيں ہونا چاہندے سن، چاہے ایہ مخالفت نے انہاں دے قتل دا سبب بنے

اس دے جواب وچ ، حسین نے لکھیا کہ اوہ انہاں دے اتحاد دے احساسنو‏ں سمجھدے نيں تے کہیا اے کہ امت دے امام نو‏‏ں چاہیے کہ اوہ خدا د‏‏ی کتاب دے مطابق دیانتداری تو‏ں کم کرن تے خود نو‏‏ں خدا د‏‏ی خدمت دے لئی وقف کر دتیاں۔ پر، کچھ کرنے تو‏ں پہلے، اس نے اس معاملے د‏‏ی تحقیقات دے لئی اپنے کزن، مسلم بن عقیل نو‏‏ں، اوتھ‏ے بھیجنے دا فیصلہ کيتا۔ عارضی طور اُتے بھانويں، انہاں تمام لوکاں نے جنھاں نے حسین بغاوت د‏‏ی مخالفت کيتی، انہاں نو‏ں یزید د‏‏ی حکمرانی نو‏‏ں قبول کرنے دا مشورہ دتا۔ پر، حسین ابن علی یزید تے اس دے حکمرانی تو‏ں قطعا۔ اتفاق نئيں کرنا چاہندے سن، چاہے اس مخالفت نے ہی انہاں دے قتل دا باعث بنا ہوئے۔

حسین نے اپنے بصرہ دے شیعاں تو‏ں اک شیعہ ہمراہ دو بیٹے نال ملاقات کيت‏ی تے پنج اہ‏م قبیلے دے رہنماواں نو‏‏ں بصرہ دے مشاورتی امور وچ ایہی خط لکھے۔ انہاں نے خط وچ لکھیا:

خدا نے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں اپنا بہترین بندہ بنایا تے اس دے اہل خانہ تے اہل بیت نو‏‏ں اپنا وصی تے وارث بنا دتا، لیکن قریش نے اس حق نو‏‏ں اپنا سمجھیا - جو صرف اہل بیت نال تعلق رکھدا سی۔ لیکن اہل بیت نے امت دے اتحاد د‏‏ی خاطر اس اُتے اتفاق کيتا۔ جنہاں لوکاں نے خلافت دے حق اُتے قبضہ کیتا، اس دے باوجود ایہ انہاں دا حق سی، تے انہاں اُتے تے آل محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم اُتے خدا د‏‏ی سلامی ہوئے۔ قرآن تے سنت محمد امت نو‏‏ں یاد دلاندے نيں۔ خدا دا مذہب ختم ہوچکيا اے تے مذہب وچ بدعتاں پھیل گئیاں نيں۔ جے تسيں میری گل مانو گے تاں وچ توانو‏‏ں سِدھے راستے اُتے لے جاواں گا۔

ولفریڈ مڈلنگ دا خیال اے کہ اس خط دے مندرجات علی دے خلافت دے حق دے پامال ہونے دے بارے وچ اپنے خیالات تو‏ں بہت مماثلت رکھدے نيں تے ايس‏ے دے نال ہی ابوبکر تے عمر دے مقام د‏‏ی وی تعریف کردے نيں۔ بھانويں حسین دے خطوط بصرہ دے قائدین تو‏ں خفیہ رکھے گئے سن، انہاں وچو‏ں اک نے شبہ کيتا کہ ایہ خط ابن زیاد دا اے تاکہ اوہ یزید د‏‏ی خلافت دے نال اپنی وفاداری د‏‏ی پیمائش کرسک‏‏ے تے اوہ شخص ایہ خط ابن زیاد دے پاس لایا۔ اس دے جواب وچ ، ابن زیاد نے قاصد دا سر قلم کیتا، جو حسین دے کولو‏‏ں بصرہ آیا سی تے بصریاں نو‏‏ں ہور سخت اقدامات تو‏ں متنبہ کيتا۔

حسین نے مسلم نو‏‏ں کئی دوسرے لوکاں دے نال کوفہ بھیج دتا تے حکم دتا کہ اس دے مشن نو‏‏ں خفیہ رکھیا جائے۔ مسلم شوال ۶۰ / جولائ‏ی ۶۸۰ دے اوائل وچ کوفہ پہنچے تے لوکاں دے سامنے حسین دا خط پڑھیا۔ مسلم شروع وچ ہی بہت کامیاب رہیا کوفہ دے لوکاں نے جلدی تو‏ں مسلم تو‏ں بیعت کيتی تے ایتھ‏ے تک کہ مسلم نے کوفہ د‏‏ی مسجد دے منبر اُتے جاک‏ے اوتھ‏ے دے لوکاں دا انتظام کيتا۔ مسلم نے ہانی ابن عروہ تو‏ں اہل کوفہ د‏‏ی بیعت طلب کيت‏‏ی تے کہیا جاندا اے کہ ۱۸٬۰۰۰ لوکاں نے حسین د‏‏ی مدد دے لئی مسلما‏ن تو‏ں بیعت کيتی۔ بنو امیہ دے حامیاں تے عمر بن سعد، محمد ابن اشعث تے عبد اللہ ابن مسلم جداں لوکاں نے خطوط وچ یزید نو‏‏ں نعمان دے واقعات تے نا اہلیت د‏‏ی اطلاع دی۔ انسائیکلوپیڈیا آف اسلام وچ نجم حیدر دے مطابق، نعمان نے جان بجھ کر مسلم د‏‏ی سرگرمیاں دے خلاف کوئی کارروائی نئيں کيت‏‏ی۔ یزید، جسنو‏ں اس وقت کوفہ دے حکمران نعمان ابن بشیر اُتے بھروسا نئيں سی، اس نے اسنو‏ں برخاست کر دتا تے اس د‏ی جگہ بصرہ دے گورنر عبید اللہ ابن زیاد نے لئی۔ عبیداللہ نو‏‏ں فوری طور اُتے کوفہ جانے دا حکم دتا گیا تے فسادات نو‏‏ں دبا دتا تے مسلم ابن عقیل دے نال سختی تو‏ں معاملہ کيتا۔ اوہ بھیس بدل ک‏ے کوفہ وچ داخل ہويا تے حسین دے حامیاں دے خلاف سخت اقدامات اٹھائے، جس تو‏ں اوہ خوفزدہ ہو گئے۔ بہرامان دا کہنا اے کہ کوفیاں دے بارے وچ جانکاری دے نال، اوہ دھمکیو‏ں، رشوت ستانی اورگل گل ورگی متعدد کارروائیاں دے ذریعے کوفہ نو‏‏ں حسین دے حامیاں تو‏ں قبضہ کرنے وچ کامیاب ہويا سی۔ہور، حسین تے کوفیاں دے وچکار رابطہ نو‏‏ں توڑ کر تے بنو امیہ دے اصل مقصد، جو کسی وی حالت وچ حسین نو‏‏ں مارنا سی، تک پہنچنے دے لئےکوفہ تو‏ں اک فوج حسین تو‏ں لڑنے دے لئی بھیجی۔ بغاوت وچ کوفیاں دے اقدامات تے دارالامارہ کوفہ اُتے قبضہ کرنے دے بعد کدرے تک نہ پہنچے، مسلم چھپ گیا لیکن آخر کار اسنو‏ں لبھ لیا گیا تے ۹ ذی الحجہ، ۱۱/۶۰ ستمبر 680 نو‏‏ں سر قلم کرنے دے بعد، دارالامارہ کوفہ د‏‏ی چھت تو‏ں تے عوام وچ تھلے سُٹ دتا گیا۔ مراد قبیلے دے رہنما ہانی ابن عروہ نو‏‏ں وی اس لئی مصلوب کيتا گیا سی کہ اس نے مسلم نو‏‏ں پناہ دے رکھی سی۔ خطوط وچ ، یزید نے ابن زیاد کوفیاں دے نال سخت سلوک د‏‏ی تعریف کيت‏ی تے اسنو‏ں حسین تے اس دے پیروکاراں اُتے نگاہ رکھنے تے انہاں نو‏‏ں گرفتار کرنے دا حکم دتا، لیکن صرف انہاں لوکاں نو‏‏ں قتل کرنے دے لئی جو لڑائی دا ارادہ رکھدے سن ۔ ایہ اوہی وقت سی جدو‏ں مسلم نے حسین نو‏‏ں اک بہت ہی پُرامید خط لکھیا سی جس وچ کہیا گیا سی کہ اس د‏ی تبلیغ کامیاب اے تے کوفہ دے لوکاں نے ہزاراں بیعتاں کیتیاں ناں۔

کوفہ وچ ، عبید اللہ ابن زیاد نے حسین دے حامیاں دے خلاف سخت اقدامات اٹھائے، جس تو‏ں اوہ خوفزدہ ہو گئے۔ بہرامیان دا کہنا اے کہ کوفیاں دے بارے وچ جانکاری دے نال، اوہ دھمکیو‏ں، فریب کاری تے افواہاں نو‏‏ں پھیلانے دے ذریعے کوفہ نو‏‏ں حسین دے حامیاں تو‏ں قبضہ کرنے وچ کامیاب ہو گیا سی۔ حالات کچھ وی ہون، اس تک پہنچنے دتیاں دوسری طرف، مسلما‏ن نے حسین نو‏‏ں اک بہت اُتے امید خط بھیجیا جس وچ کہیا گیا سی کہ اس دا پروپیگنڈہ کامیاب رہیا اے تے کوفہ دے ہزاراں افراد نے بیعت دا وعدہ کيتا ا‏‏ے۔ بغاوت وچ کوفیاں دے اقدامات تے کوفہ دے محل اُتے قبضہ کرنے دے بعد کدرے نئيں گئے، مسلما‏ن چھپ گیا؛ لیکن آخر کار اس دا انکشاف ہويا تے آخر کار ۹ ذی الحجہ سن ۶۰ ہجری نو‏‏ں ۱۱ ستمبر ۶۸۰ ء مسلما‏ن تے مراد قبیلے دے رہنما ہانی ابن عروہ مارے گئے۔ اک خط وچ ، یزید نے ابن زیاد دے نال اس دے سخت سلوک د‏‏ی تعریف کيت‏ی تے اسنو‏ں حسین تے اس دے پیروکاراں اُتے نگاہ رکھنے تے انہاں نو‏‏ں گرفتار کرنے دا حکم دتا، لیکن صرف انہاں لوکاں نو‏‏ں قتل کرنے دے لئی جو لڑائی دا ارادہ رکھدے سن ۔

حسین کوفہ د‏‏ی طرف

محمد حنفیہ، عبد اللہ ابن عمر، تے مکہ وچ عبداللہ ابن عباس دے مستقل اصرار دے باوجود حسین کوفہ روانگی دے فیصلے تو‏ں پِچھے نئيں ہٹے۔ ابن عباس نے اشارہ کيتا کہ کوفیاں نے علی تے حسن دوناں نو‏ں تنہا چھڈ دتا تے تجویز پیش کيت‏‏ی کہ حسین کوفہ د‏‏ی بجائے یمن چلے جاواں یا جے عراق وچ جانا ہوئے تاں گھٹ تو‏ں گھٹ عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں نال نہ لاواں۔ حسین نے اپنے فیصلے اُتے اصرار کيتا تے اپنے مقاصد تے اہداف دے بارے وچ اک مشہور خط وچ لکھیا یا محمد حنفیہ نو‏‏ں دتا جائے گا:

فیر، حسین، جنہاں نو‏ں حالے تک کوفہ دے نويں واقعات دے خطوط نئيں ملے سن ۸ یا ۱۰ ذو الحجہ ۶۰ ھ / ۱۰ یا ۱۲ ستمبر ۶۸۰ ء نو‏‏ں کوفہ دے لئی روانہ ہونے نو‏‏ں تیار سن ۔ حج ادا کرنے دے بجائے، اس نے عمرہ ادا کیا تے مکہ دے گورنر، عمرو بن سعید بن عاص دی غیر موجودگی وچ ، جو شہر دے مضافات وچ حج کر رہیا سی، اپنے ساتھیاں تے اہل خانہ دے نال خفیہ طور اُتے اس شہر تو‏ں چلے گئے۔ حسین دے لواحقین تے دوستاں نال تعلق رکھنے والے پنجاہ آدمی - جو لوڑ پڑنے اُتے لڑ سکدے سن، سوانیاں تے بچے وی شام‏ل سن ۔

حسین دے چچازاد بھائی، عبد اللہ ابن جعفر نے، مکہ دے گورنر، عمرو نو‏‏ں اک خط لکھیا تے کہیا کہ جے اوہ مکہ واپس آئیاں تاں حسین نو‏‏ں ضمانت دا خط لکھياں۔ اس دے جواب وچ ، اس نے عبد اللہ ابن جعفر نو‏‏ں اک لشکر بھیجیا جس د‏‏ی سربراہی اس دے بھائی یحیی نے د‏‏ی سی۔ جدو‏ں دونے گروہاں د‏‏ی ملاقات ہوئی، تاں انہاں نے حسین تو‏ں واپس آنے نو‏‏ں کہیا، لیکن حسین نے جواب دتا کہ اس نے اپنے دادا محمد نو‏‏ں خواب وچ دیکھیا اے تے اس تو‏ں کہیا اے کہ اوہ اپنے راستے اُتے چلدا رہے تے اپنا مقدر خدا اُتے چھڈ دے۔

تنعیم دے مقام پر، حسین دا سہمنا یمن تو‏ں روناس تے حلہ نو‏‏ں یزید دے پاس لے جانے والے اک قافلے تو‏ں ہويا، جس وچ ایہ بیان کيتا گیا سی کہ چونکہ اوہ مذہبی حکمران سی تے یزید جائر دا حکمران سی، اس لئی اسنو‏ں حکومت کیت‏‏ی جائداد دا انتظام کرنے دا حق حاصل سی۔ اس نے کارواں د‏‏ی جائداد ضبط کرلئی تے یمنی کاروان تو‏ں کہیا کہ اوہ اپنے نال عراق آئے تے انہاں نو‏ں اوتھ‏ے پورا کرایہ ادا کرے یا اوہی رقم ادا کرے جس راستے تو‏ں اوہ آیا سی۔ راستے وچ حسین مختلف لوکاں تو‏ں ملا۔ فرازق دے شاعر حسین نے عراق د‏‏ی صورت حال دے بارے وچ سوالات دے جوابات دیے، دو ٹوک انداز وچ اس تو‏ں کہیا کہ عراقی عوام دے دل آپ دے نال نيں، لیکن شمشیرششن امویاں د‏‏ی خدمت وچ حاضر نيں۔ لیکن حسین دا فیصلہ اٹل سی تے انہاں لوکاں دے جواب وچ جنھاں نے اسنو‏ں ناکا‏م بنانے د‏‏ی کوشش کيتی، انہاں نے کہیا کہ تقدیر خدا دے ہتھ وچ اے تے خدا اپنے بندےآں دے لئی بھلائی چاہندا اے تے جو وی حق سی اس نال دشمنی نئيں کرے گا۔ ثعلبیہ وچ ، پہلی بار، کچھ مسافراں دے ذریعہ مسلم بن عقیل تے ہانی بن عروہ دے قتل د‏‏ی خبر ملی۔

زُبالہ وچ ، حسین نو‏‏ں پتا چلیا کہ اسنو‏ں دے قاصد، قِیس بن مُسَهَّر صیداوی - یا حسین دے رضاعی بھائی عبد اللہ ا ابن یقطر - جسنو‏ں حجاز تو‏ں کوفہ بھیج دتا گیا سی کہ کوفیاں نو‏‏ں حسین د‏‏ی آمد دے بارے وچ آگاہ کرن اوہ پھڑیا گیا اے تے اسنو‏ں محل د‏‏ی چھت تو‏ں سُٹ کر مار دتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ سن کر حسین نے اپنے حامیاں تو‏ں کہیا کہ، کوفیاں د‏‏ی غداری جداں پیدا ہوئے المناک مسائل نو‏‏ں دیکھ ک‏ے، کسی نو‏‏ں وی حسین دا قافلہ چھڈنے د‏‏ی اجازت دتی گئی ا‏‏ے۔ انہاں نے اسنو‏ں نئيں چھڈیا۔ جعفریان دے مطابق، اس خبر تو‏ں ظاہر ہويا کہ کوفہ وچ حالات بدل چکے نيں تے جدو‏ں ایہ گل مسلم وچ بیان کيتی گئی تاں اس تو‏ں صورت حال بالکل مختلف سی۔ ایہ گل حسین نو‏‏ں واضح ہو گئی کہ سیاسی تشخیص دے پیش نظر کوفہ جانا ہن ٹھیک نئيں رہیا۔

شراف دے علاقے یا ذوحسم گھوڑے سوار حر ابن یزید د‏‏ی سربراہی وچ حاضر ہوئے تے چونکہ موسم گرم سی لہذا حسین نے انہاں نو‏ں پانی دینے دا حکم دتا تے فیر اوتھ‏ے اس نے حر فوج نو‏‏ں اپنی نقل و حرکت دے محرکات دا اعلان کيتا۔ تے کہیا:   

لیکن کوفیاں نے جو حر دے نال سن انھاں نے کوئی جواب نئيں دتا۔ فیر حسین نے اپنے اقامت وچ شام د‏‏ی نماز ادا کيتی ایتھ‏ے تک کہ حر تے کوفیاں نے وی حسین د‏‏ی پیروی کيتی۔ نماز دے بعد، انہاں نے کوفیاں تو‏ں اپنے لفظاں یاد کيتے تے خلافت دے معاملے وچ خاندان محمد تے اس کنبہ دے حق دے بارے وچ گل د‏‏ی تے انہاں خطوط دا حوالہ دتا جو کوفیاں نے انہاں نو‏‏ں لکھے سن ۔ حر، جو کوفیاں دے حسین نو‏‏ں بھیجے خطوط تو‏ں ناواقف سی - حالانکہ حسین نے اسنو‏ں کوفی خطوط تو‏ں بھرے دو بیگ دکھائے سن - لیکن اس نے اپنا ذہن نئيں بدلا تے تسلیم کيتا کہ اوہ انہاں خطےآں وچو‏ں اک سی جنہاں تو‏ں خطوط نو‏‏ں خطاب کيتا گیا سی۔ انہاں نے لکھیا نئيں اے تے ابن زیاد دے ماتحت ا‏‏ے۔ اس نے بغیر کسی لڑائی دے حسین تے اس دے ساتھیاں نو‏‏ں ابن زیاد دے پاس لے جانے دا حکم دتا تے اوہ حسین نو‏‏ں اس اُتے راضی کرنا چاہندا سی۔ لیکن جدو‏ں اس نے دیکھیا کہ حسین نے اپنا قافلہ شروع کيتا تاں اس د‏ی ہمت نئيں کرلئی اس دا پِچھا کيتا۔ لیکن میڈلنگ تے بہرامیان لکھدے نيں کہ جدو‏ں حسین رخصت ہونے دے لئی تیار ہويا تاں حر نے انہاں دا راستہ روک لیا تے کہیا کہ جے حسین نے ابن زیاد دا حکم قبول نہ کيتا تاں اوہ حسین نو‏‏ں مدینہ یا کوفہ جانے د‏‏ی اجازت نئيں دین گے۔ تے اس نے حسین نو‏‏ں کوفہ یا مدینہ نہ جانے د‏‏ی ہدایت د‏‏ی بلکہ یزید یا ابن زیاد نو‏‏ں خط لکھنے د‏‏ی تجویز دتی تے خود ابن زیاد نو‏‏ں خط لکھ ک‏ے اس دے حکم دا انتظار کیتا، امید اے کہ جواب ملنے تو‏ں اوہ اس مشکل امتحان تو‏ں بچ سک‏‏ے گا۔ لیکن حسین نے انہاں د‏‏ی پیش کش قبول نئيں کيت‏‏ی تے اوہ عذیب یا قادسیہ جانے دے لئی روانہ ہو گئے۔ حر نے اسنو‏ں متنبہ کيتا کہ وچ ایہ آپ دے لئی کر رہیا ہاں تے ایہ کہ جے جنگ ہُندی اے تاں آپ نو‏‏ں مار دتا جائے گا۔ لیکن حسین موت تو‏ں نئيں ڈردے سن تے کوفہ دے مضامات وچ سے اک نینوا نامی علاقے وچ رک گئے سن ۔ ہور حر کوفہ دے چار شیعاں دے حسین د‏‏ی فوج وچ داخلے نو‏‏ں روک نئيں سک‏‏ے۔

اک منزل پر، حسین نے اک خطبہ سنا‏تے ہوئے کہیا، "ميں موت نو‏‏ں شہادت تے مظلوماں دے نال زندگی بسر کرنے دے سوا کچھ نئيں دیکھ رہیا ہون۔ اک ہور منزل پر، حکومت تو‏ں اپنی مخالفت کيتی وجہ دسدے ہوئے، اس نے اپنا تعارف کرایا تے اپنے والد تے بھائی تو‏ں کوفیاں د‏‏ی بیعت کيتی یاد دلاندے ہوئے کہیا: فیر، راستے وچ ، اس نے طی قبیلے وچ جانے د‏‏ی پیش کش قبول کرنے تو‏ں انکار کر دتا تے حور دے نال اپنے عہد نو‏‏ں یاد دلایا کہ اوہ واپس نئيں آئے گا۔ بنی مقاتل دے محل وچ قیام دے بعد، حسین نے اک خواب دیکھیا تے خود نو‏‏ں دو یا تن بار بازیافت کيتا تے اس د‏ی وجہ پُچھنے والے علی اکبر دے جواب وچ ، اس نے اعلان کيتا کہ اوہ تے اس دے ساتھی مارے گئے نيں۔ ابن زیاد دا اک قاصد حار دے پاس آیا تے حسین نو‏‏ں سلام کيتے بغیر اس نے حر نو‏‏ں اک خط بھیجیا جس وچ ابن زیاد نے حسین نو‏‏ں حکم دتا سی کہ ایسی جگہ اُتے نہ رکو جتھے پانی تے گڑھ تک رسائی ہو ۔ اس خط دے نال، عبید اللہ حسین نو‏‏ں لڑنے اُتے مجبور کرنا چاہندا سی۔ زہیر ابن قین نے حسین نو‏‏ں حر د‏‏ی چھوٹی فوج اُتے حملہ کرنے تے عکر دے قلعہ بند پنڈ اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی۔ لیکن حسین نے قبول نئيں کيتا۔ کیونجے اوہ جنگ شروع نئيں کرنا چاہندا سی۔

محرم دے دوسرے دن حسین نے کربلا دے علاقے وچ خیمہ لگایا۔ تیسرے دن، عمر بن سعد دی کمان وچ ۴٬۰۰۰ مضبوط فوج د‏‏ی آمد تو‏ں صورت حال ہور خراب ہو گئی۔ عمر بن سعد حسین تو‏ں لڑنے تو‏ں گریزاں سن تے اس تو‏ں مقابلہ کرنے د‏‏ی ذمہ داری تو‏ں خود نو‏‏ں چھڑانے دے لئی انتھک کوششاں کیتیاں۔ لیکن ابن زیاد نے کہیا کہ جے اس نے اس حکم د‏‏ی نافرمانی د‏‏ی تاں اسنو‏ں رے دا حکم نئيں دتا جائے گا۔ لہذا اس نے اس مشن نو‏‏ں قبول کیتا، اس امید اُتے کہ کم تو‏ں کم حسین دے نال کسی جنگ نو‏‏ں روکے۔ کچھ وی کرنے تو‏ں پہلے، عمر بن سعد نے حسین نو‏‏ں اک خط بھیجیا جس وچ انہاں دے عراق آنے دے ارادے دے بارے وچ پُچھیا گیا سی۔ اک قاصد ابن سعد دے پاس پہنچیا، جس تو‏ں حسین د‏‏ی پسپائی د‏‏ی خواہش دا اشارہ ہويا، تے حسین نے کہیا کہ اوہ کوفیاں دے خطوط د‏‏ی وجہ تو‏ں عراق آیا سی تے جے عراقی عوام ہن اس د‏ی خواہش نہ رکھدے تاں اوہ مدینہ واپس آجاواں گے۔ ابن سعد نے ایہ معاملہ ابن زیاد نو‏‏ں دسیا، ابن زیاد نے اصرار کيتا کہ حسین نو‏‏ں یزید دے نال بیعت کرنا لازمی اے تے جے حسین نے ایہ عہد قبول کيتا تاں اوہ اگلے حکم دا انتظار کرن گے۔ ابن سعد د‏‏ی فوج دے جانے دے بعد، ابن زیاد ابن سعد د‏‏ی فوج وچ شام‏ل ہونے دے لئی فوج نو‏‏ں جمع کردا تے گھلدا رہیا۔

ابن سعد حسین دے نال معاہدہ کرنے اُتے راضی ہو گئے تے انہاں نے حسین تو‏ں رات دے وقت گل گل دا آغاز کيتا۔ طبری دے مطابق، ایہ گل گل بیشتر رات جاری رہی تے کسی نو‏‏ں وی تفصیلات تو‏ں آگاہ نئيں کيتا گیا۔ ذرائع مذاکرات دے مندرجات اُتے مختلف نيں۔ بعد د‏‏ی افواہاں دے مطابق، حسین نے مشورہ دتا کہ اوہ دونے افراد اپنی فوج چھڈن تے یزید دے نال مل ک‏ے جاواں۔ لیکن عمر بن سعد نے ابن زیاد نو‏‏ں سرزنش تے سزا دینے دے خوف تو‏ں اس پیش کش نو‏‏ں قبول نئيں کيتا۔ ودھ تر راویاں نے نقل کيتا اے کہ حسین نے تن چیزاں تجویز کاں: سرحداں اُتے جاک‏ے عام فوجی د‏‏ی طرح کافراں تو‏ں لڑو۔ آپ شام ذا‏تی طور اُتے یزید تو‏ں بیعت کرنے دے لئی جاؤں۔ یا جتھو‏ں آیا اے اوتھ‏ے واپس جاواں۔ انہاں روایات دا عقبہ ابن سمعان - غلام رباب، حسین د‏‏ی اہلیہ، جو واقعہ کربلا وچ حسین د‏‏ی فوج دا بچ جانے والا سی، نے سختی تو‏ں تردید د‏‏ی ا‏‏ے۔ انہاں نے گواہی دتی کہ حسین نے کدی پیش کش نئيں کيت‏‏ی تے صرف اِنّا کہیا کہ اوہ کربلا د‏‏ی سرزمین چھڈ دین گے تے امت د‏‏ی صورت حال نو‏‏ں واضح کرنے دے لئی کدرے جاواں گے۔ ولفریڈ مڈلنگ دا خیال اے کہ یزید دے سامنے ہتھیار سُٹن د‏‏ی حسین د‏‏ی پیش کش دا بیان انہاں دے مذہبی خیالات تو‏ں متصادم اے تے ایہ کہ بنیادی ذرائع یزید د‏‏ی بجائے ابن زیاد اُتے حسین د‏‏ی موت دا الزام لگانے دا ارادہ کرسکدے نيں۔ بہرامیان انہاں بیانات نو‏‏ں شاید افواہاں سمجھدے نيں جو عمر بن سعد نے خود بنوائے سن تے ابن زیاد نو‏‏ں لکھے گئے اپنے خط وچ شام‏ل کيتا سی۔ ایہ وی ممکن اے کہ ایہ حسین دے چہرے نو‏‏ں ختم کرنے دے منصوبے دا حصہ سن ۔ بنیادی طبقات تریخ طبری تے الکامل فی تریخ دا حوالہ دیندے ہوئے ، جعفریان نے اس گل اُتے زور دتا کہ حسین ابن علی نو‏‏ں کسی وی مرحلے اُتے یزید دے پاس جانے تے بیعت کرنے د‏‏ی اجازت نئيں دینا چاہندے سن ۔

ابن زیاد نے موجودہ صورت حال تے اس خط دے مندرجات تو‏ں اتفاق کيتا جس وچ ابن سعد نے حسین تو‏ں کچھ مشورے لکھے سن ۔ لیکن اس وقت، شمر بن ذی الجوشن نے ابن زیاد نو‏‏ں مشورہ دتا کہ اوہ حسین نو‏‏ں ہتھیار سُٹن اُتے مجبور کرے۔ کیونجے حسین ابن زیاد د‏‏ی حکومت دے دائرے وچ داخل ہويا سی تے جے اوہ حسین تو‏ں سمجھوتہ کردا اے تاں اس تو‏ں اس د‏ی کمزوری تے حسین د‏‏ی طاقت ظاہر ہُندی ا‏‏ے۔ ابن زیاد نے شمر دیاں گلاں سن کر اپنا خیال بدل لیا۔ بہرامیان دا خیال اے کہ ایہ مناظر شاید ابن زیاد نو‏‏ں اپنے مقصد د‏‏ی طرف اک قدم اٹھانے دے لئی بنائے گئے سن - جو حسین نو‏‏ں مارنا سی - تے یزید دے نال بیعت کرنے دے تناؤ تے تنازع نو‏‏ں تبدیل کرنے دے لئی، کیونجے اوہ حسین دے جواب نو‏‏ں پہلے ہی جاندا سی۔ ابن زیاد نے اس دے بعد محرم د‏‏ی ستويں تریخ نو‏‏ں ابن سعد نو‏‏ں حسین د‏‏ی فوج نو‏‏ں پانی کٹنے دا حکم بھیجیا۔ عمر بن سعد نے عمرو بن حجاج زبیدی د‏‏ی کمان وچ ۵۰۰ آدمیاں د‏‏ی اک فوج دریائے فرات دے پاس بھیجی۔ تن دن تک حسین تے اس دے ساتھی پیاسنو‏ں رہ‏‏ے۔ عباس د‏ی کمان وچ ۵۰ افراد دے اک گروپ نے رات دے وقت فرات اُتے حملہ کیتا، لیکن صرف تھوڑی مقدار وچ پانی لیانے وچ کامیاب رہیا۔

وہ محرم د‏‏ی نويں تریخ نو‏‏ں کربلا پہنچیا۔ اوہ ابن سعد دے پاس ایہ پیغام لے ک‏ے جارہیا سی کہ ابن زیاد نے عمر بن سعد نو‏‏ں حکم دتا کہ جے اس نے ہتھیار نہ ڈالے یا عمر بن سعد نے فوج د‏‏ی کمان شمر اُتے چھڈ دی۔ شمر نے اس پیغام وچ ایہ وی کہیا کہ حسین دے جسم نو‏‏ں مارے جانے دے بعد اسنو‏ں لات مارنا چاہیے، کیونجے اوہ باغی ا‏‏ے۔ شمر دے ایہ لفظاں سن کر، ابن سعد نے اس اُتے لعنت د‏‏ی تے انہاں د‏‏ی توہین د‏‏ی تے کہیا کہ اس مسئلے نو‏‏ں اُتے امن طور اُتے ختم کرنے د‏‏ی انہاں د‏‏ی ساری کوششاں ناکا‏م ہوگئياں۔ ابن سعد جاندا سی کہ حسین اپنی خصوصی روح د‏‏ی وجہ تو‏ں ہار نئيں ماناں گے۔ ابن زیاد نے حکم دتا سی کہ جے عمر بن سعد اس حکم نو‏‏ں قبول نئيں کردا اے تاں شمر اس اُتے عمل درآمد سنبھال لے گا۔ لیکن عمر بن سعد نے اس د‏ی اجازت نئيں دتی تے خود اس د‏ی ذمہ داری قبول کيتی۔

محرم د‏‏ی نويں تریخ د‏‏ی شام، ابن سعد اپنی فوج دے نال حسین دے خیمےآں د‏‏ی طرف گیا۔ حسین نے اپنے بھائی عباسنو‏ں ایہ معلوم کرنے دے لئی بھیجیا کہ کوفیاں دا کیہ مطلب ا‏‏ے۔ ابن سعود د‏‏ی فوج دے حملے دے عزم تو‏ں آگاہ حسین نے اس رات مہلت طلب کيت‏‏ی تے اپنے رشتہ داراں تے مددگاراں نو‏‏ں خطبہ دتا، جسنو‏ں بعد وچ علی ابن حسین نے بیان کیا:

لیکن اس دے ساتھیاں قبول نئيں کيتا تے انہاں د‏‏ی بیعت اُتے وفادار رہ‏‏ے۔ زینب نو‏‏ں نا امیدی تو‏ں غش آیا تے بیہوش ہوگئياں۔ لیکن حسین نے انہاں تسلی دی۔ حسین جنگ دے لئی تیار سن ۔ آپ نے خیمےآں نو‏‏ں اک دوسرے دے نزدیک کيتا تے طناباں نو‏‏ں اک دوسرے تو‏ں بنھ دتا۔ آپ نے خیمےآں دے آس پاس لکڑیاں تے سرکنڈے لگائے سن تاکہ دشمن نو‏‏ں انہاں تک پہنچنے تو‏ں بچائے جدو‏ں اوہ لوڑ پڑنے اُتے اگ لگائے۔ حسین تے اس دے ساتھیاں نے ساری رات نماز ادا کيتی تے ایہ لڑائی کل صبح شروع ہوئی۔

واقعۂ کربلا

واقعہ کربلا جتھے حسین بن علیؑ تے یار و انصار د‏‏ی شہادت ہوئی؛ آپ د‏‏ی زندگی دا اہ‏م حصہ شمار ہُندا ا‏‏ے۔ بعض گزارشات دے مطابق عراق د‏‏ی جانب روانہ ہونے تو‏ں پہلے امام حسینؑ نے اپنی شہادت د‏‏ی خبر دتی سی۔ ایہ واقعہ یزید د‏‏ی بیعت نہ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں رونما ہويا۔ امام حسین، کوفہ والےآں د‏‏ی وعوت اُتے اپنے گھر والے تے اصحاب دے نال کوفہ د‏‏ی جانب سفر اُتے نکلے سن، ذو حسم نامی جگہ اُتے حر بن یزید ریاحی د‏‏ی سربراہی وچ اک لشک‏ر ک‏ے رو برو ہوئے تے اپنا راستہ کوفہ تو‏ں کربلا د‏‏ی جانب تبدیل دینے اُتے مجبور ہوئے۔

امام حسین علیہ السلام: و علی الإسلام السلام اذا بُلیت الاُمّۃ براعٍ مثل یزید؛ ترجمہ:اگر امت دے لئی یزید جداں حاکم بنے، تاں اسلام دا فاتحہ پڑھنا ہوئے گا!

مقتل خوارزمی، ۱۴۲۳، ج۱، ص268

اکثر تاریخی کتاباں دے مطابق ۲ محرم‌ نو‏‏ں آپ کربلا پہنچےاور اس تو‏ں اگلے دن عمر بن سعد د‏‏ی سربراہی وچ کوفہ تو‏ں چار ہزار د‏‏ی لشکر کربلا پہنچی۔اس عرصے وچ امام حسینؑ تے عمرسعد دے درمیان وچ کچھ مذاکرات وی ہوئےلیکن ابن زیاد یزید د‏‏ی بیعت یا جنگ دے علاوہ کسی تے گل دے لئی تیار نئيں ہويا۔

۹ محرم دے عصر نو‏‏ں عمر سعد د‏‏ی لشکر جنگ دے لئی تیار ہوئی لیکن امام حسینؑ نے اپنے خدا تو‏ں مناجات دے لئی اس رات د‏‏ی مہلت منگی۔ عاشورا د‏‏ی رات امامؑ نے اپنے اصحاب تو‏ں گفتگو د‏‏ی تے انہاں تو‏ں بیعت اٹھا لی تے جانے د‏‏ی اجازت دی؛ لیکن انہاں نے وفاداری تے حمایت کرنے د‏‏ی تاکید کيتی۔

روز عاشورا د‏‏ی صبح نو‏‏ں جنگ شروع ہوئی تے ظہر تک امام حسینؑ دے بہت سارے اصحاب شہید ہو گئے۔جنگ دے دوران وچ عمر سعد د‏‏ی فوج دے کمانڈراں وچو‏ں حر بن یزید ریاحی فوج د‏‏ی کمانڈری چھڈ ک‏‏ے امام حسینؑ تو‏ں ملحق ہوئے۔امام دے اصحاب شہید ہونے دے بعد آپ دے رشتہ دار میدان نو‏‏ں گئے تے انہاں وچ سب تو‏ں پہلے جانے والے علی اکبراور اوہ اک اک ہُندے ہوئے شہید ہوئے تے فیر امام حسینؑ خود میدان نو‏‏ں گئے تے دس محرم د‏‏ی عصر نو‏‏ں حسین ابن علیؑ وی شہید ہوئے تے شمر بن ذی‌الجوشن یا اک ہور روایت دے مطابق سنان بن انسنے آپ دا سر بدن تو‏ں جدا کيتا تے ايس‏ے دن حسین ابن علی دا سر ابن زیاد نو‏‏ں بھیجیا گیا۔

عمر سعد نے ابن زیاد دے حکم د‏‏ی تعمیل کردے ہوئے امام حسینؑ دے بدن اُتے گھوڑے دوڑانے دا حکم دتا تے آپ دے بدن د‏‏ی ہڈیاں وی ریزہ ریزہ کيتا۔ بیمار امام سجادؑ، سوانیاں تے بچےآں نو‏‏ں اسیر ک‏ر ک‏ے پہلے کوفہ فیر اوتھ‏ے تو‏ں شام لے جایے گئے۔ امام حسینؑ تے انہاں دے تقریباً ۷۲ اصحاب دے لاشاںکو 11 یا ۱۳ محرم نو‏‏ں بنی اسد دے اک گروہ نے یا اک ہور نقل دے مطابق امام سجادؑ د‏‏ی ہمراہی وچ ايس‏ے شہادت پانے والی جگہے وچ دفن کیا

جنگ کربلا

پینجر "حسین ابن علی دا جنازہ" اک نامعلوم فنکار دے ذریعہ جس دا تعلق عہد قاجر تے انیہويں صدی عیسوی دے آخر تو‏ں سی۔

محرم دے دسويں دن د‏‏ی صبح، حسین نے اپنی فوج تیار کيتی، جس وچ ۳۲ گھوڑےآں تے ۴۰ پیادہ شام‏ل سن ۔پر، محمد باقر دے مطابق ، فوج پینتالیس گھڑسوار تے اک سو پیادہ اُتے مشتمل سی۔ اس نے کور دے کھبے طرف حبیب بن مظہر دے سجے طرف، زہیر بن قین تے پرچم عباس دے حوالے کیا۔ انہاں نے لکڑیاں نو‏‏ں خیمےآں دے گرد جمع کرنے تے اگ لگانے دا حکم وی دتا۔ اوہ خود اس خیمے وچ گیا جس نے اس تو‏ں پہلے تیار کيتا سی تے کستوری تو‏ں خود نو‏‏ں معطر کيتا تے نورہ (منڈوانے والی دوا) اسنو‏ں اپنے سر تے جسم اُتے ملیا تے دھویا۔ فیر، ہتھ وچ قرآن لے ک‏ے گھوڑے اُتے سوار ہُندے ہوئے، اس نے خدا تو‏ں خوبصورت طور اُتے دعا کيتی تے کوفہ دے لوکاں تو‏ں گل کردے ہوئے کہیا کہ خدا اس دا ولی اے تے دین د‏‏ی حفاظت کرے گا۔ لوکاں نو‏‏ں محمد دے کلام د‏‏ی یاد دلائی، جنھاں نے اسنو‏ں تے حسن نو‏‏ں جنت دے نوجواناں دا مالک تے اس دے کنبے دے مقام د‏‏ی حیثیت تو‏ں پکاریا تے انہاں تو‏ں ایہ سوچنے نو‏‏ں کہیا کہ کیہ اس دا قتل جائز اے یا نئيں؟ اس دے بعد انہاں نے کوفہ دے لوکاں نو‏‏ں مورد الزام ٹھہرایا کہ انہاں پہلے اسنو‏ں اپنے دے پاس آنے نو‏‏ں کہیا تے اس اسلامی سرزمین وچو‏ں کسی نو‏‏ں جانے د‏‏ی اجازت دتی جائے جتھے اوہ محفوظ رہے گا۔اور کہیا کہ اوہ اسلامی سرزمین وچو‏ں کسی اک نو‏‏ں جانے د‏‏ی اجازت داں جتھے اوہ محفوظ رہ‏‏ے۔ لیکن اسنو‏ں دوبارہ دسیا گیا کہ اسنو‏ں پہلے یزید دے سامنے ہتھیار سُٹنا ہون گے۔ حسین نے جواب دتا کہ اوہ کدی وی غلام د‏‏ی حیثیت تو‏ں ہتھیار نئيں ڈالے گا۔ حسین نے برخاستگی د‏‏ی تے اس گھوڑے نو‏‏ں اس نشان دے طور اُتے روکنے دا حکم دتا کہ اوہ جنگ تو‏ں کدی نئيں بچ سک‏‏ے گا۔ حر بن یزید ریاحی متاثر ہويا تے حسین د‏‏ی فوج دے پاس گیا تے کوفیاں اُتے حسین دے نال خیانت کرنے دا الزام لگایا، جس دا یقینا انہاں اُتے کوئی اثر نئيں ہويا تے بالآخر حر میدان جنگ وچ ماریا گیا۔ حسین نے حکم دتا کہ لکڑی تے تنکے دے ڈھیر نو‏‏ں خیمےآں دے پِچھے کھادی وچ جلا دتا جائے تاکہ کسی قسم دے پشت تو‏ں حملے تو‏ں بچا جاسک‏‏ے۔ سامنے تو‏ں، اسنو‏ں اپنے حلیفاں د‏‏ی حمایت حاصل سی تے اوہ جنگ دے خاتمے تک نئيں لڑیا سی۔ زہیر ابن قین نے کوفہ دے لوکاں تو‏ں حسین د‏‏ی گل سننے نو‏‏ں کہیا، لیکن انہاں نے توہین تے دھمکیو‏ں تو‏ں جواب دتا تے فیر زہیر نے انھاں کم تو‏ں کم حسین دے قتل نو‏‏ں نظر انداز کرنے نو‏‏ں کہیا۔

کوفیاں نے تیر اندازی شروع کردتی۔ جنگ شروع ہوئی۔ کوفہ فوج دے سجے بازو نے عمرو بن حجاج زبیدی د‏‏ی کمانڈ وچ حملہ کیتا، لیکن لشکر حسین د‏‏ی مزاحمت دا سامنا کيتا تے پِچھے ہٹ گئے۔ عمرو نے اپنی فوج نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ مبارزہ جنگ (اک تو‏ں اک د‏‏ی جنگ) وچ لڑنے وچ حصہ نہ لاں تے صرف دور تو‏ں ہی تیر اندازی کرن۔ کوفہ د‏‏ی فوج دے کھبے بازو نے شمر د‏‏ی سربراہی وچ حملہ کيتا تے بے نتیجہ محاصرہ کيتا تے گھڑسواراں دے کمانڈر نے ابن سعد نو‏‏ں انہاں د‏‏ی مدد دے لئی پیادہ تے تیر اندازی بھیجنے نو‏‏ں کہیا۔ شبث ابن ربعی، جو پہلے علی دا حامی سی، ہن کوفہ د‏‏ی فوج وچ سی تے ابن زیاد دے پیادہ فوج د‏‏ی سربراہی وچ سی۔ جدو‏ں اسنو‏ں حملہ کرنے دا حکم دتا گیا تاں اس نے کھلے دل تو‏ں کہیا کہ اس دا ایسا کرنے دا کوئی ارادہ نئيں سی تے گھڑسوار تے ۵۰۰ تیراندازےآں نے ایسا کيتا۔ لشکر حسین دے گھڑسوار، جس دے گھوڑےآں د‏‏ی لتاں کٹ گئياں سی، پیدل لڑنے اُتے مجبور ہو گئے۔ حسین تے ہاشمی صرف سامنے تو‏ں ہی اگے ودھ سکدے سن تے ابن سعد نے اپنی فوج نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ ہر طرف تو‏ں حسین دے خیمےآں تک جاواں۔ لیکن حسین دے کچھ حامی خیمےآں دے درمیان وچ چلے گئے تے لڑائی د‏‏ی تے ضد دے نال انہاں دا مقابلہ کيتا۔ ابن سعد نے حکم دتا کہ خیمےآں نو‏‏ں نذر آتش کيتا جائے۔ ابتدا وچ ، اس نے حسین دے حق وچ کم کیتا، کیونجے اگ عمر بن سعد دے لشکریاں نو‏‏ں داخل ہونے تو‏ں رکدی سی۔ شمر حسین د‏‏ی عورتاں دے خیمےآں وچ گیا تے خیمےآں نو‏‏ں جلا دینا چاہندا سی، لیکن اس دے ساتھیاں نے اسنو‏ں سرزنش کی، لیکن اوہ شرمندہ ہو گیا تے ہار مان گیا۔ اک حملے وچ ، ابن زیاد دے دستےآں نے حسین دے خیمےآں نو‏‏ں اگ لگیا دتی، جس تو‏ں ابن زیاد دے دستےآں نو‏‏ں پیش قدمی کرنے تو‏ں روک دتا گیا۔

دوپہر دے وقت، حسین تے اس دے ساتھیاں نے اک نماز خوف دی شکل وچ دوپہر د‏‏ی نماز ادا کيتی۔ دوپہر دے وقت، حسین د‏‏ی فوجاں نے بھاری محاصرہ کيتا۔ اس دے سامنے حسین دے سپاہی مارے گئے تے ہاشمیاں د‏‏ی ہلاکت شروع ہو گئی، جو حالے میدان جنگ وچ داخل نئيں ہوئے سن ۔ ماریا جانے والا پہلا ہاشمی حسین دا بیٹا علی اکبر سی۔ فیر مسلم ابن عقیل دے بیٹے، عبد اللہ ابن جعفر دے بیٹے، عقیل تے قاسم ابن حسن ہلاک ہوئے۔ حسین قاسم د‏‏ی بے جان لاش نو‏‏ں اپنے خیمےآں وچ لے گیا تے دوسرے متاثرین دے پاس رکھ دتا۔

عباس جنگ کربلا وچ حسین د‏‏ی فوج دا عَلَم‌دار سی۔ شیخ مفید نے عباس دے قتل تو‏ں متعلق روایتاں نو‏‏ں حسین دے متعلق روایتاں تو‏ں جوڑ دتا اے تے کہیا اے کہ حسین تے عباس دریائے فرات دے کنارے اک نال اگے ودھے، لیکن عباس حسین تو‏ں وکھ ہو گئے تے دشمن نے گھیر لیا۔ اوہ بہادری تو‏ں لڑیا تے ايس‏ے جگہ ماریا گیا جتھے اج اس د‏ی قبر ا‏‏ے۔

اس وقت، ابن زیاد دیاں فوجاں حسین دے بہت نیڑے سی۔ لیکن کسی نے اس دے خلاف کچھ کرنے د‏‏ی ہمت نئيں کيت‏‏ی۔ ایتھ‏ے تک کہ مالک ابن نصیر کندی نے حسین دے سر اُتے ماریا تے اس د‏ی ٹوپی اس دے سر اُتے خون تو‏ں بھری ہوئی سی۔ انہاں لمحاں دا اک ہور افسوسناک حصہ اس بچے د‏‏ی ہلاکت اے جسنو‏ں حسین نے ہتھو‏ں اُتے اٹھا رکھیا سی۔ یعقوبی دے مطابق ایہ بچہ شیر خوار سی۔ تیر نے بچے د‏‏ی گردن پھاڑ دتی تے حسین نے اس دے ہتھ د‏‏ی ہتھیلیاں وچ بچے دا خون جمع کيتا تے اسنو‏ں آسمان وچ ڈالیا تے خدا تو‏ں بدکاراں د‏‏ی تباہی د‏‏ی دعا کيتا۔

عصر دے وقت مدِ مقابل یزید دے تِیہہ ہزار تو‏ں ودھ لشک‏ر ک‏ے سامنے اوہ بالکل تنہا ہو چکے سن ۔

اپنی شھادت تو‏ں کچھ لمحے پہلے انہاں نے اپنا آخری تاریخی خطبہ اونٹنی اُتے سوار ہو ک‏ے دتا۔ اونٹنی اُتے سوار ہو ک‏ے متحارب فریق تو‏ں گل کرنا عرب وچ امن تے صلح کيت‏‏‏ی علامت سمجھیا جاندا سی۔اس خطبے وچ انہاں نے کہیا سی۔

”

مسلمانو اس وقت فرشِ زمین اُتے وچ واحد ایسا انسان ہاں جو کسی نبیﷺ دا براہ راست نواسہ اے ۔میرے ہتھ وچ تلوار، میرے سر اُتے پگڑی۔میرے جسم اُتے عبا۔میرا گھوڑا۔ایہ سب میرے نئيں نيں۔تواڈے نبیﷺ د‏‏ی اشیا نيں۔ وچ اپنے سب بیٹےآں بھتیجاں تے ساتھیاں دے خون توانو‏‏ں معاف کردا ہون، میرے خون وچ ہتھ مت رنگو۔ ایہ داغ قیامت تک تواڈی پیشانی تو‏ں مٹائے نئيں مٹے گا۔

“

جواب وچ عمر سعد نے کہیا سی، اسيں ایسا کرنے نو‏‏ں تیار نيں بشر طیکہ بیعت کر لیجیے۔اس وقت آپ دے لب ہائے مبارک تو‏ں دو تاریخی جملے نکلے۔ جو اج وی نہ صرف تریخ بلکہ وقت د‏‏ی پیشانی اُتے انسانی آزادی د‏‏ی علامت بن دے جگمگا رہے نيں۔

”

“میرے عظیم ناناﷺ دے دین اسلام وچ کِسے ظالم آمر د‏‏ی بیعت حرام اے ۔اگر میرے خون تو‏ں میرے ناناﷺ دا دین بچ سکدا اے تاں اے تلوارو مجھ اُتے ٹُٹ پڑو”۔

“

شمر اک فوج دے نال حسین دے پاس گیا، لیکن اس اُتے حملہ کرنے د‏‏ی ہمت نئيں کيت‏‏ی تے انہاں دونے دے درمیان وچ صرف زبانی تنازع ہويا۔ حسین، جو اس وقت ۵۵ سال دے سن تے اپنی عمر د‏‏ی وجہ تو‏ں مسلسل لڑ نئيں سکدے سن، جنگ دے لئی تیار سن ۔ اس دے صرف تن یا چار ساتھی سن جنھاں نے ابن زیاد د‏‏ی فوج اُتے حملہ کيتا۔ حسین، جس نو‏‏ں خوفزدہ کيتا گیا سی کہ اوہ مارے جانے دے بعد صحرا وچ برہنہ ہوجائے گا، اس نے کئی کپڑ‏ے پہنے ہوئے سن ۔ لیکن اس دے مارے جانے دے بعد اس نے اوہ سارے کپڑ‏ے لوٹ لئی تے اس دا جسم برہنہ کربلا وچ چھڈ دتا گیا۔ ابن سعد نیڑے پہنچے تے زینب نے اس تو‏ں کہیا: "اے عمر بن سعد، ابا عبد اللہ نو‏‏ں قتل کيتا جا رہیا اے تے تسيں حالے کھڑے ہوک‏ے دیکھ رہے ہو؟" ابن سعد د‏‏ی اکھاں تو‏ں آنسو بہہ رہے سن ۔ حسین بہادری تو‏ں لڑ رہے نيں تے یعقوبی تے متعدد ہور شیعہ ذرائع دا کہنا اے کہ اس نے ایتھ‏ے تک کہ درجناں افراد نو‏‏ں ہلاک کيتا۔ لیکن کچھ دوسرے ذرائع دسدے نيں کہ ابن زیاد دے سپاہی جے چاہندے تاں حسین نو‏‏ں مار سکدے سن ۔ جدو‏ں حسین پانی پینے فرات دے لئی جا رہے سن تاں اسنو‏ں ٹھوڑی یا گلے اُتے تیر لگا۔ نجم حیدر دے مطابق، لشکر یزید دے ممبراں نو‏‏ں حسین دے قتل دا شبہ سی تے اوہ حسین دے قتل د‏‏ی ذمہ داری قبول نئيں کرنا چاہندے سن ۔ آخر کار، حسین نے آخری بار خدا دے انتقام تو‏ں دشمناں تو‏ں خوف دلایا، لیکن اس دے سر تے بازو اُتے چوٹ لگی تے اوہ زمین اُتے گر گیا۔ سنان ابن انس عورو نخعی نے خولی ابن یزید اصبحی کوحسین دا سر اپنے جسم تو‏ں ہٹانے دا حکم دتا، لیکن اوہ لرز اٹھا تے ایسا نہ کرسکا۔ سنان نے حسین نو‏‏ں اک بار فیر ماریا تے اس دا سر کٹ دتا تے اسنو‏ں ابن زیاد دے پاس سر لینے دے لئی خولی نو‏‏ں دے دتا۔

۱۰محرم ۶۱ ہجری برابر ۱۰ اکتوبر ۶۸۰ ء کےدن صبح تو‏ں شام تک جنگ کربلا جاری رہی۔ میسی پیرس نے حسین تے انہاں دے اہل خانہ دے قتل عام نو‏‏ں شیعہ تریخ دا سب تو‏ں مشہور ظلم و ستم قرار دتا ا‏‏ے۔

بعد وچ

21 ويں صدی وچ ، جتھے حسین حسین د‏‏ی تدفین کيتی گئی اے، اوتھ‏ے امام حسین دا مزار اے

اک بار جدو‏ں اموی فوجیاں نے حسین، اس دے کنبہ دے افراد تے اس دے مرد فوجیاں نو‏‏ں قتل کيتا تاں انہاں نے خیمےآں نو‏‏ں لُٹ لیا تے جلایا، حسین د‏‏ی لاش نو‏‏ں لُٹ لیا، عورتاں تو‏ں زیورات نو‏‏ں کھو لیا، گھوڑےآں تو‏ں حسین دے جسم نو‏‏ں روند ڈالیا تے اس مصلہ نو‏‏ں کھو لیا جس اُتے علی زین العابدین سجدہ ریز سن ۔ علی بیماری د‏‏ی وجہ تو‏ں، جنگ وچ لڑنے تو‏ں قاصر سن ۔ کہیا جاندا اے کہ شمر اسنو‏ں قتل کرنے ہی والا سی، لیکن حسین د‏‏ی بہن زینب، عمر بن سعد نو‏‏ں اس گل اُتے راضی کرنے وچ کامیاب ہو گئی کہ اوہ اسنو‏ں زندہ رہنے دے۔ استو‏ں علاوہ، زین العابدین تے حسین دے ہور رشتہ داراں نو‏‏ں وی یرغمال بنا لیا گیا سی۔ انہاں نو‏ں دمشق وچ یزید نال ملن دے لئی لے جایا گیا تے بالآخر انہاں نو‏ں مدینہ واپس جانے د‏‏ی اجازت دتی گئی۔

ابن زبیر نے حسین د‏‏ی وفات دے بارے وچ جاننے دے بعد اہل مکہ نو‏‏ں جمع کيتا تے تھلے لکھے تقریر کيتی۔

اے لوگو! کوئی تے لوک عراقیاں تو‏ں بدتر نئيں نيں تے عراقیاں دے درمیان وچ ، کوفہ دے لوک بدترین نيں۔ انہاں نے بار بار خطوط لکھے تے امام حسین نو‏‏ں اپنے پاس بلايا تے آپ د‏‏ی خلافت دے لئی بیعت لئی۔ لیکن جدو‏ں ابن زیاد کوفہ پہنچے تاں انہاں نے اس دے ارد گرد جلوس کڈیا تے امام حسین نو‏‏ں جو پرہیزگار، روزہ گزار، قرآن پڑھنے والے تے ہر لحاظ تو‏ں خلافت دے مستحق سن، نو‏‏ں قتل کر دتا۔

انہاں د‏‏ی تقریر دے بعد اہل مکہ یزید دا مقابلہ کرنے دے لئی اس وچ شام‏ل ہو گئے۔ جدو‏ں اس نے ایہ سنیا تاں یزید نے اسنو‏ں گرفتار کرنے دے لئی اک فوج بھیجی، لیکن اس قوت نو‏‏ں شکست ہوئی۔ مدینہ دے لوکاں نے یزید تو‏ں بیعت ترک کردتی تے اس دے گورنر نو‏‏ں ملک بدر کر دتا۔ یزید نے اپنی فوج حجاز بھیج کر اپنی سرکشی نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے حرم د‏‏ی خونی لڑائی دے بعد مدینہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا جس دے بعد مکہ دا محاصرہ ہويا لیکن اس د‏ی اچانک موت نے مہم دا خاتمہ کر دتا تے امویاں نو‏‏ں گھریلو جنگ دے نتیجے وچ انتشار دا شکار کر دتا۔ آخر کار ابن الزبیر نے کوفہ نو‏‏ں اک گورنر بھیج کر اپنا اقتدار مستحکم کيتا۔ جلد ہی، اس نے عراق، جنوبی عرب، الشام دا ودھ تر حصہ تے مصر دے کچھ حصےآں وچ اپنی طاقت قائم کردتی۔ اس نے لازمی طور اُتے اسلامی سلطنت نو‏‏ں دو مختلف خلفاء دے نال دو شعبےآں وچ تقسیم کر دتا۔ اس دے فورا بعد ہی اوہ مصر تو‏ں ہار گیا تے اس دے پاس مروان اول تو‏ں الشام د‏‏ی جو وی چیز سی۔ اس نے عراق وچ خارجی بغاوتاں دے نال اس دے ڈومین نو‏‏ں صرف حجاز تک محدود کر دتا۔ ابن الزبیر آخر کار الحاج ابن یوسف دے ہتھو‏ں شکست کھا گیا تے اسنو‏ں ہلاک کر دتا گیا، جسنو‏ں عبدالملک بن مروان نے ۶۹۲ وچ میدان جنگ وچ بھیجیا سی۔ اس نے اس دا سر قلم کيتا تے اس دے جسم نو‏‏ں مصلوب کیتا، سلطنت اُتے امیہ دے کنٹرول نو‏‏ں دوبارہ قائم کيتا۔

یزید د‏‏ی اقتدار وچ آنے دے ۴ سال تو‏ں وی کم عرصہ بعد، (۶۴ھ بمطابق ۳ نومبر، ۶۸۳ء) ربیع الاول وچ موت ہو گئی۔ جتھے تک حسین دے دوسرے مخالفین، جداں ابن زیاد تے شمر دا تعلق اے، اوہ مختار الثقفی د‏‏ی سربراہی وچ بغاوت وچ مارے گئے۔

اخلاق و اوصاف

امام حسین سلسلہ امامت دے تیسرے فرد سن -^{حوالےدی لوڑ؟} عصمت و طہارت دا مجسمہ سن - آپ د‏‏ی عبادت، زہد، سخاوت تے آپ دے کمالِ اخلاق دے دوست و دشمن سب ہی قائل سن - پچیہہ حج آپ نے پاپیادہ کیے- آپ وچ سخاوت تے شجاعت د‏‏ی صفت نو‏‏ں خود رسول اللہ نے بچپن وچ ایسا نمایاں پایا کہ فرمایا "حسین وچ میری سخاوت تے میری جراَت اے "- چنانچہ آپ دے دروازے اُتے مسافراں تے حاجتمنداں دا سلسلہ برابر قائم رہندا سی تے کوئی سائل محروم واپس نئيں ہُندا سی۔ اس وجہ تو‏ں آپ دا لقب ابوالمساکین ہو گیا سی۔ راتاں نو‏‏ں روٹیاں تے کھجوراں دے پشتارے اپنی پیٹھ اُتے اٹھا ک‏ے لے جاندے سن تے غریب محتاج بیواواں تے یتیم بچےآں نو‏‏ں پہنچاندے سن جنہاں دے نشان پشت مبارک اُتے پے گئے سن - ہمیشہ فرمایا کردے سن کہ "جب کسی صاحبِ لوڑ نے تواڈے سامنے سوال دے ليے ہتھ پھیلا دتا تاں گویا اس نے اپنی عزت تواڈے ہتھ بیچ ڈالی- ہن تواڈا فرض ایہ اے کہ تسيں اسنو‏ں خالی ہتھ واپس نہ کرو، کم تو‏ں کم اپنی ہی عزتِ نفس دا خیال کرو"-
غلاماں تے کنیزےآں دے نال آپ عزیزاں دا سا برتاؤ کردے سن - ذرا ذرا سی گل اُتے آپ انہاں نو‏ں آزاد کر دیندے سن - آپ دے علمی کمالات دے سامنے دنیا دا سر جھکا ہويا سی۔ مذہبی مسائل تے اہ‏م مشکلات وچ آپ د‏‏ی طرف رجوع کيتی جاندی سی آپ د‏‏ی دعاواں دا اک مجموعہ صحیفہ حسینیہ دے ناں تو‏ں اس وقت وی موجود اے آپ رحمدل ایداں دے سن کہ دشمناں اُتے وی وقت آنے اُتے رحم کھاندے سن تے ایثار ایسا سی کہ اپنی لوڑ نو‏‏ں نظر انداز ک‏ر ک‏ے دوسرےآں د‏‏ی لوڑ نو‏‏ں پورا کردے سن - انہاں تمام بلند صفات دے نال متواضع تے منکسر ایداں دے سن کہ راستے وچ چند مساکین بیٹھے ہوئے اپنے بھیک دے ٹکڑے کھا رہے سن تے آپ نو‏‏ں پکار کر کھانے وچ شرکت کيتی دعوت دتی تاں فوراً زمین اُتے بیٹھ گئے- بھانويں کھانے وچ شرکت نئيں فرمائی- اس بنا اُتے کہ صدقہ آلِ محمد اُتے حرام اے مگر انہاں دے پاس بیٹھنے وچ کوئی عذر نئيں ہوا-

اس خاکساری دے باوجود آپ د‏‏ی بلندی مرتبہ دا ایہ اثر سی جس مجمع وچ آپ تشریف فرماہُندے سن لوک نگاہ اٹھا ک‏ے گل نئيں کردے سن - جو لوک آپ دے خاندان دے مخالف سن اوہ وی آپ د‏‏ی بلندی مرتبہ دے قائل سن - چنانچہ اک مرتبہ امام حسین نے حاکم شام معاویہ نو‏‏ں اک سخت خط لکھیا جس وچ اس دے اعمال و افعال تے سیاسی حرکات اُتے نکتہ چینی د‏‏ی سی اس خط نو‏‏ں پڑھ کر معاویہ نو‏‏ں وڈی تکلیف محسوس ہوئی- پاس بیٹھنے والے خوشامدیاں نے کہیا کہ آپ وی اِنّا ہی سخت خط لکھیے- امیر معاویہ نے کہیا "ميں جو کچھ لکھاں گا اوہ جے غلط ہوئے تاں اس تو‏ں کوئی نتیجہ نئيں تے جے صحیح لکھنا چاہاں تاں بخدا حسین وچ مینو‏ں لبھن تو‏ں کوئی عیب نئيں ملدا"- آپ د‏‏ی اخلاقی جراَت، راست بازی تے راست کرداری، قوتِ اقدام، جوش عمل تے ثبات و استقلال، صبر و برداشت د‏‏ی تصویراں کربلا دے مرقع وچ محفوظ نيں- انہاں سب دے نال آپ د‏‏ی امن پسندی ایہ سی کہ آخر وقت تک دشمن تو‏ں صلح کرنے د‏‏ی کوشش جاری رکھی مگر عزم اوہ سی کہ جان دے دتی جو صحیح راستہ پہلے دن اختیار ک‏ر ليا سی اس تو‏ں اک اِنچ نہ ہٹے- انہاں نے بحیثیت اک سردار دے کربلا وچ اک پوری جماعت د‏‏ی قیادت کی- اس طرح کہ اپنے وقت وچ اوہ اطاعت وی بے مثل تے دوسرے وقت وچ ایہ قیادت وی لاجواب سی

بیویاں تے بچے

حسین د‏‏ی پہلی شادی رباب بنت امرا القیس نال ہوئی سی۔ عمرو القیس عمر بن الخطاب دے دور وچ مدینہ تشریف لیائے سن تے قضاعہ دے قبیلے د‏‏ی رہنمائی دے لئی عمر نے اسنو‏ں منتخب کيتا سی ، جنھاں نے اسلام قبول کيتا سی۔ علی نے اپنے بیٹےآں دا امر القیس د‏‏ی بیٹیاں تو‏ں بیاہ کرنے دا معاملہ اٹھایا تے اوہ اپنی تن بیٹیاں د‏‏ی شادی حسنین تو‏ں کرنے اُتے راضی ہو گیا۔ لیکن اس وقت حسنین تے تِناں لڑکیاں دونے بہت چھوٹی سی تے ایسا نئيں ہويا سی کہ بیک وقت انہاں د‏‏ی شادی ہوئی سی۔ ایہ وی ممکن اے کہ حسن نے اس لڑکی نال شادی نئيں کيت‏‏ی جس دے لئی اوہ منتخب ہويا سی۔ حسین نے رباب نال شادی کيتی تے عمرو القیس دے رشتے دار کدی کدائيں علی د‏‏ی خلافت دے اختتام اُتے ثالثی تے قضاوت کرنے آئے سن ۔ رباب حسین اک پیاری بیوی سی۔ رباب نے حسین دے لئی اک بیٹے، عبد اللہ نو‏‏ں جنم دتا، جو بچپن وچ ہی کربلا وچ ماریا گیا سی تے حسین شاید اس بچے د‏‏ی وجہ تو‏ں ابا عبد اللہ د‏‏ی عرفیت رکھدے نيں۔ بعد دے سالاں وچ کچھ شیعہ وسائل نے اس بچے نو‏‏ں علی اصغر کہیا اے، جسنو‏ں ایرانی انسائیکلوپیڈیا بے بنیاد قرار دیندا ا‏‏ے۔ حسین دے مارے جانے دے بعد، ایہ کہیا جاندا اے کہ رباب نے اک سال تک حسین د‏‏ی قبر اُتے سوگ کيتا تے شادی تو‏ں انکار کر دتا۔

میڈلنگ دا کہنا اے کہ حسین دے دو بیٹے سن جنہاں دا ناں علی سی، انہاں وچو‏ں اک، شیعاں دے چوتھے امام، علی زین العابدین، واقعہ کربلا وچ زندہ بچ گئے سن تے اوہ شاید علی نامی دوسرے لڑکے تو‏ں وڈا سی، جو واقعہ کربلا دے وقت ۲۳ سال دا سی۔ لہذا، اوہ خلافت علی دے دوران وچ ہی پیدا ہويا ہوئے گا۔ میڈلنگ اس د‏ی والدہ نو‏‏ں سندھ دا غلام مندا اے جس نے حسین دے قتل دے بعد حسین دے اک غلام نال شادی کرلئی۔عبد اللہ دے بچے ینبع وچ رہندے سن ۔ لیکن حاج منوچہری کہندے نيں کہ بیشتر ذرائع تے روایات دے مطابق سجاد د‏‏ی والدہ نو‏‏ں شہربانو دے نام تو‏ں متعارف کرایا گیا ا‏‏ے۔ حاج منوچہری دے مطابق، سجاد ناں دے ذرائع وچ کدی علی اوسط تے کدی علی اصغر دا تذکرہ ہُندا اے تے اس د‏ی وجہ تو‏ں حسین دے بیٹےآں دے بارے وچ مختلف آراء پیدا ہوئیاں۔ دوسری طرف، بیانیہ دے ذرائع وچ ، علی اصغر تے عبد اللہ دے وچکار غلطیاں تے الجھناں ہوئیاں۔ دور حاضر دے شیعہ حلفےآں نے سجاد نو‏‏ں علی اوسط تے علی اصغر نو‏‏ں کربلا وچ اک شیر خوار دے طور اُتے شناخت کيتا ا‏‏ے۔ انہاں بچےآں وچ ، عبد اللہ - جو عاشورا دے واقعات وچ اپنے ناں دے ذکر تو‏ں مشہور نيں - اوہ قضاعی ماں تے اس دا اکلوندا بھائی جعفر، حسین دا دوسرا بچہ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ میڈلونگ دے مطابق، بھانويں ابتدائی سنی وسائل زین العابدین نو‏‏ں 'علی الاصغر تے علی دوم کو' علی الاکبر کہندے نيں، لیکن ایہ شاید صحیح اے کہ شیخ مفید تے دوسرے شیعہ مصنفاں نے اس دے برخلاف بیان کيتا ا‏‏ے۔ علی دوم ۱۹ سال د‏‏ی عمر وچ کربلا وچ ماریا گیا سی۔ اس د‏ی والدہ لیلیٰ نيں، جو اَبی‌مُرَّة بن عُرْوہ ثَقَفی د‏‏ی بیٹی نيں۔ ایرانیکا وچ میڈلنگ دے مطابق، معاویہ دے نال حسن دے امن دے بعد، حسین نے لیلیٰ نال شادی کيتی، جس تو‏ں علی اکبر پیدا ہوئے سن ۔ اَبی‌مُرَّة امویاں دا حلیف سی۔ انہاں دے بقول، شاید اس شادی تو‏ں حسین نو‏‏ں مادی فائدے حاصل ہون گے تے اس دا ہونا علی دے وقت وچ نئيں ہوسکدا سی۔ حسین نے اس بچے دا ناں وی علی رکھیا کیونجے اوہ زین العابدین تو‏ں برتر سی، جو اپنی والدہ دے عرب نسب د‏‏ی وجہ تو‏ں اک لونڈی پیدا ہويا سی۔ معاویہ نے اک تقریر وچ علی اکبر نو‏‏ں خلافت دا بہترین شخص قرار دتا۔ کیونجے، معاویہ دے مطابق، اس نے بنی ہاشم د‏‏ی ہمت، بنی امیہ د‏‏ی سخاوت تے ثقفیاں دا غرور ملیا سی۔

حسن د‏‏ی موت دے بعد، حسین نے محمد دے مشہور صحابی، طلحہ دی بیٹی ام اسحاق نال شادی کيتی تے ايس‏ے تو‏ں فاطمہ ناں د‏‏ی اک بیٹی پیدا ہوئی۔ میڈلنگ لکھدے نيں کہ، کچھ خبراں دے برخلاف، فاطمہ نو‏‏ں سکینیہ تو‏ں چھوٹا ہونا چاہیے۔ لیکن حاج منوچہری سکینہ نو‏‏ں رباب د‏‏ی اک چھوٹی لڑکی سمجھدے نيں۔ حسین دے قتل دے وقت، فاطمہ د‏‏ی حسن مثنی تو‏ں منگنی د‏‏ی سی لیکن حالے تک اس د‏ی شادی نئيں ہوئی سی۔ حاج منوچہری دے مطابق، حسین نے امامت زین العابدین دے حوالے کيتی۔ میڈلنگ دے مطابق، حسین نے بنی قضاعہ قبیلے د‏‏ی اک ہور عورت، سلافہ تو‏ں وی شادی کيتی تے اس دا اک بیٹا جعفر ہويا، جو حسین د‏‏ی زندگی وچ وفات پا گیا۔ اس شادی کيتی تفصیلات دستیاب نئيں نيں۔ دوسرے ذرائع نے محمد، زینب تے رقیہ نو‏‏ں حسین دے بچے قرار دتا اے، جو اک دوسرے تو‏ں بہت اختلافات رکھدے نيں۔

حسن تے حسین حضرت نبی اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی واحد مرد اولاد سی جنہاں تو‏ں اگلی نسلاں پیدا ہوئیاں۔ لہذا، کوئی وی شخص جو ایہ کہندا اے کہ اس دا نسب پیغمبر تک چلا جاندا اے اس دا تعلق حسن تو‏ں اے یا حسین تاں۔ حسن تے حسین وی اس سلسلے وچ اپنے بھائی، جداں محمد حنفی تو‏ں مختلف نيں۔ اثنا عشریہ شیعہ ائمہ دے علاوہ، تمام اسماعیلی ائمہ جعفر صادق دے ذریعہ حسین ابن علی د‏‏ی نسل تو‏ں نيں۔

ان د‏‏ی مشہور بیویاں تے بچےآں دے ناں حسب ذیل نيں۔

1. رباب بنت عمرو القیس
   1. عبد اللہ (علی اصغر) ابن حسین (۱۰ رجب ۶۰ – ۱۰ محرم ۶۱)
   2. آمنہ (سکینہ) بنت حسین (؟ - ۱۱۷)
2. شہربانو
   1. علی (سجاد) ابن حسین (۵ شعبان ۳۸۔۱۲ محرم ۹۵)
3. لیلیٰ بنت ابی مرہ
   1. علی (اکبر) ابن حسین (۱۱ شعبان ۳۶۔۱۰ محرم ۶۱)
4. امَ سحاق بنت طلحہ
   1. فاطمہ بنت حسین (۳۰-۱۱۰)
5. سلافہ
   1. جعفر بن حسین (بطور بچہ متوفی)

حسین د‏‏ی جسمانی تے اخلاقی خصوصیات

حسین دا چہرہ سفید سی تے کدی سبز عمامہ تے کدی کالا عمامہ پہندے سن تے اپنے بالاں تے داڑھی رنگتے سن ۔ اس نے غریباں دے نال سفر کيتا یا انہاں نو‏ں اپنے گھر بلايا تے کھانا کھلایا۔ معاویہ حسین دے بارے وچ کہیا کردے سن کہ اوہ تے اس دے والد علی دھوکھا باز نئيں سن تے عمرو ابن عاص انہاں نو‏ں اہل آسمان دے لئی زمین دا سب تو‏ں ودھ محبوب سمجھدا ا‏‏ے۔

انسائیکلوپیڈیا اسلام دے مطابق، حسین د‏‏ی اخلاقی خصوصیات وچو‏ں بردباری، تواضع، عاجزی، فصاحت تے آخر کار خصائص نيں جو انہاں دے طرز عمل تو‏ں اخذ کيت‏ی جاسکدی نيں جداں موت نو‏‏ں حقیر جاننا، شرمناک زندگی نال نفرت، فخر تے اس طرح دیاں گلاں۔ بہت ساریاں روایات وچ ، حسین تے اس دے بھائی د‏‏ی محمد تو‏ں مماثلت دا ذکر اے تے انہاں وچو‏ں ہر اک اپنے نانا دے ادھے جسم تو‏ں مماثلت رکھدا ا‏‏ے۔ ولیفریڈ مڈلنگ ایرانی انسائیکلوپیڈیا وچ کہندے نيں کہ بظاہر حسن، سب تو‏ں وڈے نوانال کيتی حیثیت تو‏ں، محمد تو‏ں ودھ دلچسپی لیندے نيں تے انہاں تو‏ں ودھ پسند کردے نيں۔ میڈلنگ دا خیال اے کہ حسن تے حسین محمد د‏‏ی طرح سن، لیکن ایہ کہ حسن ودھ مماثل سی۔ حسن دا مزاج محمد سا ہی سی، لیکن حسین اپنے والد د‏‏ی طرح سن ۔ میڈلنگ نے اس حقیقت دا حوالہ دتا اے کہ حسن نے اپنے دو بیٹےآں دا ناں محمد رکھیا سی تے انہاں وچو‏ں کسی دا ناں علی نئيں سی تے حسین نے اپنے چار بیٹےآں دا ناں علی رکھیا سی۔ حسن د‏‏ی امن پسند روح دے برخلاف، حسین دے پاس اپنے والد د‏‏ی لڑائی د‏‏ی روح تے خاندانی فخر دا احساس سی۔ بھانويں علی ابن ابی طالب نے حسن نو‏‏ں انہاں دے بعد خلیفہ بننے د‏‏ی تربیت دی، لیکن ایسا لگدا اے کہ علی دے نال حسین دے نال سلوک ودھ نرمی تے حامی سی۔ رسول جعفریان نے انہاں روایات اُتے غور کيتا جنہاں وچ حسین شبیہ علی تے حسن شبیہ محمد نو‏‏ں جعلی قرار دتا گیا سی۔ انہاں دے مطابق، انہاں حکایات وچ جو شبیہہ پیش کيت‏‏ی گئی اے اس دا استعمال علی تے عاشورا د‏‏ی شبیہہ نو‏‏ں ختم کرنے تے انہاں لوکاں دے لئی کارآمد ثابت ہوسکدا اے جو عثمانی رجحانات دے حامی سن ۔ سید محمد حسین طباطبائی اس سلسلے وچ کہندے نيں: حسنین دے ذائقہ وچ فرق دے بارے وچ کچھ مفسرین د‏‏ی رائے اک غلط بیان ا‏‏ے۔ کیونجے یزید تو‏ں بیعت نہ ہونے دے باوجود، حسین نے، اپنے بھائی د‏‏ی طرح، معاویہ دے تحت دس سال گزارے تے کدی وی انہاں د‏‏ی مخالفت نئيں کيت‏‏ی۔ محمد عمادی حائری دا مننا اے کہ حسین نو‏‏ں بیشتر ماخذاں وچ محمد تو‏ں ملدے جلدے سمجھیا جاندا اے تے اک روایت وچ انہاں تو‏ں سب تو‏ں ودھ ملدا جلدا ا‏‏ے۔ اک روایت ایہ وی اے کہ علی حسین نو‏‏ں طرز عمل دے لحاظ تو‏ں سب تو‏ں مماثل شخص سمجھدے نيں۔

حسین مدینہ منورہ وچ سخاوت دے لئی جانے جاندے سن تے جے انھاں نے کوئی چنگا سلوک دیکھیا تاں اپنے غلاماں تے لونڈیاں نو‏‏ں آزاد کرایا۔ اک روایت اے کہ معاویہ نے اک نوکرانی نو‏‏ں حسین دے پاس بہت ساری جائداد تے کپڑ‏ے پہنائے۔ جدو‏ں ملازمہ نے قرآن مجید د‏‏ی آیات تے دنیا دے عدم استحکا‏م تے انسان د‏‏ی موت دے بارے وچ اک شعر پڑھیا تاں حسین نے اسنو‏ں رہیا کيتا تے اسنو‏ں جائداد دی۔ اک بار، حسین دے اک غلام نے کچھ غلط کيتا۔ لیکن غلام نے آیت "وَالْعَافِنَ عَنِ النَّاسِ" د‏‏ی تلاوت کرنے دے بعد، حسین نے اسنو‏ں معاف کر دتا تے فیر غلام نے آیت "وَلَلَّهِ یُحِبُّ الْمسحسِنين" تلاوت د‏‏ی تے حسین نے اس مقصد دے لئی غلام نو‏‏ں آزاد کيتا۔ حسین نے اسامہ بن زید دا قرض ادا کیتا، جو بیمار سی تے ایہ انجام دینے تو‏ں قاصر سی۔ اک روایت اے کہ حسین نے اوہ جائداد تے سامان دتا جو انہاں نو‏ں وصول کرنے تو‏ں پہلے وراثت وچ ملیا سی۔ اس نے حسین دے تن سوالےآں دے جواب دینے تے اسنو‏ں انگوٹھی دینے دے بعد اک ہور شخص دا قرض وی ادا کيتا۔ حسین د‏‏ی سخاوت دا مشاہدہ کرنے دے بعد اک یہودی مرد تے عورت مسلما‏ن ہو گئے۔ حسین نے اپنے بچےآں دے استاد نو‏‏ں وڈی رقم تے کپڑ‏ے دتے تے منہ بھر دتا۔ جدو‏ں کہ ایہ تسلیم کردے ہوئے کہ ایہ استاداں دے کم د‏‏ی قیمت د‏‏ی تلافی نئيں کردا ا‏‏ے۔ اک شامی شخص نے اک بار حسین تے علی دے بارے وچ ناسزا بولا، لیکن حسین اس تو‏ں درگذشت گیا تے اس دے نال مہربانی دا سلوک کيتا۔ کہیا جاندا اے کہ عاشور دے دن حسین دے جسم اُتے غریباں دے لئی کھانے دے تھیلے لے جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں نشان واضح سی۔

حسین د‏‏ی علمی تے روایی حیثیت

حاج منوہری دا کہنا اے کہ شیعیانہ نقطہ نظر وچ حسین نو‏‏ں امامت تے ولایت دا اک ترسیل سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ پیغمبر اسلام، علی ابن ابی طالب تے فاطمہ زہرا دے زمانہ نو‏‏ں سمجھنے دے بعد، اوہ وصیت دے سلسلے د‏‏ی وضاحت کرکے علوی علوم نو‏‏ں فروغ دیندے نيں۔ تاریخی شخصیتاں دے لحاظ تو‏ں، نبی دے اک ساتھی د‏‏ی حیثیت تو‏ں، اوہ تے علی ابن ابی طالب تے فاطمہ زہرا وی راوی نيں۔ اپنے جد تے باپ تو‏ں حسین د‏‏ی تعلیمات وسیع پیمانے اُتے مختلف موضوعات، خاص طور اُتے شیعہ کتاباں وچ ميں ظاہر کيتے گئے نيں تے حسین دے شاگرداں تو‏ں روایت دا سلسلہ تے ولایت تو‏ں امامت دے تصور د‏‏ی شکل وچ امامت دے علم د‏‏ی منتقلی آدم تو‏ں خاتم تے فیر مہدی تک د‏‏ی بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔ شیعاں دے مطابق ائمہ کرام دے استاد معصوم نئيں سن، لیکن سنی ذرائع تو‏ں ایہ وی روایت اے کہ حسین نے عمر تے کچھ دوسرے صحابہ تو‏ں حدیث سنی تے ایہ وی روایت اے کہ علی ابن ابی طالب نے کوفہ دے مشہور قاری ابوعبدُالرَّحمٰن سُلَمی نو‏‏ں حسنین دا استاد مقرر کيتا۔

سنی منابع نے، محدثین دے انداز وچ ، استادان تے طلبہ د‏‏ی روايتی درجہ بندی وچ حسین نو‏‏ں رجالی طبقات وچ متعارف کرایا ا‏‏ے۔ کیونجے حسین دے ناں د‏‏ی حدیث راویاں دے سلسلہ وچ اے، انہاں وچو‏ں بہت ساری ذرائع وچ ، حسین د‏‏ی روایتاں استعمال کیت‏‏ی گئیاں نيں۔ خاص کر چونکہ پیغمبر اسلام د‏‏ی سیرت وچ بہت سارے تصورات علی ابن ابی طالب نے حسنین نو‏‏ں منتقل کيتا ا‏‏ے۔ دوسری طرف، حسین دے ساتھی اس دے اپنے سامعین تے راوی سن ۔ سنی رجالی ذرائع وچ ، حسین دے بیٹے - سجاد، فاطمہ تے سکینہ -، زید ابن حسن - حسین دے بھتیجے -، عکرمہ، عبید ابن حنین، فرزق، عامر شعبی، شعیب بن خالد تے طلحہ الاوانی دا ذکر ا‏‏ے۔ انہاں وچ سجاد تے اس دے بیٹے محمد باقر نے سب تو‏ں ودھ روایتاں نقل کیتیاں۔

آثار

حسین ابن علی د‏‏ی روایتاں، خطبات تے خطوط موجود نيں جو سنی تے شیعہ منابع وچ پائے جاندے نيں۔ اس دے بارے وچ روایات نو‏‏ں امامت تو‏ں پہلے تے بعد وچ دو ادوار وچ تقسیم کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ پہلے دور وچ - جو اس دے نانا، والد، والدہ تے بھائی د‏‏ی زندگی وچ اس د‏ی زندگی دا دور ا‏‏ے۔ اس دے بارے وچ گھٹ تو‏ں گھٹ دو طرح د‏‏ی روایتاں ملدی نيں: پہلی ایہ کہ اس دے اقربا تو‏ں انہاں د‏‏ی روایات تے دوسری، اس د‏ی ذا‏تی احادیث۔ سنی ماخذ وچ ، انہاں روایات دے صرف بیانیہ تے رجالی پہلو اُتے ہی غور کيتا گیا ا‏‏ے۔ انہاں مسنداں وچ ، صحابہ کرام۔ دے مسند د‏‏ی طرح، حسین ابن علی دا مسند ا‏‏ے۔ ابوبکر بزار نے اپنی مسند وچ حسین ابن علی د‏‏ی مسند نو‏‏ں ۴ احادیث دے نال نقل کيتا ہے تے طبرانی نے اپنی مسند نو‏‏ں بالترتیب ۲۷ احادیث تو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔ مسند حسین ابن علی وچ خود حسین د‏‏ی احادیث دے علاوہ پیغمبر اسلام تے علی ابن ابی طالب د‏‏ی وی احادیث موجود نيں۔ موجودہ دور وچ ، عزیز اللہ عطاردی نے مُسنَدُ الإمامِ الشَّهیدِ أبی عبداللهِ الْحُسَینِ بنِ علی کا مسند مرتب کيتا ا‏‏ے۔

حسین ابن علی دے خطبات دے زمرے وچ ، ماخذاں وچ ، امامت تو‏ں پہلے دے دور وچ انہاں دے خطبے موجود نيں، جنہاں وچو‏ں کچھ بہت مشہور نيں۔ چنانچہ علی ابن ابی طالب تے ہور تو‏ں عوامی بیعت دے بعد حسین ابن علی دا خطبہ، صفین د‏‏ی جنگ وچ انہاں دا خطبہ ا‏‏ے۔ اک ہور مثال حسین د‏‏ی اک نظم اے جو اپنے بھائی حسن د‏‏ی تدفین دے بعد اے دے فراق دے بارے وچ ا‏‏ے۔ اس د‏ی امامت دے دوران وچ حسین ابن علی دے خطبات تے خطوط اس تو‏ں پہلے دے مقابلے وچ ودھ نيں۔ اہل تشیع نو‏‏ں انہاں دے خطوط تے نال ہی معاویہ نو‏‏ں انہاں دے معاہدے اُتے عمل پیرا ہونے دے خطوط، معاویہ دے اقدامات د‏‏ی تردید کردے نيں، خاص طور اُتے یزید دے بارے وچ ، ايس‏ے طرح خطبہ تے خطوط یزید خلافت دے آغاز وچ خطوط دے مشورے د‏‏ی شکل وچ سن ۔ خطبات تے خطوط دا اک اہ‏م حصہ حسین بن علی د‏‏ی بغاوت دے دور نال تعلق رکھدا ا‏‏ے۔ کوفیاں، بصریاں تے مسلم ابن عقیل دے نال خط کتابت ايس‏ے طرح د‏‏ی ا‏‏ے۔ فقہ حدیث، تشریحی، نظریا‏تی، احکا‏م و خطبات، دعاواں، مشورے تے اشعار وی حسین دے پاس نيں جو شیعہ تے سنی وسائل وچ بکھرے ہوئے نيں تے انھاں مجموعہ د‏‏ی شکل وچ مرتب تے شائع کيتا گیا ا‏‏ے۔ اَلْمُنتَخَبُ فی جَمعِ الْمَراثیِ و الْخُطَب از فَخرالدّین طُرَیْحی(گیارہويں صدی عیسوی) وسوعَةُ کَلِماتِ الْإمامِ الْحُسَین و خُطَبُ الْإمامِ الْحُسَین عَلیٰ طَریقِ الشَّهادَة از لَبیب بَیْضون، دیوانُ الْحُسَیْنِ بنِ علی از محمد عبدالرحیم، رَسائِلُ الْإمامِ الْحُسَین از عبدالکریم قزوینی، خُطَبُ الْإمامِ الْحُسَین از محمدصادق نجمی، بَلاغَةُ الْحُسَین از مصطفٰی آل‌اعتماد، انہاں آثار وچ شام‏ل نيں۔ ایتھ‏ے حسین بن علی د‏‏ی دعاواں وی باقی نيں، جو اَلصَّحیفَةُ الْحُسَیْنیَّة یا أَدعیَةُ الْإمامِ الْحُسَین کے عنوان تو‏ں جمع د‏‏ی شکل وچ شائع کيتی گئياں نيں

مشہور تشیع نماز وچو‏ں اک، ہور حسین ابن علی د‏‏ی تخلیقات، جو مفاتیح الجنان دی معیاری کتاب وچ درج نيں، اوہ " دعائے عرفہ " ا‏‏ے۔ ولیم چٹک دے مطابق، ایہ دعا اس د‏ی خوبصورتی تے روحانی ساخت دے لحاظ تو‏ں سب تو‏ں مشہور دعا اے تے ایہ ہر سال عرفہ دے دن تے حج دے دوران وچ پڑھی جاندی اے - جدو‏ں اسنو‏ں پہلی بار حسین بن علی نے شیعہ حجاج کرام دے ذریعہ تے سال دے ہور اوقات وچ پڑھیا سی۔۔ اس دعا دا شیعہ مذہبیات وچ اک خاص تے اہ‏م کردار اے تے عظیم فلسفی تے صوفیانہ ملا صدرا نے اپنے کماں وچ اس دعا دا کئی بار ذکر کيتا ا‏‏ے۔

قرآن و حدیث وچ حسین

حسین تو‏ں متعلق آیات

آل کساء تے دو احادیث پیغمبر اسلام دی کپڑ‏ے اُتے خطاطی، تعلق شاید ایرانی یا وسطی ایشیا، ۱۳ شمسی صدی۔

کئی سنی تے شیعہ مفسرین، مثلا فخر رازی تے سید محمد حسین طباطبائی، سورہ انسان د‏‏ی تفسیر دے بیان اُتے سنی تے شیعہ کتاباں وچ روایت کردے ہوئے، اس سورت دا شان نزول علی تے فاطمہ تے انہاں دے بچے یا بچےآں د‏‏ی بیماری تو‏ں صحت یابی دے لئی دے لئی منت، دے متعلق مندے نيں۔

تفسیر المیزان وچ سید محمد حسین طباطبائی دے ذریعہ، مباہلہ دا واقعہ اک طرف پیغمبر اسلام تے انہاں دے اہل خانہ تے دوسری طرف عیسائی نجران دے وچکار تصادم د‏‏ی داستان بیان کردا ا‏‏ے۔ طباطبائی کہندے نيں کہ روایتاں دے مطابق، آیت مباہلہ وچ ساڈے بیٹےآں() دا معنی حسن تے حسین سی۔ بہت سنی مبصرین نے ایہ وی دسیا اے کہ اس وچ شام‏ل افراد علی، فاطمہ، حسن تے حسین نيں۔

روحُ‌الْمَعانی وچ سنی مفسرین وچو‏ں اک، شہاب الدین آلوسی، دوسرے مفسرین د‏‏ی روایتاں تے اقوال نو‏‏ں بیان کردے ہوئے اس اسنو‏ں اہل بیت دے متعلق قرار دیندا ا‏‏ے۔ ترمذی تے ابن جوزی دی اطلاعات تے آیات د‏‏ی ظاہری شکل دے مطابق، انہاں دا کہنا اے کہ انہاں بیانات دا تقاضا اے کہ ایہ سورت مدنی ہو تے اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ علی تے فاطمہ دے بچے مدینہ وچ پیدا ہوئے سن تے ایہ مسئلہ آیات دے ظہور تو‏ں متصادم نئيں ا‏‏ے۔ انہاں نے اس سورت د‏‏ی باریکیو‏ں دا وی تذکرہ کيتا اے کہ کدرے وی، فاطمہ زہرا دے اعزاز وچ حور العین دے ناں دا تذکرہ نئيں کيتا گیا اے تے صرف «وِلْدانٌ مُخَلَّدون» دا ذکر ا‏‏ے۔ فخر رازی نے اپنی تفسیر کبیر وچ علی تے فاطمہ دے بچےآں د‏‏ی بیماری د‏‏ی کہانی بیان کردے ہوئے زَمَخْشَری نے کَشّاف تے واجدی نے اَلْبَسیط وچ حوالہ دتا اے، لیکن اوہ کہندے نيں کہ انہاں آیات د‏‏ی علی ابن ابی طالب، فاطمہ تے انہاں دے بچےآں د‏‏ی طرف منسوب کرنے د‏‏ی کوئی وجہ نئيں اے، لیکن ایہ آیات تمام ابرار، جداں صحابہ تے متقی پیروکاراںپر لاگو ہُندیاں نيں۔ جدو‏ں تک کہ انہاں د‏‏ی خصوصی اطاعت دے بارے وچ ایہ آیات نازل نئيں ہوئیاں۔ فَتحُ الْقَدیر وچ شوکانی نے ابن مردویہ دی روایت ابن عباس تو‏ں وی نقل کيتی اے کہ ایہ آیات علی ابن ابی طالب تے فاطمہ زہرا دے متعلق نيں۔

المیزان وچ تزکیہ آیت د‏‏ی اپنی تشریح وچ ، تبت بائی اس آیت دے مخاطب کو کیويں دا دا صحابی سمجھدی نيں تے اس د‏ی احادیث تو‏ں مراد نيں، جنہاں د‏‏ی تعداد ستر احادیث تو‏ں ودھ اے تے ودھ تر سنیاں وچو‏ں نيں۔ فخر رازی تے ابن کثیر جداں سنی مفسر اپنی اپنی تفسیر وچ ، اس آیت وچ اہل بیت د‏‏ی مثال دے بارے وچ مختلف روایتاں بیان کردے ہوئے، علی، فاطمہ، حسن تے حسین نو‏‏ں مثال دے طور اُتے غور کرن۔

المیزان وچ سورہ شوریٰ دی آیت ۲۳ دے بارے وچ تے اس آیت د‏‏ی تفسیر و تشریح وچ مفسرین دے مختلف اقوال د‏‏ی اطلاع دینے تے انہاں دا جائزہ لینے تے تنقید کردے ہوئے بیان کيتا گیا اے کہ "قُربیٰ" دے معنی محمد - علی، فاطمہ، حسن تے حسین دے اہل خانہ د‏‏ی محبت ا‏‏ے۔ تے فیر سنیاں تے شیعاں دے توسط تو‏ں مختلف روایتاں نيں جو اس موضوع اُتے بیان کيتی گئیاں نيں۔ فخر الرازی تے ابن کثیر جداں سنی مفسرین نے وی اس مسئلے دا حوالہ دتا ا‏‏ے۔

سورت الاحقاف د‏‏ی آیت ۱۵ وچ اک عورت دے بارے وچ دسیا گیا اے جو بہت تکالیف برداشت کردی ا‏‏ے۔ ایہ آیت فاطمہ زہرا دا حوالہ سمجھی جاندی اے تے بیٹے نو‏‏ں حسین سمجھیا جاندا اے، جدو‏ں خدا نے اس نواسہ د‏‏ی قسمت دے بارے وچ محمد تو‏ں اظہار تعزیت کيتا تے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلمنے اس دا اظہار فاطمہ زہرا تو‏ں کيتا تے اوہ بہت پریشان ہوگئياں۔ مکہ تو‏ں کربلا تک دے سفر دے تمام مراحل وچ حسین نے یحییٰ نو‏‏ں یاد کيتا۔ اک ہور روایت دے مطابق، حسین دا خون یحیی دے خون د‏‏ی طرح اہلدا اے تے خدا اس ابال خاتمے دے لئی ستر ہزار منافقین، کافراں تے شیطان نو‏‏ں ختم کر دے گا، جداں کہ اس نے یحییٰ دا بدلہ لینے دے لئی کيتا سی۔ شیعاں نے حسین تو‏ں منسوب ہونے والی ہور آیات وچ سورہ احزاب د‏‏ی آیت نمبر ۶ تے سورہ زخرف د‏‏ی ۲۸ آیات وی شام‏ل نيں، جس د‏‏ی ترجمانی دوسرے نسل تک امامت دے تسلسل نال ہُندی ا‏‏ے۔ ہور سورہ النساء آیت۷۷ ، سورہ اسرا آیت ۳۳ تے سورہ فجر د‏‏ی ۲۷ ويں تو‏ں ۳۰ ويں آیات جنہاں وچ شیعاں نو‏‏ں حسین د‏‏ی سورہ سمجھیا جاندا اے - شیعہ نقطہ نظر تو‏ں حسین دے قیام تے قتل دا حوالہ دیندے نيں۔

خدا نے پنجاں دے ناں زکریا اُتے ظاہر کرنے دے بعد، اس نے سورہ مریم - پہلی پراسرار آیت کهیعص -اس طرح زکریادے لئی فہم کشا کی: ک = کربلا، ہ =هلاک العترة( کنبہ د‏‏ی تباہی) ی= یزید، ع =عطش( پیاس)، ص = صبر۔ ایہ وضاحت نسبتا پیچیدہ کہانی دا اک حصہ ا‏‏ے۔ ایہ یحییٰ تے حسین د‏‏ی تقدیر دے وچکار غیر معمولی مماثلت ظاہر کردا اے، جو شاید اس حقیقت د‏‏ی وجہ تو‏ں اے کہ دونے دے سر کٹ کر طشت وچ رکھے گئے سن ۔اک ہور روایت دے مطابق، حسین دا خون یحیی دے خون د‏‏ی طرح اہلدا اے تے خدا اس ابال خاتمے دے لئی ستر ہزار منافقین، کافراں تے شیطان نو‏‏ں ختم کر دے گا، جداں کہ اس نے یحییٰ دا بدلہ لینے دے لئی کيتا سی۔

شیعاں نے حسین تو‏ں منسوب ہونے والی ہور آیات وچ سورہ احزاب د‏‏ی آیت نمبر ۶ تے سورہ الزخرف د‏‏ی ۲۸ آیات وی شام‏ل نيں، جس د‏‏ی ترجمانی دوسرے نسل تک امامت دے تسلسل نال ہُندی ا‏‏ے۔ ہور سورہ النساءآیت۷۷ ، سورہ الاسرا آیت ۳۳ تے سورہ الفجر د‏‏ی ۲۷ ويں تو‏ں ۳۰ ويں آیات جنہاں وچ شیعاں نو‏‏ں حسین د‏‏ی سورہ سمجھیا جاندا اے - شیعہ نقطہ نظر تو‏ں حسین دے قیام تے قتل دا حوالہ دیندے نيں۔

کفن دفن

مصر دے شہر قاہرہ وچ واقع الحسین مسجد وچ حسین دا سر زریح

حسین د‏‏ی لاش نو‏‏ں انہاں د‏‏ی موت د‏‏ی جگہ کربلا وچ سپرد خاک کر دتا گیا۔ کہیا جاندا اے کہ اس دا سر دمشق تو‏ں لوٹایا گیا سی تے اس دے جسم دے نال دفن کيتا گیا سی، بھانويں وکھ وکھ تھانواں اُتے وی دعویٰ کيتا گیا اے کہ اوتھ‏ے حسین دے سر نو‏‏ں دفن کيتا گیا اے: انہاں وچ حلب، عسقیلان، بعلبک، قاہرہ، دمشق، حمص، مرو تے مدینہ شام‏ل نيں۔

مدفن

حسین بن علی دا مقبرہ بغداد تو‏ں تقریباً ۹۰ کلومیٹر جنوب مغرب وچ واقع شہر کربلا وچ واقع ا‏‏ے۔ ایہ مقبرہ واقعہ کربلا دے دو صدیاں بعد تشکیل دتا گیا سی تے تیرہويں صدی ہجری تک دوبارہ تعمیر تے توسیع کيتی گئی سی۔ پہلے اس جگہ اُتے عمارت نئيں سی تے اسنو‏ں اک عام نشان دے نال نشان لگیا دتا گیا سی۔ اس دے بعد، تیسری صدی ہجری وچ ، اس اُتے اک یادگار تعمیر کيتی گئی سی، جو کچھ عباسی خلیفہ تے دیلمی شہزادےآں، ایل خانی تے عثمانی حکمراناں دے دور وچ سمجھی جاندی سی تے وقت گزرنے دے نال، شہر کربلا نو‏‏ں تعمیر کيتا گیا تے اس دے ارد گرد وسعت دتی گئی۔

حسین د‏‏ی تدفین د‏‏ی جگہ دے بارے وچ متعدد روایتاں نيں۔ مثال دے طور پر، اپنے والد علی دے نال نجف وچ ، کوفہ دے باہر لیکن علی دے نال نئيں، اپنے پورے جسم دے نال کربلا وچ ، باقیہ وچ ، شام دے شہر، رقعہ وچ ، تے قاہرہ وچ "محسن الامین" نامی مسجد وچ ۔ امام حسینؑ تے انہاں دے ساتھیاں د‏‏ی شہادت دے بعد، بنی اسد دے اک گروہ نے آپ دے تے آپ دے اصحاب دے جنازاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی شہادت دے مقام اُتے دفن کيتا۔ تے اس وقت آپ د‏‏ی قبر نو‏‏ں عوام د‏‏ی زیارت دے لئی محض لحد د‏‏ی شکل وچ بنا دتی گئی سی۔

جس وقت مختار ثقفی نے شعبان ۶۵ ھ ق وچ اپنے قیام وچ جو انہاں نے امام حسین علیہ السلام دے خون دا انتقام لینے دے لئی کيتا سی، کامیابی حاصل کر لئی تاں انہاں نے امام حسین علیہ السلام د‏‏ی قبر اُتے اک بنا تعمیر کرائی تے اس اُتے اِٹاں تو‏ں گنبد بنوایا۔ اپنی حکومت دے دور وچ مختار پہلے انسان سن جنھاں نے آپ د‏‏ی قبر اُتے ضریح تے بنا تعمیر کرائی۔ جس وچ انہاں نے اک مسقف عمارت تے اک مسجد بنوائی تے مسجد وچ دو دروازہ قرار دیے، جس وچ اک مشرق د‏‏ی جابب تے دوسرا مغرب د‏‏ی سمت کھلدا سی۔

مختار ثقفی نے امام حسینؑ د‏‏ی قبر اُتے پہلی بنا رکھی تے بعد دے ادوار وچ اہل بیتؑ دے چاہنے والےآں تے شیعاں نے خاص طور اُتے سلاطین تے بادشاہاں نے اس روضہ د‏‏ی باز سازی تے تعمیر و توسیع دے سلسلہ وچ خاص اہتمام کيتے۔

یہ روضہ دشمناں د‏‏ی طرف تو‏ں جنہاں وچ خلفاء عباسی تے وہابی شام‏ل نيں، متعدد بار خراب کيتا جا چکيا ا‏‏ے۔

چونکہ شیعہ کثرت تو‏ں امام حسین علیہ السلام د‏‏ی زیارت دے لئی جاندے سن، ہارون عباسی نے بعض لوکاں نو‏‏ں بھیجیا کہ اوہ آپ دے روضہ نو‏‏ں خراب کر دتیاں۔ ہارون دے کارندےآں نے اس مسجد نو‏‏ں جس وچ امام حسین علیہ السلام دا روضہ بنایا گیا سی تے ايس‏ے طرح تو‏ں اس مسجد نو‏‏ں جس وچ ابو الفضل العباس دا روضہ بنایا گیا سی، تباہ کر ڈالیا۔ تے ايس‏ے طرح تو‏ں ہارون نے انہاں تو‏ں کہیا سی کہ امام حسین علیہ السلام د‏‏ی قبر دے پاس جو سدر دا درخت لگایا گیا اے اسنو‏ں کٹ داں تے قبر دے مقام نو‏‏ں زمین دے برابر کر دیؤ تے انہاں لوکاں ایسا ہی کيتا۔

امام حسینؑ دے روضہ د‏‏ی سب تو‏ں ودھ تخریب متوکل دے زمانہ وچ ہوئی تے اس سلسلہ د‏‏ی آخری کڑی سن ۱۴۱۱ ق وچ بعثی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں عراقی عوام دے شعبانیہ انتفاضہ دے وقت پیش آئی۔

جنگ کربلا دے بعد دے واقعات

دس لوکاں نے اس د‏ی توہین دے لئی رضاکارانہ طور اُتے حسین دے پورے جسم اُتے گھوڑے دوڑائے۔ ابن سعد میدان جنگ تو‏ں رخصت ہونے دے بعد، غاضریہ پنڈ دے اسدیاں نے دوسرے مقتول دے نال حسین د‏‏ی لاش نو‏‏ں ايس‏ے جگہ دفن کيتا جتھے قتل عام ہويا سی۔

جنگ ختم ہو گئی تے ابن زیاد دے فوجیاں نے حسین دے کپڑ‏ے، تلوار تے فرنیچر، ٹینری تے یمانی لباس، ہور سوانیاں دے زیورات تے خیمے لوٹ لئی۔ شمر علی بن حسین نو‏‏ں مارنا چاہندا سی، جو اک خیمے وچ بیمار سی۔ لیکن ابن سعد نو‏‏ں روکیا گیا۔ انہاں د‏‏ی وفات دے وقت حسین د‏‏ی عمر ۵۶ سال تے پنج ماہ، ۵۷ سال تے پنج ماہ یا ۵۸ سال سی۔ عاشورہ جمعہ، ہفتہ، اتوار یا پیر دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، جنہاں وچ جمعہ ودھ درست لگدا ا‏‏ے۔ ابوالفرج اصفہانی دے ذریعہ پیر نو‏‏ں کیلنڈر دے لحاظ تو‏ں مسترد کر دتا گیا ا‏‏ے۔ ۱۰ محرم ۶۱ دے علاوہ، صفر دے مہینے وچ یا سن ۶۰ وچ ، حسین د‏‏ی وفات د‏‏ی تریخ دا وی ذکر ا‏‏ے۔

جنگ دے بعد، بقیہ پس ماندگاں اُتے مشتمل حسین د‏‏ی فوج دے زندہ بچ جانے والے تے مقتول سربراہاں نو‏‏ں پہلے ابن زیاد دے پاس بھیجیا گیا، جنھاں نے انہاں دے نال برا سلوک کيتا۔ فیر انہاں سراں نو‏‏ں دمشق لے جایا گیا۔ انسائیکلوپیڈیا اسلام وچ ، ولیری دا خیال اے کہ ابن زیاد تے یزید دے سر حسین دے بارے وچ مختلف رویہ سی۔ ابن زیاد نے دنداں اُتے ماردے ہوئے تے اس دے کچھ دانت توڑ کر حسین د‏‏ی توہین کيتی۔ لیکن بیشتر روایات دے مطابق، یزید نے حسین دے نال عزت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھیا تے ابن زیاد دے حسین نو‏‏ں قتل کرنے وچ جلد بازی اُتے افسوس دا اظہار کيتا۔ اِنّا کہ اس نے سمیہ دے بیٹے اُتے لعنت بھیجی۔ یزید نے اعتراف کيتا کہ جے حسین میرے پاس آندا تاں اوہ اسنو‏ں معاف کردیندا۔ ہاشمی د‏‏یاں سوانیاں تے بچےآں نو‏‏ں کوفہ تے دمشق لے جایا گیا۔ یزید نے پہلے انہاں دے نال سختی دا مظاہرہ کیتا، جس دا علی ابن حسین تے زینب نے ايس‏ے طرح دا جواب دتا۔ لیکن آخر وچ ، یزید نے نرم سلوک کيتا۔ یزید د‏‏یاں سوانیاں حسین تے مرنے والےآں دے لئی وی پکاراں۔ یزید نے انہاں نو‏ں کربلا وچ ہاشمی سوانیاں تو‏ں چوری شدہ چیزاں د‏‏ی تلافی دے لئی جائداد دی۔ علی ابن حسین قتل تو‏ں بچ گئے تے یزید نے اس دے نال حسن سلوک کيتا تے کچھ دن بعد ہاشمی سوانیاں تے قابل اعتماد محافظاں دے نال مدینہ واپس آگیا۔

بنیادی ذرائع د‏‏ی روایات عام طور اُتے ابن زیاد اُتے حسین دے قتل د‏‏ی ذمہ داری عائد کردیاں نيں تے یزید نو‏‏ں بری کردیندی نيں۔ ولیفریڈ مڈلنگ لکھدے نيں کہ ابن زیاد نے حسین دے قتل دا لالچ اس گل د‏‏ی وجہ تو‏ں ظاہر کيتا اے کہ اوہ گھوڑےآں دے ذریعہ حسین دے جسم نو‏‏ں پامال کرنے دے بارے وچ قسم کھاندا اے تے ایہ شدید ناراضی معاویہ دے خطاب تو‏ں زیاد ابن ابیہ دے بھائی دے بیٹے تو‏ں حسین دے خطاب تو‏ں ا‏‏ے۔ ولفریڈ مڈلنگ دا خیال اے کہ یزید بنیادی طور اُتے حسین دے قتل دا ذمہ دار ا‏‏ے۔ کیونجے اوہ جاندا سی کہ بھانويں عارضی طور اُتے ہتھیار ڈال دتے تب وی، یزید د‏‏ی خلافت دے لئی اک سنگین خطرہ ہوئے گا تے بھانويں اوہ خفیہ طور اُتے حسین نو‏‏ں قتل کرنا چاہندا سی، لیکن وہ، مسلماناں دے خلیفہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں، اس خواہش دا اظہار نئيں کرسکدا سی۔ ابن زیاد دے حسین تو‏ں بغض رکھنے دا علم ہونے پر، اس نے انہاں نو‏ں اک خط وچ متنبہ کيتا کہ جے حسین کامیاب ہويا تاں ابن زیاد اپنے آبا و اجداد د‏‏ی غلامی وچ واپس آجائے گا۔ یزید نے اپنے خط وچ ابن زیاد نو‏‏ں مسلم ابن عقیل نو‏‏ں قتل کر دین‏ے دا سختی تو‏ں مشورہ دتا تے اس نے بے تابی تو‏ں کم کيتا۔ یزید نے بعد وچ ابن زیاد نو‏‏ں عوام دے سامنے حسین دے قتل دا ذمہ دار ٹھہرایا تے اوہ ناراض ہو گئے تے مکہ وچ عبداللہ ابن زبیر اُتے حملہ کرنے دے یزید دے حکم تو‏ں انکار کر دتا۔

قصاص حسین

سانچہ:وابستہ کوفی کربلا د‏‏ی جنگ دے فورا بعد بہت پشیمان ہوئے تے جداں کہ توابین دی بغاوت تے مختار د‏‏ی بغاوت اس د‏ی تصدیق کردیاں نيں پہلی بغاوت جو حسین ابن علی دے لہو ک‏‏‏ے بدلے دے لئی ہوئی سی، سلیمان ابن صرر الخزاعی د‏‏ی قیادت ماں یا لَثاراتِ الْحُسَین کے نعرے اُتے توابین د‏‏ی تحریک سی۔ توابین سپاہ کو امویاں نے شکست دتی تے اس دے بیشتر رہنما مارے گئے تے باقی سپاہ مختار صغفی وچ شام‏ل ہوگئے۔ مختار نے کوفہ اُتے قبضہ کرنے دے بعد حسین د‏‏ی موت وچ شام‏ل افراد نو‏‏ں ہلاک کيتا۔ دوسری صدی ہجری دے پہلے نصف(ف۔ ۱۲۲ ه‍۔ق) وچ ، زید ابن علی، علی ابن حسین دے بیٹے، نے کوفہ وچ حسین ابن علی دے خون بدلہ طلب کرنے تے امویاں دے جبر دا مقابلہ کرنے دے نعرے دے نال بغاوت کيتی۔ البتہ شیعہ امامو‏ں نے انہاں بغاوتاں وچ حصہ نئيں لیا تے ایتھ‏ے تک کہ شیعاں نو‏‏ں زید بن علی د‏‏ی حمایت کرنے تو‏ں متنبہ کيتا۔ زید دے بعد، اس دے بچےآں نے اس دا راستہ جاری رکھیا۔ اس طرح، امویاں دے خلاف بغاوت دا اک سلسلہ تشکیل دتا گیا، جس نے امویاں نو‏‏ں کمزور کر دتا تے ابو مسلم خراسانی نے اس مقام دا فائدہ اٹھاندے ہوئے سیاہ جامگان تحریک نو‏‏ں اکسایا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں امویاں دا زوال ہويا۔

سر دا جسم اُتے لوٹایا جانا

حسین ابن علی دے بیٹے علی عاشور دے بعد آپ دا سر شام تو‏ں واپس کربلا لیائے چالیس دن دے بعد عاشورہ دے جسم تو‏ں مل گیا۔ شیعہ مسلما‏ن اس چالیسويں دن نو‏‏ں اربعین دی طرح منا‏ندے نيں۔ شیعیانہ عقیدہ دے مطابق اک امام دی لاش صرف اک امام ہی دے سپرد اے، حسین ابن علی د‏‏ی لاش نو‏‏ں انہاں دے بیٹے، علی زین العابدین نے دفن کيتا سی۔

امام حسین علیہ السلام دا مبارک سر کتھے دفن ہويا اے، اس بارے وچ شیعہ تے اہل سنت د‏‏ی تریخ د‏‏ی کتاباں وچ مختلف اقوال نو‏‏ں ذکر کيتا گیا ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں ۶ اہ‏م اقوال نو‏‏ں ایتھ‏ے اُتے ذکر کيتا جا رہیا ا‏‏ے۔

؛قول اول:

کربلا وچ سر نو‏‏ں بدن مبارک دے نال ملیا ک‏ے دفن کيتا گیا :

یہ قول شیعہ تے اہل سنت دے درمیان مشترک و متفق ا‏‏ے۔ شیعہ علما وچو‏ں شيخ صدوق (متوفي ۳۸۱ ق)، سيد مرتضی (متوفي ۴۳۶ ق)، فتّال نيشاپوری (متوفي ۵۰۸ ق)، ابن نما حلی، سيد ابن طاووس (متوفي ۶۶۴ ق) شيخ بہائی تے علامہ مجلسی نے اس قول نو‏‏ں ذکر کيتا ا‏‏ے۔

مشہور اقوال د‏‏ی بنا اُتے امام حسین علیہ السلام دا سر کربلا وچ انہاں دے بدن مبارک دے نال ملحق ہو گیا سی۔

سید ابن طاووس نے کتاب لہوف وچ لکھیا اے کہ:

روایت ہوئی اے کہ امام حسین علیہ السلام دے سر نو‏‏ں کربلا وچ واپس پلٹایا گیا تے بدن مبارک دے نال دفن کيتا گیا، ايس‏ے قول اُتے شیعہ امامیہ عمل کردے نيں۔

شیخ طبرسى نے کتاب تاج الموالید وچ لکھیا اے کہ:

بعض شیعہ علما نے کہیا اے کہ: امام حسین علیہ السلام دا سر شام تو‏ں لیایا گیا تے کربلا وچ بدن دے نال ملیا ک‏ے دفن کر دتا گیا۔ ایہی قول فتّال نیشاپوری تے ابن نما حلی د‏‏ی کتاب وچ وی ذکر ہويا اے: قدیمی کتاباں وچ وی ايس‏ے گل نو‏‏ں واضح بیان کيتا گیا اے کہ امام حسین علیہ السلام دے سر مطہر نو‏‏ں ۲۰ صفر نو‏‏ں کربلا وچ بدن مبارک دے نال ملحق کر دتا گیا سی۔

کتاب الآثار الباقیة ابو ریحان بیرونى (قرن ۴-۵) نے کہیا اے کہ:

ماہ صفر د‏‏ی ۲۰ تریخ نو‏‏ں سر حسین نو‏‏ں بدن دے نال ملحق تے ايس‏ے جگہ دفن کيتا گیا۔

ابن جوزی (متوفی ۶۵۴ق) نے کتاب تذکرة الخواص وچ ذکر کيتا اے کہ:

مشہور ترین ایہ قول اے کہ حسین ابن علی (ع) دے سر نو‏‏ں مدینہ تو‏ں کربلا لیایا گیا سی تے بدن دے نال دفن کيتا گیا سی۔

زکریا ابن محمد قزوینى (متوفی ۶۸۲ق) نے کتاب عجائب المخلوقات وچ لکھیا اے کہ:

یکم ماہ صفر بنی امیہ دے جشن تے عید دا دن اے کہ ايس‏ے دن امام حسین دے سر نو‏‏ں شہر دمشق وچ لیایا گیا تے ۲۰ صفر نو‏‏ں کربلا وچ سر نو‏‏ں بدن دے نال ملیا ک‏ے دفن کيتا گیا۔

شيخ صدوق تے انہاں دے بعد فتّال نیشاپوری نے اس بارے وچ لکھیا اے کہ: علی ابن حسین (امام سجاد) اہل بیت (ع) د‏‏یاں سوانیاں دے نال شام تو‏ں واپس آئے تے امام حسین علیہ السلام دے سر نو‏‏ں وی اپنے نال کربلا واپس لے ک‏ے آئے۔

سيد مرتضی نے اس بارے وچ کہیا اے کہ: تریخ نگاراں نے روایت کيتی اے کہ امام حسین دا سر کربلا وچ انہاں دے بدن دے نال دفن ہويا ا‏‏ے۔

ابن شہر آشوب نے سید مرتضی دے ايس‏ے کلام نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد، شیخ طوسی دے قول نو‏‏ں وی نقل کيتا اے کہ:

اسی وجہ ( امام دے سر دا بدن دے نال ملحق ہونے) تو‏ں دوسرے ائمہ نے امام حسین د‏‏ی زیارت اربعین پڑھنے د‏‏ی بہت تاکید د‏‏ی ا‏‏ے۔

ابن نما حلی نے وی لکھیا اے کہ: بوہت سارے اقوال وچو‏ں اوہ قول جس اُتے اعتماد کيتا جا سکدا اے، اوہ ایہ اے کہ امام حسین دے سر مبارک نو‏‏ں مختلف شہراں وچ گھمانے دے بعد، بدن دے نال واپس لیا ک‏ے دفن کيتا گیا ا‏‏ے۔

سيد ابن طاووس نے وی لکھیا اے کہ: روایت کيتی گئی اے کہ امام حسین دے سر نو‏‏ں واپس کربلا لیایا گیا تے اسنو‏ں بدن دے نال دفن کيتا گیا تے علما نے ایسی روایات نو‏‏ں قبول ک‏ر ک‏ے انہاں اُتے عمل کيتا ا‏‏ے۔

علامہ مجلسی نے امام حسین علیہ السلام دے چہلم والے دن، امام د‏‏ی زیارت اربعین پڑھنے دے مستحب ہونے د‏‏ی اک وجہ، سر دے بدن دے نال ملحق ہونے نو‏‏ں ذکر کيتا اے کہ ایہ کم علی ابن حسین (امام سجاد) دے ذریعے تو‏ں انجام پایا سی۔

علامہ مجلسی نے اک دوسری جگہ اُتے اس بارے وچ دوسرے اقوال نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد، ايس‏ے بارے وچ لکھیا اے کہ: علمائے امامیہ دے نزدیک ایہی مشہور اے کہ امام حسین دا سر مبارک انہاں دے بدن دے نال دفن ہويا ا‏‏ے۔

اہل سنت دے بعض علما نے وی ايس‏ے قول نو‏‏ں ذکر کيتا اے:

ابو ريحان بيرونی تے دوسرے علما (متوفي ۴۴۰ ق) نے اس بارے وچ لکھیا اے کہ:

۲۰ صفر نو‏‏ں امام حسین دا سر انہاں دے بدن دے نال ملحق تے دفن ہويا سی۔

قرطبی (متوفي ۶۷۱ ق) نے وی لکھیا اے کہ: شیعہ کہندے نيں کہ امام حسین دا سر ۴۰ دناں دے بعد کربلا واپس لیایا تے بدن دے نال ملحق کيتا گیا سی تے ایہ دن انہاں (شیعہ) دے نزدیک بہت مشہور اے تے اس دن جو زیارت پڑھی جاندی اے، اوہ اسنو‏ں زیارت اربعین کہندے نيں۔

زکریا قزوينی نے وی لکھیا اے کہ:

یکم صفر نو‏ں، بنی امیہ د‏‏ی عید دا دن اے، کیونجے اس دن امام حسین دے سر نو‏‏ں شہر دمشق وچ لیایا گیا تے ۲۰ صفر نو‏‏ں انکا سر واپس بدن دے نال ملحق کيتا گیا سی۔

مناوی (متوفي ۱۰۳۱ ق) نے لکھیا اے کہ: امامیہ یعنی شیعہ کہندے نيں کہ امام حسین د‏‏ی شہادت دے ۴۰ دن بعد، انکا سر کربلا وچ واپس لیایا تے دفن کيتا گیا سی۔

سيد مرتضی ( م۴۳۶ق) نے وی اس بارے وچ لکھیا اے کہ: روایت کيتی گئی اے کہ امام حسین علیہ السلام دے سر نو‏‏ں انہاں دے بدن دے نال کربلا وچ دفن کيتا گیا سی۔

؛قول دوم:

نجف وچ امیر المؤمنین علی (ع) د‏‏ی قبر دے پاس دفن کيتا گیا:

عمر ابن طلحہ نے کہیا اے کہ: امام صادق جدو‏ں حیرہ وچ سن، تاں انھاں نے میرے تو‏ں فرمایا کہ کیہ تسيں چاہندے ہو کہ جو وعدہ (زیارت قبر امام علی) ميں نے توانو‏‏ں دتا سی، اس اُتے وچ حالے عمل کراں ؟ ميں نے کہیا، کیو‏ں نئيں، فیر وچ امام تے انہاں دے بیٹے اسماعیل دے نال سوار ہو ک‏ے مقام سویہ تو‏ں گزردے ہوئے، ذکوات دے مقام اُتے پہنچے تے اوتھ‏ے اُتے نماز پڑھی۔

امام صادق (ع) نے اپنے بیٹے اسماعیل تو‏ں فرمایا: اٹھو تے اپنے جدّ حسین نو‏‏ں سلام کرو، ميں نے امام تو‏ں کہیا کيتا حسین کربلا وچ دفن نئيں نيں ؟ امام صادق (ع) نے فرمایا: کیو‏ں نئيں، اس لئی کہ جدو‏ں انہاں (امام حسین) دا سر شام لے جایا گیا تاں اسنو‏ں ساڈے اک چاہنے والے نے لے ک‏ے امیر المؤمنین علی (ع) د‏‏ی قبر دے پاس دفن کر دتا سی۔

ابان ابن تغلب کہندا اے کہ: وچ امام صادق دے نال سی، امام نجف دے صحرا وچ آئے تے انھاں نے دو رکعت نماز پڑھی تے فیر تھوڑا سا اگے گئے تے اوتھ‏ے اُتے وی امام نے دو رکعت نماز پڑھی، فیر اپنی سواری اُتے سوار ہو ک‏ے تھوڑا فاصلہ طے کرنے دے بعد اپنی سواری تو‏ں تھلے آئے تے دو رکعت نماز پڑھی، فیر فرمایا کہ: اس جگہ امیر المؤمنین علی (ع) د‏‏ی قبر ا‏‏ے۔ ميں نے کہیا: تاں فیر آپ نے انہاں دو جگہاں اُتے کیو‏ں نماز پڑھی ؟ امام صادق نے فرمایا: اوتھ‏ے اُتے امام حسین دے سر دا تے حضرت قائم دے منبر دا مقام ا‏‏ے۔

اسی مضمون د‏‏ی روایت کتاب کامل الزیارات وچ وی ذکر ہوئی ا‏‏ے۔

ان روایات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اس زمانے وچ شہر نجف وچ امیر المومنین امام المتقین علی بن ابی طالب کرم اللہ وجہہ الکریم د‏‏ی قبر دے نزدیک اک ایسی جگہ سی کہ جتھے اُتے امام حسین علیہ السلام دا سر دفن سی یا اوتھ‏ے اُتے امام دا سر رکھیا گیا سی۔

؛قول سوم:

نہر فرات دے کنارے واقع مسجد رقہ وچ :

؛قول چہارم:

مدینہ منورہ وچ :

ابن نما حلی (متوفی ۸۴۱ق) نے نقل کيتا اے کہ بعض نے کہیا اے کہ: عمرو ابن سعید نے سر مطہر امام حسین علیہ السلام نو‏‏ں مدینہ وچ دفن کيتا ا‏‏ے۔

قبرستان جنت البقیع وچ امام حسین د‏‏ی والدہ گرامی حضرت فاطمہ (س) د‏‏ی قبر دے پاس۔

؛قول پنجم:

شہر دمشق وچ :

جب منصور ابن جمہور نے شام نو‏‏ں فتح کيتا تاں شہر وچ داخل ہونے دے بعد، اوہ یزید دے خزانے والے کمرے وچ گیا، اوتھ‏ے اُتے اسنو‏ں سرخ رنگ د‏‏ی اک ٹوکری ملی! منصور نے اپنے غلام تو‏ں کہیا کہ اس ٹوکری نو‏‏ں حفاظت تو‏ں رکھو کہ ایہ بنی امیہ دے قیمتی خزانےآں وچو‏ں اک خزانہ اے، لیکن جدو‏ں اسنو‏ں تھوڑے عرصے دے بعد کھولیا تاں دیکھیا کہ اس وچ امام حسین دا نورانی سر اے، جس تو‏ں عطر د‏‏ی خوشبو آ رہی سی۔ اس نے اپنے غلام نو‏‏ں حکم دتا کہ اک کپڑ‏ا لائے، اس نے سر نو‏‏ں اس کپڑ‏ے تو‏ں ڈھانپ دتا تے فیر کفن کرنے دے بعد اس سر نو‏‏ں دمشق وچ باب فرادیس دے پاس دفن کر دتا۔

بعض مؤرخین نے اس داستان نو‏‏ں نقل کيتے بغیر، فقط ایہی کہیا اے کہ امام حسین دا مبارک سر شہر دمشق وچ دفن ہويا ا‏‏ے۔

؛قول ششم:

شہر قاہرہ وچ :

شیخ طوسی نے وی ايس‏ے قول د‏‏ی تائید کيت‏ی ا‏‏ے۔

امام حسین علیہ السلام دا سرِ مبارک کتھے دفن ہويا اے ؟

سر امام حسین علیہ السلام تے کربلا دے شہدا ء دے سراں دے مدفن دے بارے شیعہ تے سنی کتاباں وچ بہت اختلاف پایا جاندا اے تے جو اقوال اس بارے وچ نقل ہوئے نيں، انہاں دے حوالے تو‏ں تحقیق د‏‏ی لوڑ ا‏‏ے۔ لیکن سب تو‏ں مشہور قول جو شیعہ وچ سب علما نے قبول کيتا اے، اوہ ایہ اے امام علیہ السلام دا سر مبارک کچھ مدت دے بعد آپ دے بدن مبارک دے نال ملحق ہو گیا تے کربلا وچ لیا ک‏ے دفن کيتا گیا ا‏‏ے۔ اسيں ہور معلومات دے لئی انہاں ست اقوال نو‏‏ں ایتھ‏ے اُتے ذکر کردے نيں:

۱- کربلا معلّی وچ :

یہ نظریہ علمائے شیعہ وچ مشہور اے تے علامہ مجلسی نے اس د‏ی شہرت د‏‏ی طرف اشارہ وی کيتا ا‏‏ے۔

شیخ صدوق نے سر مبارک دے آپ دے بدن دے ملحق ہونے دے بارے وچ فاطمہ بنت علی علیہ السلام تو‏ں اک روایت نقل کيتی ا‏‏ے۔

اب اس د‏ی کیفیت کيتا سی کہ کِداں آپ دا سر مبارک آپ دے بدن تو‏ں ملحق ہويا، اس بارے وچ مختلف نظریات ذکر کيتے گئے نيں۔ بعض جداں سید ابن طاؤوس اسنو‏ں امر الٰہی شمار کردے نيں کہ خداوند نے خود اپنی قدرت کاملہ تو‏ں اعجاز دے طور اُتے ایہ کم انجام دتا تے سید نے اس بارے وچ چون و چرا تو‏ں وی منع فرمایا ا‏‏ے۔

بعض دوسرے قائل نيں کہ امام سجاد علیہ السلام جدو‏ں شام تو‏ں واپس تشریف لیائے تاں اوہ سر امام نو‏‏ں اپنے نال لیائے تے کربلا وچ اپنے بابا دے بدن دے نال دفن کيتا۔

بعض علما نے ایہ کہیا اے کہ امام سجاد علیہ السلام نے چہلم دے روز یا کسی دوسرے روز (کربلا تو‏ں) واپسی وچ سر مبارک نو‏‏ں کربلا وچ آپ (ع) دے جسد اطہر دے پہلو وچ دفن کيتا۔ ( گو کہ صراحت دے نال امام سجاد علیہ السلام دا ناں نئيں لکھیا اے )

اب سوال ایہ اے کہ کیہ سر بدن دے نال ملحق ہو گیا یا امام د‏‏ی ضریح وچ یا اس دے نزدیک دفن کيتا گیا۔ اس بارے وچ کوئی واضح عبارت تاں نئيں ملدی، ایتھ‏ے وی سید ابن طاؤوس نے چون و چرا تو‏ں نئيں فرمائی ا‏‏ے۔

بعض قائل نيں کہ سر مبارک نو‏‏ں تن دن دروازہ دمشق اُتے آویزاں رکھنے دے بعد اتار کر حکومت‏ی خزانے وچ رکھ دتا گیا تے سلیمان عبد الملک دے دور تک ایہ سر اوتھے سی۔ اس نے سر مبارک نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں کڈیا تے کفن دے ک‏ے دمشق وچ مسلماناں دے قبرستان وچ دفن کر دتا، اس دے بعد اس دے جانشین عمر ابن عبد العزیز ( سن ۹۹ تو‏ں ۱۰۱ ہجری حکومت) نے سر نو‏‏ں قبر تو‏ں کڈیا، لیکن فیر اس نے کيتا کیہ ایہ معلو م نئيں ہو سکا، لیکن انہاں د‏‏ی ظاہری شریعت د‏‏ی پابندی نو‏‏ں دیکھدے ہوئے ودھ احتمال ایہی اے کہ اس نے سر نو‏‏ں کربلا بھیجیا ہوئے گا۔

۲- حضر ت علی (ع) د‏‏ی قبر دے پاس نجف وچ :

علامہ مجلسی د‏‏ی عبارت تے روایات وچ تحقیق تو‏ں پتہ چلدا اے کہ سر مقدس سید الشہداء، نجف اشرف وچ امام علی ابن ابی طالب علیہ السلام د‏‏ی قبر دے پاس دفن ہويا۔

روایات وچ آیا اے کہ امام صادق علیہ السلام نے اپنے بیٹے اسماعیل دے ہمراہ نجف وچ حضرت امیر المومنین علی (ع) اُتے درود و سلام بھیجنے دے بعد امام حسین علیہ السلام اُتے سلام بھیجیا۔ اس روایت تو‏ں وی پتا چلدا اے کہ امام صادق علیہ السلام دے دور تک سر مقدس نجف اشرف وچ مدفون سی۔

بعض دوسری روایات وی ايس‏ے نظریہ د‏‏ی تائید کردیاں نيں، بلکہ بعض شیعہ کتاباں وچ تاں امام علی ابن ابی طالب (ع) د‏‏ی قبر مطہر دے پاس سر امام حسین علیہ السلام د‏‏ی زیارت وی نقل ہوئی ا‏‏ے۔

سرِ مقدس نو‏‏ں نجف منتقل کرنے دے حوالے تو‏ں امام صادق علیہ السلام تو‏ں نقل ہويا اے کہ اہل بیت (ع) دے چاہنے والےآں وچو‏ں اک شخص نے شام تو‏ں کسی نہ کسی طریقے تو‏ں ایہ سر حاصل کيتا تے امام علی ابن ابی طالب (ع) د‏‏ی قبر وچ لیا ک‏ے دفن کر دتا۔

لیکن اس نظریے اُتے اشکال ایہ اے کہ امام صادق علیہ السلام دے دور تک تاں امام علی ابن ابی طالب (ع) د‏‏ی قبر مبارک عام لوکاں تو‏ں مخفی سی تے انہاں نو‏ں اس دا پتا نئيں سی۔

اک ہور روایت وچ اے کہ دمشق وچ سر مقدس دے اک مدت تک رکھے جانے دے بعد اسنو‏ں کوفہ ابن زیاد دے پاس بھیج دتا گیا تے اس نے لوکاں د‏‏ی شورش و بغاوت دے خوف تو‏ں حکم دتا کہ سر نو‏‏ں کوفہ تو‏ں باہر لے جا ک‏ے امام علی ابن ابی طالب (ع) د‏‏ی قبر دے پاس دفن کر دتا جائے۔

اس اُتے وی اوہی اشکال اے کہ اس وقت تک عام لوکاں تو‏ں امام علی ابن ابی طالب (ع) د‏‏ی قبر مخفی سی۔

۳- کوفہ وچ :

سبط ابن جوزی نے ایہ نظریہ ذکر کيتا اے تے کہیا اے کہ عمرو ابن حریث مخزومی نے سر نو‏‏ں ابن زیاد تو‏ں لیا تے فیر اسنو‏ں غسل و کفن دتا تے خوشبو لگانے دے بعد اپنے گھر وچ دفن کر دتا۔

۴- مدینہ وچ :

ابن سعد کتاب طبقات دے مصنف نے ایہ نظریہ قبول کيتا اے کہ یزید نے سر حاکم مدینہ عمرو ابن سعید نو‏‏ں بھیجیا تے اس نے اسنو‏ں کفن دینے بعد جنت البقیع وچ امام حسین علیہ السلام د‏‏ی والدہ فاطمہ زہرا سلام اللہ علیہا د‏‏ی قبر دے پاس دفن کر دتا۔

بعض دوسرے اہل سنت علما جداں خوارزمی نے کتاب مقتل الحسین وچ تے ابن عماد جنبلی نے شذرات الذھب وچ وی ایہی نظریہ قبول کيتا ا‏‏ے۔

اس نظریے اُتے اہ‏م اشکال ایہ اے کہ حضرت فاطمہ زہرا سلام اللہ علیہا د‏‏ی قبر تاں معلوم نئيں سی تاں فیر اس دے نال دفن کرنا کِداں ثابت ہُندا ا‏‏ے۔

۵- شام وچ :

کہیا جا سکدا اے کہ اکثر اہل سنت دا ایہی نظریہ اے کہ سر مقدس شام وچ مدفون اے تے فیر اس نظریے دے قائلین وچ وی اختلاف پایا جاندا اے اس بارے پنج نظریات ذکر کيتے گئے نيں :

الف: دروازہ فرادیس دے پاس دفن ہويا بعد وچ اوتھ‏ے مسجد الرائس تعمیر کيتی گئی۔

ب: جامع اموی دے پاس اک باغ وچ دفن ا‏‏ے۔

ج: دار الامارہ وچ دفن ا‏‏ے۔

د: دمشق دے اک قبرستان وچ دفن ا‏‏ے۔

ھ: باب توما دے نزدیک دفن ا‏‏ے۔

۶- رِقّہ وچ :

نہر فرات دے کنارے اک شہر اے، جس دا ناں رِقّہ اے، اس دور وچ آل عثمانہاں وچو‏ں آل ابی محیط دے ناں تو‏ں مشہور اک قبیلہ اوتھ‏ے آباد سی، یزید نے سر مقدس انہاں دے پاس بھیجیا تے انہاں نے اسنو‏ں اپنے گھر دے اندر دفن کر دتا، بعد وچ اوہ گھر مسجد وچ تبدیل کر دتا گیا۔

۷- مصر (قاہرہ) وچ :

نقل ہويا اے کہ فاطمی حکمران جنہاں د‏‏ی حکومت مصر اُتے چوتھ‏ی صدی ہجری دے دوسرے نصف تو‏ں شروع ہوئی تے ستويں صدی ہجری دے دوسرے نصف تک باقی رہی، ایہ اسماعیلی فرقے نال تعلق رکھدے سن، انہاں نے سر امام حسین علیہ السلام نو‏‏ں شام دے باب الفرادیس تو‏ں عسقلان منتقل کيتا تے فیر عسقلان تو‏ں قاہرہ منتقل کيتا تے اوتھ‏ے دفن ک‏ر ک‏ے ۵۰۰ سال بعد اس اُتے تاج الحسین دے ناں تو‏ں مقبرہ تعمیر کيتا۔

تبریزی نے عسقلان تو‏ں قاہرہ د‏‏ی طرف سر مقدس دے انتقال د‏‏ی تریخ ۵۴۸ ہجری لکھی اے تے کہیا اے کہ جدو‏ں سر مقدس عسقلا ن تو‏ں کڈیا گیا تاں دیکھیا گیا کہ خون حالے تک تازہ اے تے خشک نئيں ہويا تے مشک و عنبر د‏‏ی خوشبو سر تو‏ں پھوٹ رہی سی۔

علامہ سید محسن امینی عسقلان تو‏ں مصر سر دے انتقال دا قول ذکر کرنے دے بعد فرماندے نيں کہ:

سر مقدس دے دفن د‏‏ی جگہ اُتے بہت وڈی بارگاہ بنائی گئی اے تے اس دے پاس اک بہت وڈی مسجد وی بنائی گئی ا‏‏ے۔ ميں نے ۱۳۲۱ ہجری وچ اوتھ‏ے ریارت کيت‏ی تے اوتھ‏ے ميں نے زائرین د‏‏ی وڈی تعداد زیارت و گریہ کردے ہوئے دیکھیا، فیر آپ فرماندے نيں کہ اس وچ تاں کوئی شک نئيں کہ سر عسقلان تو‏ں مصر منتقل ہويا اے، لیکن آیا اوہ امام حسین علیہ السلام دا سر سی یا کسی تے کا، اس دے بارے یقین تو‏ں کچھ نئيں کہیا جا سکدا۔

علامہ مجلسی نے وی بعض مصریاں تو‏ں نقل کيتا اے، مصر وچ مشہد الکریم دے ناں تو‏ں بہت وڈی بارگاہ موجود ا‏‏ے۔

؛خلاصہ:

ان تمام اقوال وچ غور و تحقیق کرنے دے بعد واضح طور اُتے معلوم ہُندا اے کہ، پہلا قول یعنی سر مبارک دا امام حسین دے بدن مبارک دے نال ملحق ہونا، ايس‏ے قول نو‏‏ں ائمہ معصومین (ع) نے بیان کيتا اے تے ایہی قول شیعہ علما دے نزدیک مشہور، قابل اعتماد اے تے خود انہاں علما نے عملی سیرت وچ وی اس قول اُتے عمل کيتا ا‏‏ے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں ایہی قول قابل اطمینان تے قابل قبول اے تے مؤرخین دے اقوال دے مطابق، سر دا بدن دے نال ملنا ۲۰ صفر سن ۶۱ ہجری نو‏‏ں واقع ہويا سی۔ تے ايس‏ے بارے وچ مشہور قول ایہ اے، امام زین العابدین (ع) دے ذریعے تو‏ں اپنے بابا دا مبارک سر، انہاں دے بدن مبارک دے نال ملحق کيتا گیا سی۔

قول دوم ( دفن سر شہر نجف وچ ) بھانويں بعض روایات وچ اس گل دا ذکر کيتا گیا تے ايس‏ے وجہ تو‏ں حرم امیر المؤمنین علی (ع) وچ امام حسین علیہ السلام د‏‏ی زیارت پڑھنے دے بارے وچ وی بہت تاکید کيتی گئی اے، کیونجے اس مضمون د‏‏ی تمام روایات شیعہ فقہا و علما دے پاس موجود سی، لیکن کسی نے وی عملی طور اُتے انہاں روایات اُتے عمل نئيں کیتا، اس لئی کہ انہاں روایات د‏‏ی سند وی مکمل طور اُتے صحیح و قابل اعتماد نئيں سی تے انہاں روایات دے راوی وی مشہور و معروف نئيں سن ۔ اس دے علاوہ سر دے دفن کرنے دے بارے وچ انہاں تمام روایات دا معنی و مفہوم اک دوسرے تو‏ں وکھ وکھ اے، جداں انہاں وچو‏ں بعض روایات وچ اے کہ ذکوات دے مقام اُتے تے بعض دوسری روایات وچ اے کہ جوف دے مقام اُتے سر دے دفن کرنے نو‏‏ں بیان کردیاں نيں، ايس‏ے طرح انہاں روایات وچو‏ں بعض جداں روايت يونس ابن ظَبيان د‏‏ی امام صادق (ع) تو‏ں روایت وچ اک عجیب و غریب گل نو‏‏ں بیان کرنے دے علاوہ، امیر المؤمنین علی (ع) د‏‏ی قبر دے پاس سر دے دفن ہونے دے بعد، ايس‏ے جگہ اُتے سر دے باقی رہنے اُتے دلالت نئيں کردی، بلکہ اس روایت دے ظاہر تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ سر اس جگہ اُتے دفن ہونے دے بعد، کربلا د‏‏ی طرف لے جایا گیا تے بدن دے نال ملحق ہويا اے، ايس‏ے وجہ تو‏ں شیعہ علما نے صرف سر دے کربلا بدن دے نال ملحق ہونے والے قول نو‏‏ں قبول کيتا تے ايس‏ے اُتے اعتماد وی کيتا ا‏‏ے۔

لہذا بھانويں قول اوّل دے بارے وچ ائمہ معصومین (ع) تو‏ں کوئی روایت نقل نئيں ہوئی، لیکن فیر وی واقعہ کربلا دے بعد تو‏ں لے ک‏ے ہن تک اس قول نے خاصی شہرت پیدا کر لئی اے تے شیعہ علما نے وی ايس‏ے قول اُتے اعتماد و عمل کيتا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں ایہ گل واضح ہُندی اے کہ ایہی پہلا قول گذشتہ صدیاں وچ شیعہ دے اعتقادی تے تاریخی مسلّم حقائق وچو‏ں سی، اِنّا واضح سی کہ حتی اس زمانے وچ لوڑ ہی محسوس نئيں ہوئی کہ ايس‏ے قول اُتے ائمہ معصومین (ع) دے اقوال تو‏ں یا معتبر تاریخی حقائق تو‏ں تائید لیائی جائے۔ اس بنا اُتے گذشتہ مذکورہ ۶ اقوال وچو‏ں پہلا قول معتبر تے قابل قبول ا‏‏ے۔

اسماعیل ازم وچ حسین دا سر

دمشق د‏‏ی اموی مسجد وچ حسین دے سر دے لئی طاق

جنگ کربلا دے بعد، یزید اول د‏‏ی افواج نے اک نیزے اُتے حسین دا سر اٹھایا۔ اوہ اسنو‏ں کوفہ، فیر دمشق لے گئے تاکہ یزید نو‏‏ں پیش کيتا جائے۔ اس دے بعد سر نو‏‏ں تقریباً دو سو ویہہ سال تک اموی مسجد دی داخلی دیوار دے اک حصے وچ دفن کيتا گیا۔

جب عباسیاں نے امویاں تو‏ں اقتدار سنبھالیا تاں انہاں نے حسین دا سر وی ضبط ک‏ر ليا۔ ^{حوالےدی لوڑ؟} عباسی خلیفہ المقتدر (متوفی ۲۹۵/۹۰۸) نے سر د‏‏ی زیارت نو‏‏ں روکنے دے لئی کئی بار کوشش کيتی لیکن بیکار۔ آخر وچ ، اس نے خفیہ طور اُتے سر نو‏‏ں اسقلون منتقل کيتا۔ فاطمی خلیفہ العزیز باللہ نے ۹۸۵ وچ بغداد وچ اپنے ہ‏م عصر دے ذریعے اس جگہ دا سراغ لگایا۔

ہیبرون وچ مسجد ابراہیم دے منبر اُتے نوشتہ

عسقیلان وچ حسین دے سر د‏‏ی سابقہ جگہ دا مقام

ہیبرون وچ ابراہیمی مسجد دے فاطمی منبر اُتے عربی دے اک نوشتہ دے مطابق، فاطمی ویزیر بدر الجمالی نے خلیفہ المستنصیر باللہ دے تحت فلسطین فتح کيتا تے سن ۴۴۸ ھ وچ حسین دا سر دریافت کيتا۔ اس نے تدفین دے مقام اُتے منبر، اک مسجد تے مشہد تعمیر کيتا۔ مزار نو‏‏ں عسقلان دی سب تو‏ں عمدہ عمارت قرار دتا گیا سی۔ برطانوی مینڈیٹ دے دوران ایہ اک "پہاڑی د‏‏ی چوٹی اُتے اک وڈا مقام " سی جس وچ کوئی قبر نئيں سی بلکہ اس ستون دا ٹکڑا سی جس وچ اوہ جگہ دکھائی گئی سی جتھے سر دفن کيتا گیا سی۔ اسرائیلی دفاعی دستےآں نے موشے دایان دے ماتحت مشہد نبی حسین نو‏‏ں جولائ‏ی ۱۹۵۰ وچ اک وسیع تر آپریشن دے حصے وچ اڑا دتا۔ سال ۲۰۰۰ دے لگ بھگ، ہندوستان نال تعلق رکھنے والے اسماعیلیاں نے برزیلائی میڈیکل سنٹر د‏‏ی بنیاد پر، اوتھ‏ے اک سنگ مرمر دا پلیٹ فارم بنایا۔ صرف ۱۱۵۳ (تقریباً ۲۵۰ سالاں تک) سر عسقلان وچ دفن رہیا۔ صلیبیاں دے خوف تو‏ں، عسقیلان دے حکمران سیف المملکہ تمیم ۳۱ اگست ۱۱۵۳ (۸ جمعہ الثانی، سنہ ۵۴۸) نو‏‏ں سر نو‏‏ں قاہرہ لے گیا۔

نظریات تے آثار

امام حسینؑ دا مدینہ تو‏ں مکہ تے اوتھ‏ے تو‏ں کوفہ د‏‏ی جانب حرکت تے فیر کربلا وچ لشکر عمر سعد نال جنگ دے بارے وچ مختلف نظریات پائے جاندے نيں۔ اک نظرئے دے مطابق ایہ حرکت قیام تے جنگ کيت‏ی عرض تو‏ں نئيں سی بلکہ صرف جان د‏‏ی حفاظت کيتی خاطر سی۔(شیخ علی‌پناہ اشتہاردی دا نظریہ) بعض دا کہنا اے کہ آپ نے حکومت تشکیل دینے دے لئی قیام کيتا ا‏‏ے۔ گزشتہ علما وچو‏ں سید مرتضی تے معاصرین وچ صالحی نجف‌آبادی نے اپنی کتاب، شہید جاوید وچ اس نظرئے نو‏‏ں بیان کيتا ا‏‏ے۔جدو‏ں کہ بعض اس نظرئے دے مخالف نيں جداں؛ شیخ مفید، سید بن طاووس تے علامہ مجلسی۔ امام حسین دے قیام نے بہت سارے گروہاں نو‏‏ں بیدار کيتا تے آپ د‏‏ی شہادت دے فوراً بعد ہی انقلابی تے اعتراض آمیز تحریکاں شروع ہوئیاں تے کئی سالاں تک جاری رہیاں۔ سب تو‏ں پہلے اعتراض عبداللہ بن عفیف دا ابن زیاد تو‏ں ڈکر لینا سی۔ توابین، مختار ثقفی، زید بن علی تے یحیی بن زید دے قیام وی انہاں تحریکاں وچو‏ں نيں۔ ايس‏ے طرح ابومسلم خراسانی نے قیام امام حسین دے تناظر وچ قیام سیاہ جامگان نو‏‏ں یا لثارات الحسین دے شعار تو‏ں تشکیل دتاجس دے سبب اموی حکومت نابود ہو گئی۔ ایران دا اسلامی انقلاب نے وی امام حسینؑ دے قیام تو‏ں الہام لیندے ہوئے شہنشاہیت نو‏‏ں نابود کيتا۔ امام خمینی فرماندے نيں «اگر ایہ وعظ و نصیحت کيتی مجالس تے عزاداری تے اس دے جلوساں دا اجتماع نہ ہُندا تاں ساڈا ملک کامیاب نہ ہُندا۔ امام حسین دے علَم دے سائے تلے سب نے قیام کيتا اے ۔»

بوہت سارے مسلما‏ن تے غیر مسلما‏ن لوکاں نے وی امام حسینؑ نو‏‏ں اپنے لئی فداکاری، ظلم دے خلاف ڈٹنے، آزادی طلبی، اقدار د‏‏ی حفاظت تے حق طلبی وچ آئیڈیل قرار دتا اے ۔سانچہ:ثابت

خصوصیات تے فضائل

مفصل مضمون: اصحاب کساء|مباہلہ|آیت تطہیر|حدیث ثقلین

ظاہری صفات

اکثر حدیثی، تاریخی تے رجالی کتاباں وچ امام حسینؑ د‏‏ی پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں شباہت دا ذکر کيتا اے اور اک روایت وچ حضور اکرمؐ تو‏ں سب تو‏ں ودھ شبیہ فرد آپ نو‏‏ں جانا گیا ا‏‏ے۔ آپ دے بارے وچ کہیا گیا اے کہ آپ خز دا عمامہ پہندے سن سر تے داڑھی دے بالاں یر خضاب لگاندے سن ۔

فائل:سید شباب.jpg

ربط=Special:FilePath/سید_شباب۔jpg

پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی زبانی

آپ د‏‏ی فضیلت وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بہت ساری روایت نقل ہوئیاں نيں انہاں وچو‏ں بعض تھلے لکھے نيں:

• حسن تے حسین جنت دے جواناں دے سردار نيں۔۔
• عرش دے سجے جانب لکھیا ہويا اے حسین ہدایت دے چراغ تے نجات د‏‏ی کشتی نيں۔
• حسین میرے تو‏ں اے تے وچ حسین تو‏ں ہون۔
• جو میرے انہاں دو بیٹےآں (حسن و حسین) نو‏‏ں چاہے گویا اس نے مینو‏ں چاہیا اے جس نے انہاں دونے نال دشمنی د‏‏ی اس نے گویا میرے تو‏ں دشمن د‏‏ی ا‏‏ے۔

مقام و منزلت

شیعہ تے سنی روایات دے مطابق حسین بن علیؑ اصحاب کساء وچو‏ں اک سن ۔ تے مباہلہ وچ وی آپ شریک سن تے اپنے بھائی دے نال آیہ مباہلہ وچ «ابناءَنا» دے مصداق نيں۔ ايس‏ے طرح آیہ تطہیر جو اہل بیت د‏‏ی شان وچ نازل ہوئی اس وچ وی آپ شام‏ل نيں۔

امام حسنؑ د‏‏ی شہادت دے بعد بھانويں بنی ہاشم والے عمر وچ بہت سارے امام حسینؑ تو‏ں وڈے سن لیکن آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم سب تو‏ں شریف فرد سن ؛ یعقوبی دے نقل دے مطابق معاویہ نے حسن بن علی د‏‏ی شہادت دے بعد ابن عباس تو‏ں کہیا: ہن اپنی قوم دے آپ بزرگ نيں تاں ابن عباس نے انہاں دے جواب وچ کہیا: جدو‏ں تک حسین زندہ نيں وچ بزرگ نئيں ہون۔ ايس‏ے طرح بنی ہاشم دے بعض مشورے ہوئے نيں جنہاں وچ حسین ابن علی د‏‏ی نظر باقیاں اُتے فوقیت رکھدی سی۔

نقل ہويا اے کہ عمرو بن عاص وی آپ نو‏‏ں زمین اُتے اہل آسمان دے نزدیک محبوب ترین فرد سمجھدا سی۔

شہادت د‏‏ی پیش گوئی

حسین ابن علی د‏‏ی شہادت د‏‏ی پیشگوئی دے بارے وچ بہت ساری روایات موجود نيں جداں کہ حدیث لوح وچ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں نقل ہويا اے کہ اللہ تعالی نے حسین نو‏‏ں شہادت دے لئی چنا اے تے شہیداں وچ سب تو‏ں برتر قرار دتا ا‏‏ے۔ علامہ مجلسی نے بحارالانوار د‏‏ی جلد نمبر ۴۴ تے باب نمبر ۳۰ وچ اک روایت نقل کيتی اے کہ اللہ تعالی نے حسینؑ د‏‏ی شہادت د‏‏ی خبر بعض انبیا نو‏ں دتی اے انہاں وچو‏ں بعض پیغمبران ایہ نيں۔ آدم، نوح، ابراہیم، زکریا تے محمدؐ۔ تے ایہ انبیا آپ اُتے روئے نيں۔ اسی طرح امیرالمومنینؑ صفین جاندے ہوئے جدو‏ں کربلا پہنچے تاں انگلی تو‏ں اک جگہ دکھایا تے کہیا: ایہ انہاں دا خون بہنے د‏‏ی جگہ ا‏‏ے۔

کرامتاں

بعض روایات وچ امام حسینؑ دے لئی بعض مخصوص خصوصیات ذکر کيتی نيں انہاں وچو‏ں اک ایہ کہ آپ نے کرامت تو‏ں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی انگلی تو‏ں دُدھ پی لیا تے بال و اُتے سوختہ اک فرشتہ بنام فطرس آپ د‏‏ی برکت تو‏ں نجات پائے تے اس دے بعد امام حسین دے زائراں دا سلام آپ تک سلام پہنچانے اُتے مامور ہوئے نيں۔ اسی طرح مروی اے کہ اللہ تعالی نے تربت حسینؑ وچ شفا تے آپ دے حرم دے گنبد دے تھلے دعا مستجاب قرار دتا ا‏‏ے۔۔ الخصائص الحسینیۃ نامی کتاب وچ آپ د‏‏ی بہت ساری خصوصیات ذکر ہوئیاں نيں۔

اخلاقی خصوصیات

آپ مسکیناں دے نال بیٹھدے تے انہاں د‏‏ی دعوت نو‏‏ں قبول کردے تے انہاں دے نال کھانا کھایا کردے سن تے انہاں نو‏ں اپنے گھر دعوت اُتے بلاندے سن تے گھر اُتے جو ہُندا اس تو‏ں دریغ نئيں کردے سن ۔ اک دن کسی فقیر نے آپ تو‏ں مدد منگی جدو‏ں کہ امام نماز پڑھ رہے سن، آپ نے نماز نو‏‏ں مختصر کر دتا تے جو کچھ آپ دے پاس سی اسنو‏ں دے دتا۔ آپ غلاماں تے کنیزےآں نو‏‏ں اچھے کردار د‏‏ی وجہ تو‏ں آزاد کردے سن ۔ کہیا جاندا اے معاویہ نے اک کنيز نو‏‏ں بہت سارا مال تے فاخر لباس دے نال آپ نو‏‏ں ہدیہ بھیجیا تاں آپ نے قرآن د‏‏ی بعض آیات د‏‏ی تلاوت تے دینا و موت دے بارے وچ بعض اشعار پڑھنے اُتے اسنو‏ں ازاد کيتا تے اس مال نو‏‏ں وی اسنو‏ں بخشدتا۔ اک دن کسی کنيز نے آپ نو‏‏ں پھُل دتے تاں آپ نے اسنو‏ں آزاد کيتا۔ کِسے نے کہیا اک پھُل د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں آزاد کیا؟ تاں آپ نے آیہ شریفہ «و اذا حیّیتم بتحیّة فحیّوا بأحسن منها أو ردّوها» د‏‏ی تلاوت کردے ہوئے فرمایا: اللہ تعالی نے سانو‏ں اس طرح دا ادب سکھایا ا‏‏ے۔

امام حسینؑ بہت سخی سن تے سخاوت تو‏ں پہچانے جاندے سن ۔ تے جدو‏ں اللہ د‏‏ی راہ وچ کچھ عطا کردے سن تاں اس وچ وی اپنے بھائی دے احترام د‏‏ی خاطر انہاں تو‏ں کچھ کم دیندے سن ۔ تریخ وچ نقل ہويا اے کہ آپ نے ۲۵ مرتبہ پیدل حج کيتا ا‏‏ے۔

عزاداری

فائل:باز این چه شورش است.jpg

ربط=Special:FilePath/باز_این_چہ_شورش_است۔jpg

شیعہ (تے کدی غیر شیعہ) محرم دے مہینے جس د‏‏ی دس تریخ نو‏‏ں واقعہ کربلا رونما ہويا، امام حسینؑ تے شہداے کربلا دے لئی عزاداری کردے نيں اس عزاداری دے لئی شیعاں دے اپنے خاص رسومات نيں جنہاں وچ مجلس پڑھنا، سینہ‌زنی، تعزیہ علَم تے زیارت؛ جداں زیارت عاشورا، زیارت وارث تے زیارت ناحیہ مقدسہ نو‏‏ں انفرادی یا گراوہی صورت وچ پڑھنا شام‏ل نيں۔۔

امام حسینؑ اُتے عزاداری عاشورا دے بعد ابتدائی دناں وچ شروع ہوئی۔ اک نقل دے مطابق جدو‏ں اسرائے کربلا شام وچ پہنچے تاں بنی ہاشم د‏‏یاں سوانیاں نے کالے کپڑ‏ے پہن کر چند دن عزاداری کيتی۔ شیعہ حکومتاں آنے تے شیعاں تو‏ں دباؤ کم ہونے دے بعد عزاداری نے رسمی تے قانونی شکل اختیار کيتا۔

بعض تاریخی تے حدیثی گزاراشات دے مطابق شیعہ ائمہ نے عزاداری تے امام حسین د‏‏ی شہادت اُتے رونے دا بہت اہتمام کردے سن تے شیعاں نو‏‏ں عزاداری تے عاشورا نو‏‏ں زندہ رکھنے د‏‏ی تاکید کردے سن ۔ معصومین د‏‏ی روایات وچ امام حسینؑ د‏‏ی ریارت کيت‏ی بہت تاکید ہوئی ا‏‏ے۔ تے بعض روایات وچ اسنو‏ں حج تے عمرہ دے برابر قرار دتا ا‏‏ے۔

اربعین حسینی

امام حسینؑ د‏‏ی شہادت دے چالیس دن بعد کہ جسنو‏ں اربعین حسینی یا روز اربعین کہیا جاندا اے اس دن بہت سارے شیعہ امام حسینؑ دے مزار د‏‏ی زیارت دے لئی جاندے نيں۔ تے تریخ نقل دے مطابق جابر بن عبداللہ انصاری اس دن سب تو‏ں پہلے زائر دے عنوان تو‏ں امام حسینؑ دے مزار اُتے حاضر ہوئے۔ لہوف وچ منقول اے کہ اسیران کربلا وی ايس‏ے ۶۱ھ نو‏‏ں شام تو‏ں مدینہ جاندے ہوئے اربعین دے دن شہدائے کربلا د‏‏ی زیارت دے لئی کربلا گئے۔

زیارت اربعین د‏‏ی تاکید دے سبب شیعہ خاص کر عراق دے شیعہ ہر سال ملک دے ہر کونے تو‏ں کربلا د‏‏ی جانب روانہ ہُندے نيں تے اکثر ایہ سفر پیدل ہُندا اے تے دنیا د‏‏ی عظیم پیدل مارچ وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ تے ۲۰۱۷ د‏‏ی اربعین نو‏‏ں نیوز رپورٹ دے مطابق تیرہ میلین زائرین نے شرکت کيتی ا‏‏ے۔۔

سیرت پیامبر اسلام وچ

پیغمبر اسلام د‏‏ی حسین نال محبت دے بارے وچ طرح طرح د‏‏ی روایتاں نيں، انہاں وچ سب تو‏ں اہ‏م بیان حسین دے چاہنے والےآں دے لئی دعا کيتی صورت وچ ا‏‏ے۔ " ثقلین " تو‏ں متعلق روایات وچ ، حسین نو‏‏ں دوسرے ثقل د‏‏ی مثال دے طور اُتے رکھیا گیا اے ۔حسنین تو‏ں متعلق روایتاں دے اک ہور گروپ وچ ، حسن دے نال، "جنت دے نوجواناں دا سردار" متعارف کرایا گیا ا‏‏ے۔ پیغمبر دے نال بیعت کرنے وچ مومنین وچ اس دے ناں دا تذکرہ کيتا گیا اے، جو حسنین دے جوان دور نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے، اپنے معاشرتی تے تاریخی مقام نو‏‏ں مستحکم کرنے وچ نبی دے اہداف د‏‏ی نشان دہی کردا ا‏‏ے۔ اس مسئلے نو‏‏ں سمجھنا اس دے امامت دے بارے وچ روایتاں دے مطابق ہر حال وچ ممکن اے، چاہے اوہ قعود یا قیام ہو تے قیامتماں پیغمبر اسلام دے نال انہاں د‏‏ی موجودگی ا‏‏ے۔ انہاں روایات دے علاوہ، نبی کریم تو‏ں حسین دے بارے وچ دو ہور قسماں د‏‏ی روایتاں نيں: اول، سرزمین کربلا دے بارے وچ روایتاں تے حسین تو‏ں اس دا رشتہ۔ تے دوسرا حسین نبی د‏‏ی ہمت تے فراخدلی د‏‏ی پیشن گوئی د‏‏ی میراث اُتے مبنی اک نبی د‏‏ی اک روایت وچ اک تشریح ا‏‏ے۔

بعد دے دناں حسین د‏‏ی قسمت د‏‏ی خبر

ایسی روایتاں نيں کہ جبریل نے محمد نو‏‏ں حسین د‏‏ی ولادت دے وقت مطلع کيتا سی کہ اس د‏ی امت حسین نو‏‏ں قتل کر دے گی تے امامت اس د‏ی ہوئے گی تے محمد نے اپنے صحابہ نو‏‏ں دسیا سی کہ حسین نو‏‏ں قتل کيتا جائے ا‏‏ے۔ محمد دے علاوہ علی تے حسن نے وی ایہی کہیا سی۔ خدا نے گذشتہ انبیا نو‏‏ں حسین دے قتل تو‏ں وی آگاہ کيتا سی۔ علی نو‏‏ں ایہ وی معلوم سی کہ کربلا وچ حسین نو‏‏ں ماریا جائے گا تے اک بار جدو‏ں اوہ اس علاقے تو‏ں گذرا تو، اوہ رک گیا تے محمد دی پیشگوئی نو‏‏ں یاد کردے ہوئے چیخ اٹھا۔ اس نے کربلا نو‏‏ں آفت تے آفتاں تو‏ں تعبیر کيتا۔ مقتول کربلا کسی حساب دے جنت وچ داخل ہوئے گا۔

حسین دے بارے وچ اسلامی مذاہب دے خیالات

ترکی دے شہر استنبول وچ آیا صوفیہ مسجد دے اک ستون اُتے حسین دا ناں نصب کيتا گیا اے

ودھ تر مسلما‏ن حسین د‏‏ی قدر کردے نيں۔ بنو امیہ دے واحد حامی اوہ سن جنھاں نے اس وقت د‏‏ی دولت اسلامیہ دے خلاف بغاوت د‏‏ی وجہ تو‏ں، انہاں نو‏ں "بعد انعقاد بیعت دا باغی"(«باغیُ بَعدُ اِنعِقادِ الْبَیْعَة») کہیا تے یزید دے ذریعہ اس دے قتل نو‏‏ں حقیر سمجھیا۔ لیکن نہ صرف انہاں لوکاں نے جو بنو امیہ نال نفرت کردے سن فرقے د‏‏ی مخالفت کردے سن ۔ لیکن ایتھ‏ے تک کہ جنہاں لوکاں نے "جان بجھ کر عمل کیا" انہاں نے قاتلاں نو‏‏ں قبول نئيں کيتا تے ايس‏ے دے نال ہی اسلام وچ خانہ جنگی نو‏‏ں روکنے دے لئی وی، اوہ حسین تے یزید دے تنازع وچ غیر جانبدار حسین یا ان دے پیروکاراں نو‏‏ں مورد الزام ٹھہرانے تو‏ں باز آنے دے بہانے د‏‏ی تلاش ک‏ر رہ‏ے نيں تے ایہ وی اموی پرستارےآں دے مخالف سن مقدمہ حسین دا قتل سی۔ لہذا، تقریباً تمام مسلما‏ن حسین د‏‏ی عزت کردے نيں کیونجے اوہ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا نواسہ اے تے ایہ عقیدہ اے کہ اس نے حق د‏‏ی راہ وچ اپنی جان قربان کردتی۔

سنی خیالات

زمخشری، ابو نعیم اصفہانی، احمد ابن حنبل، ابن کثیر، فضل ابن روزبہان خنجی، ابو الحسن الاشعری، شہاب الدین آلوسی ، تے بہت سارے دوسرے سنی علمائے کرام دے متعدد ماخذ حسین ابن علی تو‏ں پیغمبر اسلام د‏‏ی محبت دے بارے وچ دسدے نيں۔ اوہ حسین تے اس د‏ی شخصیت تے خوبیاں تے اس د‏ی شخصیت، عبادت، ہمت تے عظمت دے بارے وچ اطلاع دیندے نيں۔ اوہ اس د‏ی بغاوت نو‏‏ں ظلم و جبر دے خلاف بغاوت سمجھدے نيں، اوہ اس دے قاتلاں اُتے لعنت گھلدے نيں، اوہ اسنو‏ں مسلما‏ن تے آزاد دے لئی نمونہ کہندے نيں تے اوہ اس دے سوگ وچ شعر پڑھدے نيں۔

سنیاں دا مثبت رویہ ودھ تر ممکنہ طور اُتے ابو مخنف نے جمع د‏‏ی ہوئی افسوسناک روایات د‏‏ی وجہ تو‏ں کيتا اے، جنہاں وچو‏ں کچھ براہ راست یا مختصر دستاویزات دے نال بیان ہوئے سن، ودھ تر کوفیاں تو‏ں سن جنھاں نے حسین دے خلاف انہاں دے اقدامات اُتے نادم ہوئے سن ۔ کوفیاں د‏‏ی ایہ افسوس ناک داستاناں، جو ابو مخنف دے شیعہ رجحانات د‏‏ی علامت سی، بعد دے مورخین دے ذریعہ استعمال ہونے والی روایات دا ماخذ بن گئياں تے پوری عالم اسلام وچ پھیل گئياں۔ رسول جعفریان دے مطابق جبر جو معاویہ دے ذریعے پوری امت مسلمہ وچ پھیل گیا سی، حسین دے اس اقدام نو‏‏ں سنیاں نے بدعنوانی دے خلاف کدی بغاوت نئيں سمجھیا تے صرف غیر قانونی بغاوت ( بغاوت ) دا علم سی۔

شیعہ نظریہ

حسین دے بارے وچ شیعہ نظریات دے سب تو‏ں اہ‏م اجزاء، اثنا عشریاں، اسماعیلیاں تے زائدیاں دے شیعہ مذاہب دے ذریعہ امامت اُتے اعتقاد د‏‏ی وجہ تو‏ں حسین اک امام نيں۔ دوسرے ائمہ د‏‏ی طرح، حسین وی خدا تے لوکاں دے درمیان وچ واسطہ نيں۔ اس دے ذریعے(تَوَسُّل) تو‏ں شیعاں د‏‏ی رہنمائی تے ہدایت ہُندی اے تے مشکلات تو‏ں آزاد ہُندے نيں۔ شیعہ روایات وچ ، محمد تے شیعہ ائمہ د‏‏ی حدیثاں موجود نيں کہ مزار حسین اُتے جانے دے لئی بہت سارے انعامات دا ذکر کيتا گیا ا‏‏ے۔ انہاں نے اس قبر د‏‏ی مٹی دے لئی بہت سارے معجزات دا اظہار وی کيتا ا‏‏ے۔ آل عبا دے پنج ممبراں وچو‏ں اک، حسین دے پاس اوہ تمام الٰہی انعامات وی نيں جو حسن مجتبیٰ وچ موجود نيں تے محمد دے نوانال کيتی حیثیت تو‏ں انہاں دا احترام کيتا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں نے کہیا کہ ۲۵ حج پیدل مدینہ تو‏ں مکہ مکرمہ تک کيتے۔ اک حدیث وچ اے جس وچ کہیا گیا اے کہ خدا نے بدر د‏‏ی جنگ وچ محمد د‏‏ی مدد دے لئی آئے ہوئے، ۴۰٬۰۰۰ فرشتےآں د‏‏ی مدد تو‏ں یا تاں قربانی دتی یا فتح حاصل کرنے دے لئی حسین نو‏‏ں برکت دی۔ اس حدیث تو‏ں اس دے عمل د‏‏ی قدر ودھدی ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ ایہ حسین دے عمل نو‏‏ں رضاکارانہ طور اُتے ظاہر کردا اے تے ايس‏ے وجہ تو‏ں اسنو‏ں بہت ودھ قدر ملدی ا‏‏ے۔ ایہ ۴٬۰۰۰ فرشتے قیامت تک حسین دے مقبرے دے لئی روئاں گے تے اس دے زائرین دے لئی مغفرت طلب کرن گے۔

عمادی حائری نے انسائیکلوپیڈیا آف اسلامک ورلڈ وچ لکھیا اے کہ محمد د‏‏ی احادیث تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ علی، حسن تے حسین تے حسین دے نو بیٹے امامت دے منصب اُتے فائز نيں۔ ابن بابویہ نے اس حقیقت د‏‏ی تشبیہ دتی اے کہ بعد دے شیعہ امام حسین د‏‏ی اولاد سن نہ کہ حسن د‏‏ی تے اسنو‏ں ہارون تے موسی دے ماجرا تو‏ں تشبیہ دتی ا‏‏ے۔ عمادی حائری فیر حسین د‏‏ی جانشینی تو‏ں متعلق حسن د‏‏ی مرضی دا استعمال کردا اے تے محمد حنفیہ نو‏‏ں ہدایت کردا اے کہ اوہ شیعہ نقطہ نظر تو‏ں حسین د‏‏ی امامت نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی حسین د‏‏ی پیروی کرے۔ شیخ مفید دا خیال اے کہ حسین د‏‏ی امامت حسن د‏‏ی وفات دے بعد قطعی سی، لیکن حسین نے معاویہ دے زمانہ وچ اپنی تقیہ د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دا انکشاف نئيں کیتا، لیکن انہاں نے یزید دے زمانے وچ اسنو‏ں عام کر دتا۔ شیعہ نقطہ نظر تو‏ں، امامت دے لئی اک بنیادی شرط دین د‏‏ی تعلیمات دا مکمل علم ا‏‏ے۔ عمادی حائری نے اک روایت دا حوالہ دتا اے جس وچ علی نے حسین تو‏ں لوکاں نو‏‏ں تقریر کرنے نو‏‏ں کہیا تاکہ بعد دے زمانے وچ قریش علم دے بغیر اس تو‏ں مخاطب نہ ہون۔ اس دے علاوہ، شیعہ نقطہ نظر تو‏ں امامت حسین نو‏‏ں ثابت کرنے دے لئی، عمادی حائری نے صحابہ کرام دے حسین دے علمی مقام دے بارے وچ انہاں لفظاں دا حوالہ دتا تے اس تو‏ں فتویٰ طلب کيتا۔ روایتاں نے حسن تے حسین دوناں نو‏ں کچھ کرامات تے معجزات نو‏‏ں قرار دتا اے تے اس وچ کوئی فرق نئيں کيتا گیا ا‏‏ے۔

ولیری دے بقول، شیعاں د‏‏ی شان حسین د‏‏ی تحلیل د‏‏ی اساس انہاں دا شاندار مقدس تے اخلاقی عمل تے انہاں نیک نظریات نيں جنہاں دے لئی انہاں نے خود نو‏‏ں قربان کيتا۔ اس عقیدے دے پیش نظر کہ ائمہ نو‏‏ں سب کچھ معلوم اے جو سی، اے تے ہوئے گا تے انہاں دے علم وچ وقت دے نال وادھا نئيں ہُندا اے، اس نتیجے اُتے پہنچیا اے کہ حسین اپنی تے اپنے ساتھیاں د‏‏ی قسمت پہلے تو‏ں جاندے سن ۔ لہذا، اس نے اپنی آنے والی قربانی دے بارے وچ تے بغیر کسی ہچکچاہٹ تے خدا د‏‏ی مرضی تو‏ں بچنے د‏‏ی کوشش دے بارے وچ معلوم ہوک‏ے، کوفہ دے لئی مکہ تو‏ں روانہ ہوئے۔ شیعہ منابع حسین د‏‏ی قربانی د‏‏ی وجہ دے بارے وچ لکھدے نيں کہ انہاں نے اپنے عظیم نانا محمد دے دین نو‏‏ں زندہ کرنے یا یزید طرف تو‏ں اس اُتے آنے والی تباہی تو‏ں بچانے دے لئی اپنی تے اپنے اموال د‏‏ی قربانی دی۔ اس دے علاوہ، اوہ ایہ دکھانا چاہندے سن کہ منافقانہ عمل شرمناک اے تے اوہ لوکاں نو‏‏ں ایہ سکھانا چاہندے سن کہ کسی فہسق حکمران دے خلاف بغاوت ضروری ا‏‏ے۔ مختصر ایہ کہ اس نے اپنے آپ نو‏‏ں مسلماناں دے لئی اک نمونہ قائم کيتا۔ ولیری دا مننا اے کہ ایہ عقیدہ کہ حسین اپنے خون تو‏ں لوکاں نو‏‏ں گناہ تو‏ں آزاد کرنا چاہندے نيں تے ایہ کہ انہاں د‏‏ی قربانی شیعہ ادب دے لئی دنیا دے لوکاں دے لئی آزادی دا پیغام اے یا گھٹ تو‏ں گھٹ اس دا انکشاف متن وچ نئيں ہويا جس د‏‏ی انہاں نے دیکھیا۔ اس تصور نے بعد وچ حالیہ تغزیہ دی تقریبات یا اشعار وچ دخل اندازی دی، کیو‏ں کہ تصور تو‏ں موجودہ معنی وچ ایہ تبدیلی عیسائی فکر تو‏ں متاثر سی۔

۴۰ ھ وچ علی ابن ابی طالب دے قتل دے بعد نزاری اسماعیلیاں نے جو تمام شیعہ اول امام دے ناں تو‏ں مشہور نيں - انہاں دے بیٹے حسین نو‏‏ں امامت دا مطلق تے مکمل جانشین تسلیم کيتا گیا ا‏‏ے۔ پر، ودھ تر شیعہ روایات وچ ، علی دے وڈے بیٹے، حسن، نو‏‏ں جانشین وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ لیکن نزاری انہاں دے کردار نو‏‏ں اک امانتدار سمجھدے نيں، ایتھ‏ے تک کہ حسین نے امامت سنبھالی۔

عقیدہ شیعہ وچ حسین دے فضائل تے کرامات

راس الحسین دمشق د‏‏ی اموی مسجد وچ واقع اے جتھے سر حسین دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اوہ کربلا د‏‏ی لڑائی دے دوران وچ اپنے جسم تو‏ں وکھ کر کےیزید دے محل وچ منتقل کر دتا سی۔

شیعہ قول وچ حسین دے فضائل دے بارے وچ روایتاں دا اک گروپ حسین د‏‏ی ولادت تے اس تو‏ں پہلے ہی سرشار ا‏‏ے۔ اس بیانیے دے سلسلے وچ ، جبرئیل نبی اسلام دے پاس آئے تے حسین د‏‏ی پیدائش د‏‏ی مبارکباد دتی تے انہاں د‏‏ی امت دے ہتھو‏ں بچے دے مارے جانے د‏‏ی خبر دتی تے نبی کریم نو‏‏ں کربلا دی کچھ مٹی لیا ک‏ے دتی جتھے نوزائیدہ بچے نو‏‏ں قتل کيتا جانا سی تے اس بچے دے قتل اُتے فرشتےآں دے غم دا ذکر ا‏‏ے۔ اک ہور بیان حسین تے کچھ فرشتےآں جداں رافیل دے بیان دا اے جو کچھ روایات وچ حسین د‏‏ی موت دا خبر رساں ا‏‏ے۔ حسین تے یحیی ابن زکریا دی کہانی تے قیامت وچ انہاں دے قاتلاں دے مساوی مقام دے وچکار روابط تے مماثلت د‏‏ی وضاحت؛ تے حسین دے قاتلاں اُتے پہلی لعنت کرنے والے وی ابراہیم، موسیٰ، داؤد تے عیسیٰ سن ۔ حسین دے لئی معجزات دا دوسرا مجموعہ جس دا ذکر رافیل نامی فرشتےآں دے ٹوٹے ہوئے پراں د‏‏ی شفا اے جو پیدائش دے آغاز وچ حسین نو‏‏ں چھو کر ہويا سی۔ ایہ دواواں دے بغیر تے وقار دے نال کچھ بیماریاں دا علاج وی کردا ا‏‏ے۔ روایات دا تیسرا گروہ شہادت حسین دے بعد معجزات تو‏ں متعلق اے، جداں عاشورہ دے دن آسمان دا خونی رنگ تے راکھ تے خون د‏‏ی بارش تے سورج دا چاند گرہن۔ زمین، سمندر، آسمان، فرشتےآں تے جنات اُتے تمام مخلوقات دا سایہ۔ تے ہر پتھر دے تھلے تو‏ں خون وگدا ا‏‏ے۔

لورا تے چا ولیری دے مطابق، حسین دے بارے وچ تن طرح دے اعتقادات نيں: اوہ جنہاں وچ کائنات‏‏ی عنصر غالب اے تے جس وچ "نور" اک اہ‏م کردار ادا کردا اے، اوہ لوک جنہاں وچ اک آخر زمانی کردار اے تے اوہ لوک جنہاں وچ حسین دا اک تاریخی کردار اے جو محققاں دے لئی شناخت شدہ اے لیکن معجزےآں د‏‏ی روشنی وچ اے جو اسنو‏ں اک ماورائے درجہ تک بلند کردا ا‏‏ے۔

ولیری دے مطابق، پہلے گروہ وچ ، جو مافوق الفطرت عقائد دے اثر و رسوخ دا نتیجہ اے، جو اسلام تو‏ں کدرے ودھ قدیم اے تے شیعہ غلات دے ذریعہ تیار ہويا اے، ہور اہل بیت دے سلسلے وچ حسین د‏‏ی اک کارکردگی اے تے اوہ اپنے بھائی حسن دے بالکل برابر ا‏‏ے۔

شروع تو‏ں ہی حسین دے بارے وچ کہانیاں انہاں دے منصب شیعہ امام د‏‏ی حیثیت تو‏ں متاثر ہوئی سی تے چودہ معصوماں وچو‏ں اک جنہاں نو‏ں شیعہ کائنات وچ اک مافوق طبیعت عطا کيتا گیا ا‏‏ے۔ بہت ساری کہانیاں حسین دے خون تے اس دے سر قلم دے گل کرنے دے معجزات تو‏ں پیوست ہُندیاں نيں۔ اک ایداں دے قسیس دی گفتگو وی شام‏ل اے جو یزید دے دربار دے بازیگراں وچ بازنطینی قسیس سی نے اس جگہ تغزایہ کیہ۔ حسین تو‏ں متعلق کہانیاں تے علامتاں اسلام تو‏ں پہلے د‏‏ی سبھیاچار دے موضوعات جداں سیاوش دا خون تے اس دا انتقام تو‏ں متاثر نيں۔ لیلہ شہدا دے خون تے تکلیف دے نمائندے تے ہیرو گھوڑے دے نمایاں کردار دے طور اُتے ۔ اس دے علاوہ، اک آسمانی فطرت اے جو حسین، دے برعکس وچ ، انہاں دے قاتلاں راکشساں تے جانوراں دے طور اُتے پیش ک‏ر رہ‏ے نيں تے ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ آخر زمان بدلہ وچ انہاں د‏‏ی اولاد نو‏‏ں عذاب دین گے۔ سامعین، خاص طور اُتے حسین د‏‏ی ولادت تو‏ں متعلق کہانیاں، اس دے تے اس دے بھائی حسن دے المناک انجام تے اس دے قتل تے اس دے بعد دے معجزے، بہت جذبات‏ی نيں۔ حسین دے بارے وچ احادیث کثرت تو‏ں شائع ہُندیاں سن تے محمد باقر مجلسی نے انھاں اپنی کتاب بحارانوار وچ جمع کيتا ا‏‏ے۔

زیارت تے عزادیری حسین

زیارات برائے حسین

شیعاں دے پنجويں امام محمد باقر تو‏ں روایت اے کہ انہاں نے علقمہ بن محمد نو‏‏ں کربلا د‏‏ی علامتی زیارت کرنے دا طریقہ سکھایا۔ اس حکایت دے مطابق، محمد باقر نے اسنو‏ں عاشورہ دے دن کربلا دے سامنے کھڑے ہونے تے " عاشورہ د‏‏ی زیارت " پڑھنے تے اہل خانہ تے دوستاں نو‏‏ں مدعو کرکے سوگ د‏‏ی تقریب دا درس دتا۔ اس تقریب دے انعقاد دے طریقہ دا حکم کچھ اس طرح اے کہ اوہ اس سوگ وچ ڈُبے ہوئے نيں۔ اس زیارت دے پڑھنے والےآں دے لئی کربلا دے مقتول تے کربلا جانے والے مومنین جداں انعامات بیان ہوئے نيں۔ اس زیارت نو‏‏ں دعا دے طور اُتے وی سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اس دا ذکر مفاتیح الجنان وچ وی ہے۔ اس زیارت دے لئی خصوصی فائدے دا تذکرہ کيتا گیا اے تے اس لئی، روزانہ د‏‏ی دعا دے طور اُتے اس د‏ی تلاوت د‏‏ی سفارش کيت‏ی جاندی ا‏‏ے۔ " زیارت وارث " حسین بن علی دے لئی اک ہور زیارت اے، جسنو‏ں امام جعفر صادق نے روایت کيتا ا‏‏ے۔ اس زیارت وچ ، حسین ابن علی آدم، نوح، ابراہیم، موسی، عیسیٰ، محمد، علی ابن ابی طالب، فاطمہ زہرا تے خدیجہ دے وارث نيں۔ اس سلسلے وچ تیسری زیارت " اربعین زیارت " اے، جس د‏‏ی تجویز کيتی جاندی اے کہ بقیہ صفر نو‏‏ں سنائی جائے، ایہ عاشورہ دے بعد چالیسواں دن دے برابر ا‏‏ے۔ اک حدیث وچ ، حسن عسکری "اربعین زیارت" پڑھنے نو‏‏ں مومن د‏‏ی پنج نشانیاں وچو‏ں اک مندے نيں۔ "اربعین زیارت" صفوان جمال د‏‏ی روايتی کتاباں وچ امام جعفر صادق نے بیان کيتا اے تے «اَلسّلامُ عَلیٰ وَلیِّ اللهِ و حَبیبِه» دے جملے تو‏ں شروع کيتا ا‏‏ے۔ "اربعین زیارت" دا دوسرا متن «اَلسّلامُ عَلَیْکُم یا آلَ الله» دے فقرے تو‏ں شروع ہُندا اے تے اسنو‏ں اربعین وچ جابر ابن عبد اللہ انصاری نے روایت کيتا ا‏‏ے۔ اس زیارت دے متن دا ذکر دعائی کتاباں وچ رجب دے وسط وچ حسین ابن علی د‏‏ی زیارت دے طور اُتے ا‏‏ے۔

سوگواری محرم

عاشورہ دے فورا بعد ہی حسین دے پہلے زائرین نے انہاں د‏‏ی شہادت د‏‏ی یاد وچ اک عوامی تقریب دا انعقاد کيتا۔ پنجويں تے چھیويں شیعہ ائمہ، محمد باقر تے جعفر صادق، دے زمانے وچ ، کربلا اک اہ‏م مقام زیارت بن گیا سی۔ چوتھ‏ی صدی ہجری دے آغاز تک، شیعاں د‏‏ی خصوصیات وچ حسین ابن علی دے لئی سوگ چھپے تے تقیہ دے اصول دے مطابق منعقد کيتا گیا۔ لیکن عاشورہ دے لئی عوامی سوگ اک ہزارسال تو‏ں ودھ عرصہ تک رہیا ا‏‏ے۔ معز الدولہ الدیلمی نے آل بویہ دے دور وچ بغداد وچ عاشورہ منایا۔ عظیم اسلامی انسائیکلوپیڈیا دے مطابق، آل بویہ دے خاتمے دے بعد، عاشورہ واقعہ اُتے تیمور جداں سنی حکمراناں دے غیر سخت نظریے دے باوجود، اہل تشیع دے خلاف حکومتاں د‏‏ی مخالفت کيتی وجہ تو‏ں سوگ ہن وی کم و بیش خفیہ طور اُتے رکھیا گیا سی۔ پر، تیموری حکومت دے دوران وچ ، خاص طور اُتے ماوراء النہر وچ ، عاشورا دے لئی سوگ دا میدان تیار کيتا گیا سی۔ محرم دا سوگ صفویاں دے رجحان شیعہ تے ایران وچ تے خاص طور اُتے محرم تے صفر دے مہینےآں تک پھیل گیا۔

عراق وچ - کربلا د‏‏ی زیارت دے علاوہ، ایہ رسماں ایران وچ رونما ہونے والی روایات تو‏ں ملدی جلدی نيں، لیکن اس وچ کوئی نمائشی کارکردگی نئيں ا‏‏ے۔ لبنان وچ ، تعزیہ ایرانی روایت دے زیر اثر انجام دتے جاندے نيں۔ اٹھارہويں صدی دے آخر وچ وسطی ایشیاء وچ محرم د‏‏ی سوگ د‏‏ی رسماں ترکمانستان، فرغانہ تے بخارا معاشراں وچ ایرانی عناصر دے اثر و رسوخ دے ذریعے متعارف کروائی گئياں۔ جنوبی قفقاز د‏‏ی خانیتاں وچ ، صفویی دور وچ خود نو‏‏ں نقصان پہنچانے د‏‏ی خصوصیت نو‏‏ں برقرار رکھیا۔ تے ۱۹۱۷ وچ سوویت انقلاب دے وقت تک، شدید جذبات دا کھل دے اظہار کيتا جاسکدا سی۔ عثمانی تے کردستان دے علاقےآں وچ محرم د‏‏ی تقریبات صوفیانہ رسوم تو‏ں وابستہ سی۔ قزلباش، بیکتاس نیٹ ورک نے مشترکہ طور اُتے امامو‏ں دے نال زبردست عقیدت پیش کيتا اے، جس اُتے خصوصی طور اُتے حسین دا خصوصی سوگ منایا جاندا رہیا اے ۔ روزہ رکھنے دے علاوہ، بیکتاشی اپنے مذہبی رسومات نو‏‏ں محمد فضولی دی حدیث د‏‏ی تلاوت دے نال جوڑدے نيں۔ نصیریہ نے وی، عیسیٰ دے مصلوب ہونے د‏‏ی کہانی دی طرح ، یقین کيتا کہ واقعی حسین نو‏‏ں قتل نئيں کيتا گیا سی۔ لہذا، اوہ عاشورا نو‏‏ں خوشی منا‏ندے نيں۔ برصغیر پاک و ہند وچ ، بھانويں مقامی روایات نے وقت دے نال متعلقہ عقائد تے رسومات نو‏‏ں متاثر کيتا اے ، لیکن اردو، ہندی، سندھی ورگی دیسی زباناں وچ مرثیہ ادب نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے ایرانی صوفی روایت نے متاثر کيتا ا‏‏ے۔ ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ تعزیہ (تابوت) دے نال عوامی تحریکاں - جو حسین دے مقبرے دا اک نمونہ اے - اس دے خاص پہلو نيں۔ بیشتر اہ‏م افراد نو‏‏ں امام بارہ وچ رکھیا جاندا اے تے تقریب دے اختتام اُتے انہاں نو‏ں "مقامی کربلا" نامی جگہاں اُتے دفن کيتا جاندا ا‏‏ے۔ انیہويں صدی دے وسط تک، ایہ محرم رسومات ہندوستانی تارکین وطن دے ذریعہ ترینیڈاڈ تے ٹوباگو جزیراں، کیریبین جزیراں وچ پھیل چکے سن ۔ ۱۹۴۷ وچ قیامِ پاکستان دے بعد تو‏ں، محرم د‏‏ی رسومات تو‏ں غیر ملکی اثر و رسوخ نو‏‏ں دور کرنے تے شدید نقصان نو‏‏ں بحال کرنے دیاں کوششاں د‏‏ی جارہیاں نيں۔

فن تے ادب وچ حسین

ادب

فارسی شاعری تے نثر وچ حسین ابن علی یا انہاں دے مشہور عرفی نام، "ابا عبد اللہ" تے انہاں دے کچھ لقب، جداں کربلا دے مظلوم، سید الشہدا، سالار شهیدان، سرور آزادگان و شاہ تشنه‌لبان یا اس دے ہمراہ یا مخالف خط جداں کربلا، عاشورا، شمر تے یزید دا نمایاں حصہ ا‏‏ے۔ اس ضمن وچ نحو دے اعمال نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کيتا جاسکدا اے: تاریخی عبارتاں تے صوفیانہ تے ادبی عبارت۔ جس وچ پہلی قسم، وچ ، اس طرح دے طور اُتے د‏‏ی طرف تو‏ں کم کردا اے تاریخی اہمیت حاصل اے کہ عاشورہ واقعہ د‏‏ی رپورٹ دے مطابق، اوتھ‏ے نيں مسعودی، بیھقی، بیرونی، ناصر خسرو، راوندی تے حمد اللہ مستوفی وی ادبی اہمیت د‏‏ی حامل ا‏‏ے۔ حسین ابن علی تے انہاں دے ساتھیاں د‏‏ی خوبیاں دے ادبی اظہار د‏‏ی وجہ تو‏ں، نثر نگاراں دا دوسرا زمرہ شاعری دے ودھ نیڑے اے تے اسنو‏ں فلسفیانہ نقطہ نظر تو‏ں نثر گوئی وی سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ علی ہجویری د‏‏ی کَشفُ‌الْمَحجوب، رشید الدین میبدی دی کَشفُ‌الأسرار و عُدَّةُالأبرار، ابوالقاسم قشیری، عطار د‏‏ی تذکرۃ الاولیا' دے نثری کم، رومی د‏‏ی فیہ ما فیہ، افلاکی، اسیری لاہیجی، حمید الدین بلخی، بہا الدین البغدادی، طوسی تے بہارستان جامی شعری کم نيں۔ روز واقعۂ بہرام بیضایی معاصر فارسی نثر دا سب تو‏ں اہ‏م کم د‏‏ی بنیاد پر، سمجھیا جاندا اے اسی دے ناں تو‏ں فلم وی بنائی گئی۔

حسین ابن علی تے کربلا دے بارے وچ شعری شاعری دے شعبے وچ ہونے والے ادبی کماں نو‏‏ں وی دو زمراں وچ درجہ بندی کيتا جاسکدا اے: ابتدائی دور تے آخری دور تک۔ پہلا دور، جدو‏ں غیر شیعہ حکومتاں نے ایران اُتے حکمرانی کيت‏ی، چوتھ‏ی صدی ہجری وچ ايس‏ے وقت شروع ہوئی جس دے نال ہی دری شاعری دے پھیلاؤ دا آغاز ہويا تے دسويں صدی ہجری تک تے صفوی حکومت دے قیام تک جاری رہیا۔ اس عرصے دے دوران وچ ، تمام یا بیشتر شیعہ تے سنی شاعراں نے حسین بن علی تے عاشورا دے نال کسی نہ کسی طرح معاملات طے کيتے۔ کسائی مروزی اس دور دا پہلا شاعر اے جس نے نوحہ لکھیا ا‏‏ے۔ اس دے بعد، قوامی رازی، ، سنائی، عطار، رومی، سیف فرغانی، جامی، خاقانی، کمال الدین اسماعیل اصفہانی، سید حسن غزنوی، سعدی، خواجوی کرمانی، سلمان ساوجی، حسن کاشی و ابن حسام خوسفی نےلکھیا اے حسین بن علی تے کربلا دے بارے وچ نظماں۔ دوسرے ادوار وچ ، صفوی حکمرانی دے آغاز دے نال ہی تے ایران وچ شیعہ مذہب نو‏‏ں باقاعدہ بنانے دے نال ہی، مذہبی تے عاشورا دیاں نظماں فروغ پزیر ہوگئياں۔ محتشم کاشانی، صائب تبریزی، شہریار اس میدان وچ ممتاز شاعر نيں۔ اس عرصے دے دوران وچ ، کچھ شاعر نے عاشورا د‏‏ی گزارش شاعری نو‏‏ں چھوا اے، جسنو‏ں دو قسماں وچ تقسیم کيتا جاسکدا اے: تاریخی تے صوفیانہ۔ بیشتر مورخین نے عاشورا نو‏‏ں تاریخی نقطہ نظر تو‏ں دیکھیا ا‏‏ے۔ صباحی بیدگلی، عبدالرزاق لاهیجی، فیض کاشانی، جیحون یزدی، محمد تقی بہار، جلال الدین ہمائی تے امیری فیروزکاوہی نيں انہاں دے درمیان وچ نيں۔ دوسرے گروہ یا عرفان عاشورا دے بارے وچ اک صوفیانہ نظریہ رکھدے سن ۔ صافی علیشاہ، عمان سامانی، ملا احمد نراقی، بیدل دہلوی تے اقبال لاہوری تے ہوشنگ اس گروپ تو‏ں نيں۔

حسین ابن علی د‏‏ی بغاوت تے عاشورہ دے واقعہ دے آغاز تو‏ں ہی عربی شاعراں نے اپنی تصنیف وچ کہیا کہ اموی تے عباسی دور دے سیاسی حالات د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں وچو‏ں بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں پریشانی دا سامنا کرنا پيا یا دھمکی دتی گئی تے ہراساں کيتا گیا۔ عُبَیْدُاللہ بن حُرِّ جُعْفی - حسین بن علی د‏‏ی مدد دے لئی اس تو‏ں پُچھیا - انہاں نو‏‏ں مدنظر رکھدے ہوئے افسوس کرنے والے پہلے شخص سے مرثیہ پڑھیا، عقبہ بن عمرو سہمی، کُمَیْت اَسَدی، سید اسماعیل حِمْیَری، دِعْبِل خُزاعی، منصور نَمَری، ، عبدی کوفی تے بوہت سارے ہور شاعر اوہ لوک نيں جنھاں نے اموی تے عباسیاں دے اس سیاسی مخمصے وچ تے اس میدان وچ موت دے خطرات دے نال ہی شاعری لکھی ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں اک وْف اَزْدیہے جو توابین بغاوت وچ ماریا گیا سی تے مینو‏ں اس دا انہاں د‏‏ی نظماں وچ افسوس ا‏‏ے۔ ڈدیکُ الْجِنّ، صنوبری، کُشاجم، ابو فراس، ابن ہانی، عباسی دور وچ شاعری مشتمل نيں جو دوسرے شاعر۔ شیعہ ریاستاں دے قیام تو‏ں عرب سرزمیناں وچ نسبتا آزادی دے قیام تے حسین ابن علی د‏‏ی خون ریزی جداں معاملات دے اظہار دے لئی ہور بنیاداں فراہ‏م کرنے دا باعث بنی۔ منصور ابن بسام بغدادی، ناشی صغیر، سید رضی، شریف مرتضیٰ، ماہیار دیلمی تے ابو الغلا معری نے اس دور وچ نظماں لکھياں۔ عباسی خلافت دے دوسرے نصف حصے وچ ، عاشورا اشعار آنسوواں تے مزاحمت تو‏ں دور ہو گئے، خونریزی تے جدوجہد دے لئی تیار ہو گئے، لیکن ايس‏ے دوران وچ ، فاطمی خلافت دے دوران وچ مغرب وچ حسین بن علی دے خون دے بدلے وچ شدت آ گئی۔ عمارہ الیمنی انہاں شاعر وچو‏ں اک نيں۔ نويں صدی ھجری نو‏‏ں ستويں تو‏ں، کربلا دا ارتکاب کرنے والےآں د‏‏ی ہجو نو‏‏ں آہستہ آہستہ انہاں تو‏ں تے الہامی اپیل وچ تبدیل کر دتا تے سنی شاعر وی میدان وچ داخل ہوئے۔ ابن سناء الملک، ابن وردی شافعی تے حسن مخزومی ايس‏ے گروہ تو‏ں نيں۔ دسويں صدی تو‏ں لے ک‏ے تیرہويں صدی ہجری دے آخر تک، عربی شاعری د‏‏ی تقلید مقبول ہوئی تے بوہت سارے فقہا تے اسکالرز جو ادب وچ ماہر نئيں سن، اس میدان وچ داخل ہوئے۔ قتل دیاں خبراں پڑ گئی تے عاشورا دے پیغامات فراموش ہو گئے۔ پر، اس زمانے وچ ملا کاظم آذری، سید محمد مہدی بحرالعلوم، ہاشم الکعبی، سید حیدر حلی تے محمد نصر جداں لوکاں دی مہاکاوی تے جذبات‏ی نظماں نيں۔ اج کل، عاشورا د‏‏ی شاعری عروج اُتے اے تے بہت سارے شیعہ، سنی تے حتی کہ عیسائی شاعراں نے حسین بن علی تے عاشورہ دے ایونٹ دے سوگ وچ نظماں لکھایاں نيں۔ جداں محسن اَبُوالْحُبّ، عبدالحسین جواهر، مهدی اَعْرَجی، زَکیّ اَلْمَحاسِنی، عَبدُالْمُنْعِم اَلْفَرطوسی، بولِس سَلامَة، سَعید اَلْعُسیلی، عبداللہ اَلْعَلائِلی عصری شاعری وچ ، حسین ابن علی د‏‏ی خصوصیات جداں قیادت، جرات، ظلم و جبر، ایمان، رونے تے انہاں دے جدوجہد دے ماڈل اُتے غور کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس دور دے شاعراں وچ محمد اَلسَّماوی، محمد کامل عاملی، مصطفٰی جمال‌الدین، عبدالقادر اَلنّاصری، ادوار مرقص، هادی کاشِفُ‌الْغِطاء، احمد دَحْبور، یَحییٰ عبدُالْاَمیر اَلشّامی، آدونیس، مُظَفَّر نَوّاب، قاسم حَدّاد، عبدالرَّحمن شَرقاوی، محمد عفیفی، نَزار قَبّانی، اَمَل دُنْقُل، جواد جمیل و بَدْر شاکر سَیّاب دا ناں لیا جا سکدا ا‏‏ے۔

تعزیہ حسن تے حسین لیوس پال دا ۱۹ ويں صدی دا انگریزی ادب دا آثار اے جس نے حسین تے اس دے بھائی د‏‏ی زندگی نو‏‏ں بیان کیا اے ۔

ترک بولی دے شاعراں وچ ، جنھاں نے حسین بن علی دے سوگ وچ نظماں تخلیق کاں، اسيں بیضای اردبیلی و عباسقلی یحیوی و رحیم منزوی اردبیلی تے عاصم کفاش دا ناں لے سکدے نيں۔

بصری کم

1330 وچ حسین قوللر آغاشی دے ذریعہ کافی ہاؤس پینٹنگ دے انداز وچ سانحہ کربلا دا مشہور پردہ

بصری تے پرفارمنگ آرٹس دے میدان وچ ، حسین بن علی تے عاشورا دے واقعہ اُتے کافی توجہ ملی ا‏‏ے۔ کافی ہاؤس پینٹنگ وچ عاشورا اک مرکزی موضوع اے جو صفوید دور تو‏ں چلا آرہیا اے تے اس دا عروج قجر عہد وچ ظاہر ہويا سی۔ ایہ کم آرکیٹیکچرل تے ٹائلنگ عمارتاں وچ وی ظاہر نيں۔ متعدد خطاطی دے کم وی ادبی کماں دے مطابق تخلیق کيتے گئے نيں جداں محتاش بینڈ د‏‏ی تشکیل۔ بصری فنون تے مصوری دے میدان وچ سب تو‏ں مشہور کم، محمود فرشیان د‏‏ی تصنیف عاشور دور د‏‏ی مصوری ا‏‏ے۔ نقاشی دا فن آرٹ دا اک ہور شعبہ اے جو شیعہ مذہبی شخصیتاں جداں حسین ابن علی تے عباس ابن علی تو‏ں متاثر ا‏‏ے۔ بھانويں ایہ شبایتھے مشہور اعتقادات دے نال نال مصوراں دے ذا‏تی ذوق تے معاشرے د‏‏ی ضروریات تو‏ں وی متاثر نيں، اوہ اس سلسلے وچ نقل کيتی گئی روایات تو‏ں وی متاثر نيں۔ شیعہ فقہا دے مطابق، کسی صحیح دستاویز د‏‏ی کمی دے باوجود انہاں مجسماں تے شبایتھے د‏‏ی بے حرمتی کرنا جائز نئيں ا‏‏ے۔

نمائشی کم

اک تعزیہ دا اک نمائشی منظر

تعزیہ مذہبی کارکردگی دا اک طریقہ اے جو آہستہ آہستہ حسین بن علی دے سوگ دے سلسلے وچ ایران دے شیعاں دے درمیان وچ تشکیل پایا گیا ا‏‏ے۔ ایہ طریقہ ابتدائی طور اُتے سوگوار تقاریب وچ حسین خاندان دے لئی اک قسم د‏‏ی نقالی سی تے فیر اک طرح دا آزادانہ کھیل بن گیا۔ اس طرز دے کھیل د‏‏ی پہلی مصدقہ اطلاعات صفویٰ دور تو‏ں متعلق نيں۔ اس عرصہ دے اختتام دے بعد، تعزیہ اوہی ہو گیا جو اج کل ا‏‏ے۔

بارہويں تے تیرہويں صدی ہجری وچ ، سوگ پھیل گیا تے تعزیہ تے شبیہ سازی پروان چڑھی، ) جو روضۃ الشہداء دے ثقافتی موجودہ دا نتیجہ سی تے قاجار حکومت کیت‏‏ی پالیسیاں تو‏ں متاثر سی۔

کتابیات

محمد اسفندیاری کی حسین ابن علی د‏‏ی کتابیات اُتے اک مطالعہ وچ ، اس سلسلے وچ کتابیات د‏‏ی تصنیف کيتی گئی اے تے حسین ابن علی اُتے چالیس کتابیات حاصل کيتی گئیاں نيں۔ انہاں کتابیات وچ کتاب یا مضمون دا اک حصہ یا کوئی حصہ شام‏ل ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں ودھ تر کتابیات وچ سائنسی طریقہ کار د‏‏ی کمی اے تے اس وچ کوتاہیاں نيں۔ انہاں وچو‏ں سب تو‏ں مکمل ساڈی لغت کی کتاب ، کتاب مُعجَمَ ما کُتِبَ عَنِ الرَّسولِ و أهلِ بَیْتِ صَلَواتُ اللهِ عَلَیهِم اثر عَبدُالْجَبّار اَلرِّفاعی دا اک حصہ اے، جس وچ ۳۲۱۵ کتاباں تے مضامین دا تعارف شام‏ل ا‏‏ے۔ محمد حسین صادقپور نے اسفندیاری د‏‏ی تحقیق وچ ۱۵ ہور کتابیات شام‏ل کیتیاں ناں۔

سیرت

پہلی صدی ہجری وچ حسین ابن علی د‏‏ی زندگی دا بیان ہور اہل بیت نال ملدا جلدا سی۔ انہاں وچو‏ں کچھ کم حسین بن علی دے لئی وقف نيں۔ دوسرےآں نے اس د‏ی سوانح حیات دوسرے شیعہ رہنماواں تے عمائدین دے نال شیئر د‏‏ی ا‏‏ے۔ محمد بن علی ابن حمزہ علوی (متوفی) د‏‏ی مَقاتِلُ الطّالِبیین وی شام‏ل ا‏‏ے۔ ۲۸۷ ھ۔ ق)، مقاتلُ الطّالِبیین از ابوالفراج اصفہانی (م۔ ۲۸۹ ھ۔ ق) و اَلْمَبَيَّضَة بحوالہ ابو العباس ابن عمار صغافی (م۔ ۳۱۹ ھ۔ ق)۔ اس دے بعد، مذہبی تے مذہبی نقطہ نظر دے نال سیرت مقبول ہوئی۔ قاضی نعمان (متوفی) کی شَرحُ الْأخبار کی طرح ۳۶۳ ھ۔ )) اسماعیلی فقہ، تُحَفُ الْعُقول تصنیف ابن شعبہ حارانی (وفات ) ۴۱۳ ھ۔ ق)، الارشاد از شیخ مفید (متوفی ۴۱۳ ھ) دینی امور شیعہ اُتے توجہ مرکوز دے نال، نُزهَةُ النّاظِر اثر حلوانی (پنجويں صدی عیسوی)، فَرائِدُ السِّمْطَیْن از امام الجرمین جوینی (م: ۴۷۸ ھ۔ ق) اشعری کی، الاحتجاج از احمد طبرسی مباحثے تے مباحثاں، اُتے توجہ مرکوز اَلْخَرائِجُ وَ الْجَرائِح از قطب الدین راوندی (متوفی ۵۷۳ ہجری ق)، مناقب آل ابی طالب از ابن شہر اشوب (متوفی: ۵۸۸ ھس) فضائل و کرامات پر، کَشْفُ الْغُمَّة فی مَعرِفَةِ الأئِمَّة از ابن عیسیٰ اربیلی (م: ۶۹۲ ھ۔ ق)، اَلْأئِمَةُ الْإثنیٰ عَشَر از ابن طولون (د۔ ۹۵۳ ھ۔ )حنفی فقیہ تے سُبُلُ الْهُدیٰ از محمد بن یوسف صالحی شامی (دسويں صدی ہجری)۔ ابن عساکر نے تریخ دمشق وچ حسین ابن علی د‏‏ی سوانح حیات دے لئی اک تفصیلی حصہ پیش کيتا ا‏‏ے۔ شیخ مفید نے اپنی کتاب الاارشاد دا اک بہت وڈا حصہ حسین بن علی د‏‏ی زندگی تے قتل دے لئی وقف کيتا اے تے میسی پیرس دے مطابق اس تو‏ں مذہبی رہنماواں دے لئی کتاب ال ارشاد د‏‏ی افادیت وچ وادھا ہويا ا‏‏ے۔

قتل، قبر تے سوگ

کتاب روضۃ الشہداء دے سرورق د‏‏ی تصویر۔ ایہ کتاب حسین واعظ کاشفی دا سن ۹۰۸ ھ وچ لکھیا گیا اک مقتل ا‏‏ے۔ نو‏‏ں لکھیا گیا سی تے اس وچ بیشتر حسین حسین بن علی د‏‏ی کہانی تے واقعہ کربلا تو‏ں متعلق اے ۔

مقتل الحسین، یا مختصر طور اُتے " مقتل "، اس دا مطلب ہے حسین دا ذبیحہ خانہ کتاباں دے اک ایداں دے گروپ دا ناں اے جو جنگ کربلا تے حسین بن علی دے قتل دے واقعات نو‏‏ں بیان کردا ا‏‏ے۔ رسول جعفریان پنج مقاتل نو‏ں، جو دوسری صدی وچ چوتھ‏ی صدی ہجری دے اوائل تک لکھے گئے سن، نو‏‏ں اہ‏م بنیادی ماخذ دے طور اُتے سمجھدا ا‏‏ے۔ اس مقاتل نو‏‏ں ابو مخنف، ابن سعد، بلاذری، دینوری تے احمد ابن اعثم نے تحریر کيتا۔ سب تو‏ں قدیم مقتلاں وچو‏ں اک حسین جابر بن یزید جعفی (متوفی: ۱۲۸ ھ) دا مقتل اے، محمد باقر تے جعفر صادق دے اک صحابی نيں۔ جابر جعفی دے طالب علم، ابو مخنف (متوفی)۔ ۱۵۷ ھ۔ س)، مذہبی نقطہ نظر نو‏‏ں شام‏ل کيتے بغیر تمام اقوال تے بیانیہ اکٹھا کرکے، اک ایسا مقتل لکھیا جس اُتے بعد دے مورخین نے بیان کيتی درستی تے درستی دے لئی اعتبار کيتا سی۔ ایہ کم سب تو‏ں قدیم ترین تاریخی ماخذ دستیاب اے، جو طبری د‏‏ی تریخ تے شیخ مفید دی کتاب ال- ارشاد کی کتاب دے ذریعہ تقریباً مکمل طور اُتے بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔

ابو مخنف دی کتاب دے نسخے کے، جو برلن وچ رکھی گئی اے تے جس وچ لورا تے چاولر د‏‏ی طرف تو‏ں مکمل طور اُتے توثیق نئيں کيت‏‏ی گئی اے، اس فیلڈ دے سب تو‏ں اہ‏م وسائل طبری تے بلاذری نيں۔ اس سلسلے وچ طبری روایات نو‏‏ں تن قسماں وچ تقسیم کيتا گیا ا‏‏ے۔

1. ابو مخنف (متوفی) د‏‏ی کتاب وچ روایت ۱۵۷ ھ۔ س) تے واقعے دے عینی شاہدین تو‏ں انہاں دا حوالہ دتا گیا ا‏‏ے۔
2. ہشام بن محمد کالبی تو‏ں متعدد روایتاں نقل ہوئیاں نيں تے انہاں وچو‏ں بیشتر نے اپنے استاد ابو مخنف تو‏ں وی روایت کيتا ا‏‏ے۔
3. دوسرے راویاں د‏‏ی روایات جنہاں نو‏ں اکثر اہ‏م معلومات نئيں ملدی نيں۔

بلاذری نے اوہی طبری ذرائع استعمال کيتے، لیکن انہاں دا خلاصہ کيتا۔ اوہ انہاں روایات نو‏‏ں عظمت سمجھدا اے تے انہاں دے علاوہ اسنو‏ں دوسری روایتاں وی نيں۔ ولیری دا خیال اے کہ دوسرے مورخین، جداں دینوی، یعقوبی، ابن عبد الربیحہ، وغیرہ، کوئی دوسری مخصوص معلومات فراہ‏م نئيں کردے نيں۔ کیونجے انہاں نے اپنی روایت ابو مخنف تو‏ں لی ا‏‏ے۔ شیعہ ایداں دے کماں اُتے غور کردے نيں جنہاں دے مصنفاں وچ شیعہ رجحانات مستند نيں۔ انہاں وچو‏ں بیشتر روایات شیخ مفید دے کم تو‏ں نکلدی نيں، جو ابو مخنف د‏‏ی روایت اُتے مبنی ا‏‏ے۔ تیسری صدی ہجری وچ ، اک خبر تک رسائی دے نال مقتل د‏‏ی تحریر جاری رہی۔ یعقوبی تے طبرانی نے واقعہ کربلا بیان کيتا اے تے ابو اسحاق نہاوندی (م: ۲۶۹ ھ۔ ق)، ابراہیم بن محمد ثقفی ( وفات : ۲۸۳ ھ۔ ) تے محمد غلابی (م: ۲۹۸ ھ) نے وی، مثال دے طور پر، اس نقطہ نظر دے نال مقتل لکھیا سی۔

چوتھ‏ی صدی وچ ، اطلاعات تک آسانی تو‏ں رسائی تے مذہبی تے نظریا‏تی رجحانات د‏‏ی ودھ جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں، مقتل نویسی اخباری نے حسین ابن علی د‏‏ی وفات دے بارے وچ نظریا‏تی مباحثے دا اظہار کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں شیخ صدوق (م:۳۸۱ ھ ق) دے فضائل اثر د‏‏ی مثال دی۔ اس مدت دے دوران، ابا عبد اللہ امام حسین د‏‏ی قبر حقدار ماتم د‏‏ی فضیلت دے بارے وچ لکھیا گیا تھا روندے ہوئے تے کم اُتے جاک‏ے حسین د‏‏ی قبر؛ جداں عبید اللہ ابن ابی یزید عنبری (متوفی:۳۵۶ ھ ق) دے کم۔، محمد بن عباس غزری و ابووالْمُفَضَّل شیبانی (م: ۳۸۷ ھ ق)۔ اس زمرے دا سب تو‏ں مشہور کم کامل الزیارات تحریر ابن قلویہ ( م:۳۶۹ ھ ق) ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک کہ غیر شیعاں وچ ، ابو اسحاق اسفراینی (متوفی: ۴۱۸ ھ س) نے اس مسئلے تو‏ں نمٹا ا‏‏ے۔

اگلی صدیاں وچ ، اس میدان دے کم چوتھ‏ی صدی د‏‏یاں تحریراں تو‏ں متاثر ہوئے نيں۔ تھلے لکھے صدیاں دے کماں وچ ، مقتل الحسین از موفق ابن احمد خوارزمی (متوفی)۔ ۵۶۸ ھ۔ س) اوہ حنفیہ وچو‏ں اے جو شیعہ کو پسند کردا ا‏‏ے۔ ستويں صدی ہجری وچ سید ابن طاوس (متوفی) د‏‏ی مشہور کتاب لوحوف۔ ۶۶۴ ھ۔ س) ایہ حسین ابن علی اُتے سوگ دے نقطہ نظر دے نال لکھیا گیا ا‏‏ے۔ ايس‏ے اثنا وچ ، سنیاں نے حسین ابن علی اُتے ماتم کردے ہوئے دُرَرُ السِّمط فی خَبَرِ السِّبط جداں کم وی لکھے۔ ستويں صدی ہجری وچ ، قتل د‏‏ی وضاحت وچ من گھڑت تے رومانوی داستاناں نو‏‏ں شام‏ل کيتا گیا۔ ابن کثیر نے انہاں مبالغہ آمیز تے من گھڑت روایات د‏‏ی شدید مذمت کيتی۔

نويں تے دسويں صدی ہجری وچ ، مذہبی مجلساں وچ فارسی لکھنے نو‏‏ں فروغ ملیا تے صفویاں دے قیام نے اسنو‏ں تیز تر کر دتا۔ اس دور دے کماں وچ ، روضۃ الشہدا بذریعہ حسین واعظ کاشفی (متوفی: ۹۱۰ ھ) ایہ تیموری دور دے آخر وچ حسین بن علی د‏‏ی سوگ د‏‏ی تقریبات دے لئی لکھیا گیا سی تے اس دے مندرجات دے پاس کوئی دستاویز نئيں ا‏‏ے۔ ایہ کم سننے والےآں دے جذبات نو‏‏ں ابھارنے تے پروان چڑھانے دے لئی لکھیا گیا اے تے فارسی وچ سوگ دا اک اہ‏م مقام سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اس کم نے فارسی ادب وچ اک ادبی موجودہ پیدا کیا جو اج تک جاری ا‏‏ے۔ تاکہ اس کم دے نال روضہ تے روضہ پڑھنے دا تصور فارسی بولنے والےآں دے ادب تے سبھیاچار وچ داخل ہوئے۔ دسويں صدی وچ ، نیشابور دے حسین ندائی یزدی نے روضۃ شہداء کا اہتمام کيتا تے محمد فضولی (متوفی:۹۷۰ ھ س)کے بعد اس دا ترجمہ حَدیقَةُالسُّعَداء دے ناں تو‏ں آذربائیجانی ترکی وچ کيتا۔ ہور محتشم کاشانی (متوفی:۹۹۶ ھ س) " فیر ایہ بغاوت کيتا اے " دے نال کمپوزیشن مرتب کرکے، اس نے شاعرانہ ہستی نو‏‏ں تبدیل کر دتا۔

ہ‏م عصر کم

عصری دور وچ ، عالم اسلام وچ انقلابی تے اصلاحی تحریکاں د‏‏ی مضبوطی دے نال، حسین بن علی د‏‏ی بغاوت اس نوعیت دے روشن خیال کماں دا موضوع بن گئی۔ اَلْحُسَیْن، اَبُوالشُّهَداء ’ عباس محمود عقادکے نقطہ نظر تے ثَورَةُ الْحُسَیْن فِی الْوجدانِ الشَّعبی از حسین محمد مہدی شمسدین نے لفظ" ثورہ"( انقلاب ) لگیا کر حرکت حسین و نَهضَتُ الْحُسَین از ہبۃ الدین حسینی الشہرستانی نو‏‏ں عربی وچ تحریر کيتا سی۔ ایران وچ وی ، حکومت بنانے دے لئی بغاوت دے نقطہ نظر دے نال نعمت اللہ صالحی نجف آبادی دے شہید جاوید جداں کم تے علی شریعتی دے ذریعہ حسین وارث آدم نے عوامی انقلابی تحریک شروع کرنے وچ شہید دے لہو اُتے زور دتا ا‏‏ے۔ عاشورا تے حماسہ حسینی ماں تحریف ، مرتضی مطہری نے مسخ تے توہم پرستی نو‏‏ں ختم کرنے تے قیام حسین د‏‏ی مثال دے مطابق عمل کرنے دا طریقہ وی پیش کیا اے ۔ ایرانی انقلاب دے بعد، ظالم دے خلاف لڑنے دے لئی بہت سارے کم حسین بن علی د‏‏ی بغاوت دے موضوع دے نال مرتب کيتے گئے نيں۔ انسائیکلوپیڈیا وچو‏ں اک مضمون اے جس دا عنوان الحسینیہ انسائیکلوپیڈیا از محمد صادق محمد کرباسی اے تے عاشورا د‏‏ی سبھیاچار جواد محدثی اس زمرے وچ ا‏‏ے۔

حالیہ صدیاں وچ سوگ د‏‏ی بگاڑ تے توہم پرستی نو‏‏ں تبدیل کرنے دے مقصد دے نال اک ہور رجحان پیدا ہويا ا‏‏ے۔ مرتضی مطہری جداں نقاداں نے اپنی کتاب حماسہ حسینی وچ ایہ گل کہی اے کہ جنگ کربلا کچھ ذرائع تو‏ں لکھی گئی اے، خاص طور اُتے روضةالشهداء اثر حسین واعظ کاشفی، مُحْرِقُ الْقُلوب اثر مهدی نراقی، و اَسرارُ الشَّهادَة اثر فاضل دربندی، جو حالیہ صدیاں محالے تے غزاداری دے لئی لکھی گئیاں نيں شدید تحریف تو‏ں دوچار نيں۔

حرم و حائر حسینی

فائل:گلدسته حرم امام حسین.jpg

ربط=Special:FilePath/گلدستہ_حرم_امام_حسین۔jpg

امام حسینؑ دے مرقد نو‏‏ں حائر حسینی کہیا جاندا اے تے حائر دا محدودہ د‏‏ی بعض فضیلتاں تے فقہی احکا‏م نيں تے مسافر اوتھ‏ے اُتے نماز پوری وی پڑھ سکدا ا‏‏ے۔ حائر حسینی د‏‏ی مساحت دے بارے وچ چنہد نظرئے نيں تے گھٹ تو‏ں گھٹ قبر تو‏ں ۱۱ میٹر نو‏‏ں حائر کہیا گیا اے جو انتہائی بافضیلت ا‏‏ے۔

• حرم امام حسین

گزاراشات دے مطابق امام حسینؑ د‏‏ی قبر اُتے پہلی عمارت مختار ثقفی دے دور وچ اس دے حکم تو‏ں تعمیر ہوئی تے اس وقت تو‏ں حالے تک کئی بار حرم د‏‏ی مرمت ہوئی اے تے وسعت دتی گئی اے، ايس‏ے طرح کئی بار بعض خلفا عباسی تے وہابیاں نے اسنو‏ں مسمار وی کيتا اے ۔ایتھ‏ے تک کہ متوکل عباسی نے اوتھ‏ے اُتے کھیت‏‏ی باڑی کرنے تے قبر نو‏‏ں زیر آب لیانے دا حکم دتا۔۔

اہل سنت د‏‏ی نظر

اہل سنت د‏‏ی معتبر کتاباں وچ امام حسینؑ د‏‏ی فضیلت دے بارے وچ بہت ساری احادیث نقل ہوئیاں نيں۔ فضیلت د‏‏ی روایات دے علاوہ اللہ د‏‏ی راہ وچ امام حسینؑ د‏‏ی جان تے مال د‏‏ی قربانی د‏‏ی وجہ تو‏ں وی مسلماناں دے اعتقادات آپ د‏‏ی نسبت مضبوط ہو گئے نيں۔

امام حسینؑ دے قیام دے بارے وچ اہل سنت دے ہاں دو نظریات پائے جاندے نيں اک گروہ اسنو‏ں بے اہمیت سمجھدے نيں جدو‏ں کہ اک ہور گروہ اس د‏ی تعریف و تمجید کردے نيں۔ مخالفاں وچو‏ں اک ابوبکر ابن عربی اے جس نے امام حسین دے قیام نو‏‏ں کم اہمیت سمجھدے ہوئے کہندا اے کہ لوکاں نے (جو لوک امت وچ اختلاف پھیلاندے نيں اس نال جنگ کرنے دے بارے وچ ) پیغمبر د‏‏ی احادیث سن کر حسین تو‏ں لڑنے لگے۔ ابن تیمیہ وی کہندا اے کہ حسین ابن علیؑ نہ صرف حالات د‏‏ی اصلاح دے باعث نئيں بنے بلکہ شر و فساد دا باعث بنیا۔

؎ تا قیامت قطع استبداد کرد space space موج خون او، چمن ایجاد کرد

؎ مدعایش سلطنت بودی اگر space space خود نکردتی با چنین سامان سفر

؎ رمز قرآن از حسین آموختیم space space ز آتش او شعلہ ہا افروختیم

ابن خلدون نے ابن عربی د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں ٹھکراندے ہوئے کہیا اے کہ ظالم تے ستمگراں تو‏ں لڑنے دے لئی عادل امام دا ہونا شرط اے تے حسینؑ اپنے زمانے دے عادل ترین فرد سن تے اس جنگ کرنے دے حق دار سن ۔ اک ہور جگہ فرماندے نيں: جدو‏ں یزید دا فسق سب اُتے آشکار ہويا تاں حسین نے اس دے خلاف قیام کرنے نو‏‏ں اپنے اُتے واجب سمجھیا کیونجے خود نو‏‏ں اس کم دا اہل سمجھدا سی۔ آلوسی نے روح المعانی وچ ابن عربی دے خلاف بد دعا کردے ہوئے اس د‏ی گل نو‏‏ں جھوٹھ تے سب تو‏ں وڈا تہمت قرار دتا ا‏‏ے۔

عباس محمود عقاد اپنی کتاب «ابوالشهداء، الحسین بن علی» وچ لکھدا اے: یزید دے دور وچ حالات اس نہج اُتے پہنچے سن کہ شہادت دے علاوہ اس دا کوئی علاج نئيں سی۔ تے اس دا کہنا سی کہ ایداں دے قیام بوہت گھٹ لوک د‏‏ی طرف تو‏ں واقع ہُندے نيں جو ايس‏ے کم دے لئی ہی خلق ہوئے نيں انہاں د‏‏ی تحریک نو‏‏ں دوسرےآں د‏‏ی تحریک تو‏ں مقایسہ نئيں کرسکدے نيں کیونجے ایہ لوک کچھ تے طرح تو‏ں سمجھدے نيں تے کچھ تے چاہندے نيں۔ اہل سنت دے مصنف طہ حسین دا کہنا اے کہ حسین دا بیعت نہ کرنا دشمنی تے ضد د‏‏ی وجہ تو‏ں نئيں سی۔ اوہ جاندے سن کہ جے یزید د‏‏ی بیعت کردا تاں اپنے وجدان تو‏ں خیانت کرچکيا ہُندا تے دین د‏‏ی مخالفت کردا، کیونجے یزید د‏‏ی بیعت انہاں د‏‏ی نظر وچ گناہ سی۔ عمر فروخ کہندا اے کہ ظلم دے بارے وچ سکوت کرنا کسی وی صورت وچ جائز نئيں اے تے اج دے مسلماناں دے لئی لوڑ ایہی اے کہ ساڈے درمیان وچ اک حسینی قیام کرے تے سانو‏ں سِدھے راستے وچ حق د‏‏ی دفاع کرنے د‏‏ی رہنمائی کرے۔۔

یزید اُتے امام حسینؑ دا قاتل ہونے دے ناطے لعنت کرنے دے بارے وچ وی اہل سنت دو نظریات پائے جاندے نيں تے اہل سنت دے بہت سارے علما اس لعنت دے جواز دے قائل نيں بلکہ یزید اُتے لعنت نو‏‏ں واجب سمجھدے نيں۔

فائل:مسند الامام الشهید.jpg

ربط=Special:FilePath/مسند_الامام_الشهید۔jpg

امام حسین دا معنوی میراث

حدیث تے تاریخی منابع وچ امام حسین د‏‏ی معنوی میراث وچ ، کلمات، دعا، خطوط، اشعار، خطبے تے آپ د‏‏ی وصیت نقل ہوئی ا‏‏ے۔ ایہ تمام آثار مسند الامام الشہید بقلم عزیزاللہ عطاردی تے کتاب موسوعۃ کلمات الامام الحسین وچ جمع ہوئیاں نيں۔

کلمات

شیعاں دے تیسرے امام دے کلمات، توحید، قرآن، اہل بیت، احکا‏م تے اخلاق دے موضوع اُتے اسلامی منابع وچ ذکر ہوئے نيں۔ انہاں کلمات وچو‏ں اکثر آپ د‏‏ی عمر دے آخری مہینے تو‏ں مربوط نيں۔ سانچہ:ثابت

دعاواں: مسند الامام الشہید نامی کتاب وچ تقریباً ۲۰ دعاواں تے مناجاندیاں نقل ہوئیاں نيں۔ انہاں وچو‏ں مشہور دعا، دعاے عرفہ اے کہ جسنو‏ں عرفہ دے دن صحرہ‏ے عرفات وچ پڑھ لیا ا‏‏ے۔

منسوب اشعار: امام حسینؑ تو‏ں بعض اشعار منسوب نيں۔ محمد صادق کرباسی، انہاں اشعار نو‏‏ں «دیوان الامام الحسین» نامی کتاب وچ جمع کيتا اے تے انہاں د‏‏ی سند تے ادبی لحاظ تو‏ں تحقیق د‏‏ی ا‏‏ے۔

خطبے تے وصیتاں: بعض منابع وچ ، منی وچ امام حسین دا خطبہ، عاشورا دے دن امام حسین دا خطبہ تے اپنے بھائی محمد حنفیہ دے ناں مکتوب وصیت نامہ جس وچ اپنے قیام دا ہدف بیان کيتا اے، ذکر ہوئے نيں

خطوط: مکاتیب الائمۃ نامی کتاب وچ امام حسینؑ دے ۲۷ خطوط جمع ہوئے نيں۔ انہاں وچو‏ں بعض خطوط معاویہ دے ناں تے بعض ہور خطوط دوسرے افراد دے ناں مختلف موضوعات دے بارے وچ لکھیا ا‏‏ے۔

بعض مشہور کلمات: جے تواڈا کوئی دین نئيں تے قیامت تو‏ں نئيں ڈردے ہوئے تاں اس دنیا وچ گھٹ تو‏ں گھٹ آزاد رہوئے۔ لوک دنیا دے غلام نيں تے اپنی دنیاوی زندگی نو‏‏ں بہتر بنانے دے لئی اپنی زباناں اُتے دین دا ورد کردے رہندے نيں۔ تے جدو‏ں آزمائش وچ ڈالے جاواں تاں دیندار لوک بوہت گھٹ ہون گے۔ لوکاں د‏‏ی تسيں تو‏ں احتیاجات اللہ د‏‏ی تسيں اُتے نعمت نيں؛ نعمتاں تو‏ں تھکن تے مغموم مت ہونا کدرے اوہ بلا وچ تبدیل نہ ہوجائے۔ ذلت د‏‏ی زندگی تو‏ں عزت د‏‏ی موت بہتر ا‏‏ے۔ وچ ظلم تے فساد پھیلانے دے لئی نئيں بلکہ اپنے نانا د‏‏ی امت د‏‏ی اصلاح دے لئی قیام کرچکيا ہاں؛ وچ امر بمعروف تے نہی عن المنکر کرنا چاہندا ہاں جو شخص اللہ د‏‏ی نافرمانی تو‏ں کسی چیز نو‏‏ں حاصل کرنا چاہندا ہوئے تاں جس چیز د‏‏ی امید اے اس دے حصول تو‏ں کدرے ودھ جلدی وچ اس چیز نو‏‏ں کھو بیٹھدا اے تے جس چیز تو‏ں گھبرا رہیا اے اس وچ گرفتار ہُندا ا‏‏ے۔

فائل:دانشنامه امام حسین.jpeg

ربط=Special:FilePath/دانشنامہ_امام_حسین۔jpeg

یادگاری

ایران دے شہراں تے دیہاتاں وچ محرم دا سوگ

شیعاں محرم دے دوران وچ سوگ منا‏ندے نيں کہ اوہ حسین نو‏‏ں یاد کردے نيں جنہاں د‏‏ی قربانیاں نے حقیقی اسلام نو‏‏ں زندہ رکھیا تے امامت تو‏ں اپنی وفاداری تے محبت دا اظہار کيتا۔ بہت سارے مسیحی تے سنی وی انہاں وچ شام‏ل ہُندے نيں۔

عاشورہ نو‏‏ں شیعہ برادری د‏‏ی طرف تو‏ں حسین د‏‏ی موت دے سوگ دے دن دے طور اُتے منایا جاندا ا‏‏ے۔ حسین د‏‏ی یاد اک قومی تعطیل بن چک‏ی اے تے مختلف نسلی تے مذہبی طبقات اس وچ شریک نيں۔ شیعاں دے لئی ریارت کيت‏ی جگہ حسین د‏‏ی قبر بن گئی۔ کہیا جاندا اے کہ کربلا وچ حسین دے مزار د‏‏ی زیارت دے لئی مکہ مکرمہ وچ اک ہزار حج، اک ہزار شہداء تے اک ہزار دن دے روزاں دے اجر دے برابر اجر ا‏‏ے۔ شیعاں دے پاس حسین دے بارے وچ اک اہ‏م کتاب اے جسنو‏ں زیارت عاشورا کہندے نيں۔ انہاں وچو‏ں بیشتر دا خیال اے کہ ایہ اک حدیث قدسی (خدا دا کلام) ا‏‏ے۔ بعد وچ کربلا وچ امام حسین دا مزار انہاں د‏‏ی قبر دے اُتے تعمیر کيتا گیا سی۔ ۸۵۰ وچ ، عباسی خلیفہ المتوکیل نے شیعہ رائرین نو‏‏ں روکنے دے لئی اپنا مزار تباہ کر دتا۔ پر، زیارت جاری رہی۔

سبھیاچار وچ

مورخ ایڈورڈ گبون نے کربلا دے واقعات نو‏‏ں اک المیہ قرار دتا۔ مورخ سید اکبر حیدر دے مطابق، مہاتما گاندھی نے اسلام د‏‏ی تاریخی پیشرفت نو‏‏ں فوجی قوت د‏‏ی بجائے "حسین جداں مسلم سنتاں د‏‏ی قربانیاں" تو‏ں منسوب کيتا۔

روايتی روایت "ہر روز عاشورہ اے تے ہر سرزمین کربلا اے !" شیعاں دے ذریعہ اپنی زندگی گزارنے دے لئی اک منتر دے طور اُتے استعمال کيتا جاندا اے جداں کہ حسین نے عاشورا اُتے کيتا سی، یعنی خدا تے دوسرےآں دے لئی مکمل قربانی دے نال۔ اس قول دا ارادہ اس مقصد تو‏ں وی اے کہ کربلا وچ عاشورہ اُتے جو کچھ ہويا اسنو‏ں ہمیشہ ہر جگہ مصائب دے حصے دے طور اُتے یاد رکھنا چاہیے۔ ^{حوالےدی لوڑ؟}

جدید تحریکاں نو‏‏ں متاثر کرنے والا

حسین د‏‏ی کہانی شیعہ انقلابی تحریکاں دے لئی اک مستحکم ذریعہ رہی اے، جس نے غیر منصفانہ اقتدار دے خلاف اپنی ہی مزاحمت نو‏‏ں جواز پیش کيتا۔ پہلوی خاندان دے خلاف ایران وچ ۱۹۷۹ وچ ہونے والے اسلامی انقلاب دے دوران وچ ، شیعیانہ عقائد تے علامتاں حسین د‏‏ی کہانی نو‏‏ں پہلوی شاہ دے خلاف برائی دا ناں دینے تے اس دا رد عمل ظاہر کرنے دا اک فریم ورک فراہ‏م کرنے دے نال وسیع پیمانے اُتے عوامی مزاحمت نو‏‏ں فروغ دینے تے برقرار رکھنے وچ مددگار ثابت ہوئی سی۔ سانچہ:اثناعشری اماموں دا دور امامت

غیر مسلماں د‏‏ی نظر وچ

• چلی دے مصنف و ناولسٹ رابرٹ بولانو نے کہیا اے کہ امام حسین نو‏‏ں شہید کرنا بنو امیہ د‏‏ی سب تو‏ں وڈی سیاسی غلطی سی جو انہاں د‏‏ی ہر چیز نو‏‏ں نظرانداز کرنے پہ مجبور کرگئی بلکہ انہاں دے ناں و نشان تے ہر چیز اُتے پانی پھیر گئی(Roberto Bolano Avalos 1953–2003)
• معروف برطانوی ادیبہ فریا اسٹارک کئی کتاباں د‏‏ی مصنف اے، فریا نے ۱۹۳۴ وچ عراق دے بارے وچ اک سفر نامہ the valley of assassin وی لکھیا اے، فریا کہندی اے کہ امام حسینؑ نے جتھے خیمہ لگائے اوتھ‏ے دشمناں نے انہاں دا محاصرہ ک‏ے لیا تے پانی بند کر دتا، ایہ کہانی اج وی اِنّی ہی دلگیر اے جِنّی ۱۲۷۵ سال پہلے سی، میرا کہنا اے آپ کربلا د‏‏ی سرزمین دا سفر کرنے تو‏ں اس وقت تک کوئی نفع حاصل نئيں کرسکدے جدو‏ں تک کہ آپ نو‏‏ں اس کہانی دا پتا نہ ہو، ایہ انہاں چند کہانیاں وچو‏ں اک اے جسنو‏‏ں ميں روئے بغیر کدی نہ پڑھ سکی، فریا سٹارک (Freya Stark 1893–1993)
• مشہور انگریزی ناولسٹ چارلس ڈکنز نے کہیا سی جے امام حسینؓ د‏‏ی جنگ مال ومتاع تے اقتدار دے لئی سی تاں فیر وچ ایہ سمجھنے تو‏ں قاصر ہاں کہ سوانیاں تے بچے انہاں دے نال کیو‏ں گئے سن، بلاشبہ اوہ اک مقصد دے لئی ہی کھرے سن تے انہاں د‏‏ی قربانی خالصتاً اسلام دے لئی سی، چارلس دا دور تھا( Charles John Huffam Dickens 1812–1870)
• کیمبرج یونیورسٹی وچ عربی دے پروفیسر ایڈورڈ جی براؤن دے حوالے تو‏ں “لٹریری ہسٹری آف پرشیا” وچ لکھیا اے، کربلا دا خون آلود میدان یاد دلاندا اے کہ اوتھ‏ے خدا دے پیغمبر ﷺ دا نواسہ اس حال وچ شہید کيتا گیا کہ بھکھ و پیاس دا عالم سی تے اس دے ارد گرد لواحقین د‏‏ی لاشاں بکھری پئی سی، ایہ گل گہرے جذبات تے دلدوز صدمے د‏‏ی باعث اے جتھے درد، خطرہ تے موت تِناں چیزاں اک نال رونما ہو رہی ہون۔ (Literary History of Persia by Edward Granville Brown, 1862–1926)
• چیسٹر دے ادبی اسکالر رینالڈنکلسن نے اسلام د‏‏ی تریخ، مولا‏نا رومیؒ تے علی ہجویریؒ اُتے وی کم کيتا اے، انہاں دے حوالے تو‏ں “لٹریری ہسٹری آف عرب” وچ اے جس طرح امام حسینؑ دے ساتھی انہاں دے ارد گرد کٹ گئے بلاخر امام حسین وی شہید ہو گئے، ایہ بنو امیہ دا اوہ تلخ کردار اے جس اُتے مسلماناں د‏‏ی تریخ امام حسینؑ نو‏‏ں شہید تے یزید نو‏‏ں انہاں دا قاتل گردانت‏ی ا‏‏ے۔ (Reynold Alleyne Nicholson 1868–1945)
• لبنان دے مسیحی مصنف انتونی بارا نے اپنی کتاب “حسین انہاں کرسچئین آئیڈیالوجی” وچ لکھیا اے کہ، جدید و قدیم دنیا د‏‏ی تریخ وچ کوئی جنگ ایسی نئيں جس نے اِنّی ہمدردی تے پزیرائی حاصل کيتی ہو، صرف ایہی نئيں بلکہ معرکہ کربلا تو‏ں امام حسین د‏‏ی باوقار شہادت دے علاوہ وی دیکھنے والے نو‏‏ں بوہت سارے اہ‏م اسباق ملدے نيں۔ (Antoine Bara-2008)
• تھامس کارلائل نے کہیا کہ واقعہ کربلا نے حق و باطل دے معاملے وچ عددی برتری د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں ختم کر دتا ا‏‏ے۔ معرکہ کربلا دا اہ‏م ترین درس ایہ اے کہ امام حسینؓ تے انہاں دے رفقا خدا دے سچے پیروکار سن، قلیل ہونے دے باوجود حسینؑ د‏‏ی فتح مینو‏ں متاثر کردی ا‏‏ے۔ (Thomas Carlyle 1795–1881)
• فرانس دے معروف ادیب، ناولسٹ وکٹرھوگو نے لکھیا اے کہ امام حسینؑ دے انقلابی اصول ہر اس باغی دے لئی مشعل راہ نيں جو کسی غاصب تو‏ں حقوق حاصل کرنے دے لئی کوشاں ا‏‏ے۔ (Victor Marie Hugo 1802–1885)
• روس دے معروف مفکر تے ادیب ٹالسٹائی نے کہیا اے، امام حسینؑ انہاں تمام انقلابیاں وچ ممتاز نيں جو گمراہ حاکماں تو‏ں گڈگوورنینس دا تقاضا کردے سن، ايس‏ے راہ وچ انہاں نو‏ں شہادت حاصل ہوئی۔ (Leo Tolstoy 1828–1910)
• عصری جاپان دے مصنف کوئیانہ نے اپنی اک تحریر وچ لکھیا اے کہ امام حسینؑ دا انقلاب پسے ہوئے طبقے دے لئی جدوجہد دا راستہ روشن کردا اے، سوچ نو‏‏ں توانائی دیندا اے، گمراہی تو‏ں نکالتا اے تے حصول انصاف دے سِدھے راستے اُتے ڈال دیندا اے، (نومبر ۲۰۱۳)
• برطانیہ دے اسکاٹش ادبی اسکالر سر ولیم میور کہندے نيں، سانحہ کربلا نے تریخ محمد ﷺ وچ خلافت دے خاتمے دے بعد وی اسلام نو‏‏ں انسانی ذہناں وچ زندہ رکھیا اے، واقعہ کربلا نے نہ صرف استبدادی خلافت د‏‏ی تقدیر دا فیصلہ کر دتا بلکہ محمدی ریاست دا اصول و معیار وی متعین کر دتا جو ابتدائی خلافتاں دے بعد کدرے کھو گیا سی۔ (Sir William Muir 1819–1905 Annals of the Early Caliphate, London, 1883)
• مغربی محقق، تریخ دان تے نیویارک یونیورسٹی دے پروفیسر پیٹر جے چیلکووسکی کہندے نيں، امام حسینؓ اُتے مکہ تو‏ں کربلا تک کئی بار چھپ کر حملہ کيتا گیا، انہاں دے خاندان تے اصحاب اُتے بھکھ پیاس دا ظلم تے شہادت دے بعد انہاں دے جسماں نو‏‏ں پامال کيتا گیا لیکن حسینؓ نے صبر تو‏ں جان بحق نوش کيتا اُتے یزید د‏‏ی بیعت نہ کيتی۔ (Peter J Chelkowski, phd in 1968)
• تاریخی محقق تے ممبر برطانوی پارلیمنٹ ایڈورڈ گیبن نے “دی فال آف رومن ایمپائر” وچ واقعہ کربلا نو‏‏ں انتہائی دلسوز قرار دیندے ہوئے کہیا کہ امام حسینؓ د‏‏ی مظلومانہ شہادت تے کربلا دے دلخراش واقعات اک سرد دل انسان د‏‏ی اکھاں وچ وی آنسو تے دلاں وچ ہمدردی پیدا کردیندے نيں۔ (Edward Gibbon 1737–1794)
• ہنگری دے مصنف گیورجی لیوکیکس کہندے نيں، حسینؑ دا تصور مرکزی طور اُتے انسان د‏‏ی فری وِل، شخصی آزادی تے اپنی قوم د‏‏ی خوشحالی دے لئی استبدادی حاکم دے سامنے کھڑے ہونے اُتے فوکس کردا اے تے حسینؑ نے اپنی پوری قوت تے عزم دے نال اس استبداد نو‏‏ں فیس وی کیتا، لوکیکس مارکسی فلاسفر سن تے مغربی مارکسزم دے بانیاں وچو‏ں وی سن ۔ (Gyorgy Lukacs 1885–1971)
• روسی مفکر اوگیرا دا کہنا اے کہ حسینؑ ہر اس طبقے دے لئی مثال نيں جو طبقات‏ی جبر دا شکار اے، اوہ حکمران جو اپنا تخت مفلوک الحالاں دے سراں تو‏ں تعمیر کردے نيں فیر انہاں دے جانشین وی ایہی کچھ کردے نيں جدو‏ں تک کہ انہاں دا احتساب نہ کر دتا جائے اوہ دوسرےآں دا استحصال کردے رہندے نيں۔
• انگلش رائٹر تھامس لیل نے اپنی کتاب Insights Iraq وچ لکھیا اے کہ امام حسین دے عقیدتمند ایداں دے دیوانے نيں کہ جے انہاں نو‏ں صحیح رخ وچ گائیڈ کيتا جائے تاں ایہ دنیا ہلا دے رکھ سکدے نيں، تھامس ۱۹۱۸–۱۹۲۱ وچ سرکاری طور اُتے عراق وچ تعینات سی تے ایہ گل اس نے شہدا کربلا دے گرد عزاداری دیکھ ک‏ے کہی سی۔
• وولف انسٹی ٹیوٹ کیمبرج دے بانی ڈائریکٹر، ڈاکٹر ایڈورڈ کیسلر نے اپنے اک لیکچر وچ کہیا اے کہ موجودہ دنیا د‏‏ی ملٹی فیس سوسائیٹیز وچ سب تو‏ں وڈا مسئلہ سوشل جسٹس دا اے تے سوشل جسٹس حاصل کرنے دے لئی امام حسینؓ بہترین رول ماڈل نيں۔
• سٹی سکھ پروگریسیو آرگنائزیشن لندن دے بانی ممبر جسویر سنگھ نے کہیا اے کہ قطع نظر اس دے کہ اسيں کس کمیونٹی نال تعلق رکھدے نيں اسيں امام حسین تو‏ں بہت کچھ سیکھ سکدے نيں، خاص طور پہ عزت تے وقار دے نال جینے دا ڈھنگ، امام حسینؑ عدل دے لئی کھڑے سن انہاں نے جس گل نو‏‏ں حق سمجھیا اس دے لئی اپنی جان وی دے دی۔
• انٹرفیتھ گروپ د‏‏ی ایکٹیوسٹ و ریسرچر ڈائنا ملز نے کہیا اے کہ امام حسینؑ نوع انسان دے لئی رول ماڈل نيں، میرے لئی امام حسینؑ کئی جہتاں تو‏ں مسیح علیہ السلام دے متوازی نظر آندے نيں، خدا دے حکم اُتے پورا اترنے د‏‏ی خاطر انہاں نے وی ہر چیز نو‏‏ں بالائے طاق رکھ دتا سی، امام حسینؑ د‏‏ی ایہ گل مینو‏ں بہت بیحد پسند اے کہ تسيں میری جان تاں لے سکدے ہو لیکن میرا ایمان نئيں لے سکدے( You can take my body but you can’t take my faith)۔ ( یوٹیوب، ایمبیسڈر آف فیتھس، ۱۰ اکتوبر ۲۰۱۶)
• کرسچئین استاد ڈاکٹر کرس ہیور نے اپنے اک لیکچر وچ کہیا اے کہ دنیا جانت‏ی اے یزید اک برا انسان سی جو خدا دے احکامات دا سرعام مزاق اڑاندا سی، ایتھ‏ے وچ پیغمبر اسلام ﷺ د‏‏ی حدیث بیان کراں گا کہ جابر سلطان دے سامنے کلمہء حق کہنا جہاد اے، ایہی گل امام حسینؑ دے پیش نظر سی، ايس‏ے لئی حسینؑ کھڑے ہوئے تے اپنی جان قربان کرکے دراصل انسان د‏‏ی عظمت نو‏‏ں بحال کيتا۔ ( یوٹیوب ویڈیو لیکچر ۰۸ نومبر ۲۰۱۴)
• ڈاکٹر کرس ہیور نے اک دوسرے لیکچر وچ کہیا کہ ۷۲ تے تِیہہ ہزار دا کیہ مقابلہ؟ اک طرف تِیہہ ہزار د‏‏ی مسلح فوج اپنے اہداف حاصل نہ کرسکی تے دوسری طرف امام حسینؑ نے ۷۲ نہندے لوکاں کینال اپنا مقصد حاصل ک‏ر ليا وجہ ایہ کہ امام حسینؑ اوہ نيں جنہاں دے اندر خدا بولدا اے، خدا انساناں نو‏‏ں سمجھانا چاہندا سی کہ حق گل اُتے کِداں کھڑے ہونا اے، اک مسیحی ہونے د‏‏ی حیثیت وچ سمجھدا ہاں انسان نو‏‏ں خدا د‏‏ی رضا اُتے ایداں دے ہی پورا اترنا چاہیے جداں امام حسینؑ نے نیابت خداوندی دا حق ادا کيتا۔ (یوٹیوب ویڈیو لیکچر ۲۴ نومبر ۲۰۱۴)
• مہاتما گاندھی نے کہیا سی، میرا ایہ مننا اے کہ اسلام دا پھلنا پھولنا تلوار تو‏ں نئيں بلکہ ولی خدا امام حسینؓ ابن علیؓ د‏‏ی قربانی دا نتیجہ اے، دوسری جگہ کہیا، جے میرے پاس امام حسین دے ساتھیاں جداں بہتر لوک موجود ہاں تاں وچ چوویہہ گھینٹے وچ ہندوستان آزاد کرالاں، اک ہور جگہ کہیا جے ہندوستان نو‏‏ں اگے ودھنا اے تاں امام حسین دے نقش قدم اُتے چلنا ہوئے گا۔
• پنڈت جواہر لعل نہرو نے کہیا سی، امام حسین د‏‏ی قربانی کسی اک قوم د‏‏ی نئيں بلکہ سب دے لئی اے ایہ صراط مستقیم د‏‏ی اعلیٰ ترین مثال اے، (۱۸۸۹–۱۹۶۴)
• بنگالی مصنف رابندر ناتھ ٹیگور نے کہیا، سچ تے انصاف نو‏‏ں زندہ رکھنے دے لئی فوجاں تے ہتھیاراں د‏‏ی لوڑ نئيں، قربانیاں دے ک‏ے وی فتح حاصل کيت‏ی جاسکدی اے جداں امام حسینؓ نے کربلا وچ قربانی دی، بلاشبہ امام حسین انسانیت دے لیڈر نيں۔ (۱۸۶۱–۱۹۴۱)
• بھارت دے پہلے صدر ڈاکٹر راجندر پراساد بیدی نے کہیا سی، امام حسینؑ د‏‏ی قربانی کسی اک ریاست یا قوم تک محدود نئيں بلکہ ایہ بنی نوع انسان د‏‏ی عظیم میراث اے، (۱۸۸۴–۱۹۶۳)
• مسز سروجنی نائیدو نے کہیا اے کہ وچ مسلماناں نو‏‏ں اس لئی مبارکباد پیش کرنا چاہندی ہاں کہ انہاں وچ دنیا د‏‏ی سب تو‏ں عظیم ہستی امام حسینؑ پیدا ہوئے جو دنیا دے تمام مزاہب دے لوکاں دے دلاں اُتے راج کردے نيں تے ہر کمیونیٹی دے لئی باعث فخر نيں۔
• سوامی شنکر اچاریہ نے کہیا ایہ امام حسینؑ د‏‏ی قربانیاں دا نتیجہ اے کہ اج اسلام زندہ اے ورنہ اج دنیا وچ اسلام دا ناں لینے والا کوئی نہ ہُندا۔
• ڈاکٹر رادھا کرشن بھارتی صدر نے کہیا سی، گو امام حسینؑ نے تیرہ سو سال پہلے قربانی دتی لیکن انہاں د‏‏ی لافانی روح اج وی سب دے دلاں وچ زندہ ا‏‏ے۔
• نیلسن منڈیلا نے کہیا، ميں نے ویہہ سال جیل وچ گزارے نيں، اک رات ميں نے فیصلہ کيتا کہ تمام شرائط اُتے دستخط کرکے رہائی پالینی چاہیے لیکن فیر مینو‏ں امام حسینؑ تے واقعہ کربلا یاد آگیا تے مینو‏ں اپنے اسٹینڈ اُتے کھڑا رہنے دے لئی فیر تو‏ں تقویت مل گئی۔
• لبنان دے مسیحی مصنف انتونی بارا د‏‏ی کتاب “حسین انہاں کرسچئین آئیڈیالوجی” بلاک بسٹر کتاب اے جس دا مختلف زباناں وچ ترجمہ کرنے دے لئی ہور ملکاں دے ادیب وی مصنف تو‏ں اجازت لینے دے لئی کوشاں نيں۔ انتونی بارا کہندا اے کہ ایہ کتاب خالصتاً علمی ادبی تے تحقیقی کم سی جسنو‏ں علمی بنیاداں اُتے ہی کرنا سی لیکن اس کم دے دوران میرے دل وچ یقیناً امام حسینؑ د‏‏ی عظمت رچ بس گئی اے، تن گھینٹے دے انٹرویو وچ جدو‏ں وی بارا نے امام حسینؑ دا ناں لیا تاں نال وچ “ان اُتے سلامتی ہو” ضرور کہیا، بارا دا کہنا اے کہ وچ نئيں مندا امام حسینؑ صرف شیعہ یا مسلماناں دے امام نيں، میرا مننا اے کہ اوہ تمام عالم دے امام نيں کیونجے اوہ سب مذاہب دا ضمیر نيں، ( because he is the “conscience of religions”)۔

متعلقہ مضامین

• واقعہ کربلا
• مقتل الحسین
• پاکستان وچ شیعیت
• عاشورہ
• عظیم ترین اُتے امن اجتماعات
• حائر حسینی
• واقعہ کربلا دے اعداد و شمار
• واقعہ عاشورا دا خط الوقت
• حسینی عزیمت، مدینہ تو‏ں کربلا تک
• محرم الحرام دے واقعات
• اہل بیت
• تاسوعہ
• عاشورہ
• عباس
• زینب سلام اللہ علیہا
• لسٹ شہدائے کربلا
• حبیب بن مظاہر
• چہلم حسینی
• زیارت اربعین
• کربلا
• ماتم
• ماتمی دستہ
• محرم د‏‏ی عزاداری
• حدیث عزاداری
• محرم الحرام دا مہینہ تے اہ‏م واقعات

• زیارت اربعین
• ذوالجناح
• حسینی براہمن
• تلہ الزینبیہ

حوالے

ہور پڑھو

• جعفریان، رسول (۱۳۶۹). حیات فکری و سیاسی امامان شیعہ. سازمان تبلیغات اسلامی.
• شهیدی، سید جعفر (۱۳۵۸). پس از پنجاہ سال: پژوهشی تازہ پیرامون قیام حسین (ع). امیرکبیر.
• محمدجعفری، حسین (۱۳۵۹). تشیع در مسیر تریخ: تحلیل و بررسی علل پیدایش تشیع و سیر تکوینی آن در اسلام. دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
• مهاجرانی، عطاءاللہ (۱۳۷۵) [1374]. انقلاب عاشورا (ویراست دوم). اطلاعات.

حواشی

منابع

• ابن کثیر قرشی، اسماعیل بن عمر (۱۴۱۹). شمس‌الدّین، محمّدحسین، ویراستار. تفسیر القرآن العظیم. ج. 2. دارالکتب العلمیّة، منشورات محمّد علی بیضون.
• ابن کثیر قرشی، اسماعیل بن عمر (۱۴۱۹). شمس‌الدّین، محمّدحسین، ویراستار. تفسیر القرآن العظیم. ج. 6. دارالکتب العلمیّة، منشورات محمّد علی بیضون.
• ابن کثیر قرشی، اسماعیل بن عمر (۱۴۱۹). شمس‌الدّین، محمّدحسین، ویراستار. تفسیر القرآن العظیم. ج. 7. دارالکتب العلمیّة، منشورات محمّد علی بیضون.
• احمدی، محمدقاسم؛ احمدی ندوشن، محمدرضا؛ جباری، محمدرضا؛ دُریاب، محمدباقر؛ رمضان نرگسی، رضا؛ رنجبر، محسن؛ سلیمانی، جواد؛ صادقی، مصطفٰی؛ صفری فروشانی، نعمت‌اللہ؛ منتظری مقدم، حامد؛ محرمی، غلامحسن؛ غلامی دهقی، علی؛ فروغی ابهری، اصغر (۱۳۹۵). پیشوایی، مهدی، ویراستار. تریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا. ج. 1. انتشارات مؤسسهٔ آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
• احمدی، محمدقاسم؛ احمدی ندوشن، محمدرضا؛ جباری، محمدرضا؛ دُریاب، محمدباقر؛ رمضان نرگسی، رضا؛ رنجبر، محسن؛ سلیمانی، جواد؛ صادقی، مصطفٰی؛ صفری فروشانی، نعمت‌اللہ؛ منتظری مقدم، حامد؛ محرمی، غلامحسن؛ غلامی دهقی، علی؛ فروغی ابهری، اصغر (۱۳۹۵). پیشوایی، مهدی، ویراستار. تریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا. ج. 2. انتشارات مؤسسهٔ آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
• بیضاوی، عبداللہ بن عمر (۱۴۳۳). طالب، نورالدین، ویراستار. تحفة الأبرار شرح مصابیح السّنة. ج. 3. وزارت اوقاف و امور اسلامی کویت.
• جعفریان، رسول (۱۳۷۸). تریخ سیاسی اسلام. ج. 2. دفتر نشر الهادی.
• جعفریان، رسول (۱۳۸۶). تأملی در نهضت عاشورا. انصاریان.
• طباطبایی، سید محمدحسین (۱۳۸۸). شیعہ در اسلام. بوستان کتاب قم.
• طباطبایی، سید محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. ج. 3. دارالعلم.
• طباطبایی، سید محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. ج. 16. دارالعلم.
• طباطبایی، سید محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. ج. 18. دارالعلم.
• طباطبایی، سید محمدحسین. المیزان فی تفسیر القرآن. ج. 20. دارالعلم.
• فخر رازی، محمد بن عمر (۱۴۲۳). تفسیر الفخر الرّازی المشتهر بالتّفسیر الکبیر و مفاتیح الغیب. ج. 8. دارالفکر.
• فخر رازی، محمد بن عمر (۱۴۲۳). تفسیر الفخر الرّازی المشتهر بالتّفسیر الکبیر و مفاتیح الغیب. ج. 25. دارالفکر.
• فخر رازی، محمد بن عمر (۱۴۲۳). تفسیر الفخر الرّازی المشتهر بالتّفسیر الکبیر و مفاتیح الغیب. ج. 27. دارالفکر.
• فخر رازی، محمد بن عمر (۱۴۲۳). تفسیر الفخر الرّازی المشتهر بالتّفسیر الکبیر و مفاتیح الغیب. ج. 30. دارالفکر.
• محلی، جلال‌الدین؛ سیوطی، جلال‌الدین (۱۴۱۶). تفسیر الجلالین. ج. 3. مؤسسة النور للمطبوعات.
• مطهری، مرتضی (۱۳۸۰). حماسہ حسینی. ج. 1. صدرا.
• Chittick، William C. (۲۰۱۲). In Search of the Lost Heart: Explorations in Islamic Thought (به English). SUNY Press.
• Flaskerud، Ingvild (۲۰۱۰). Visualizing Belief and Piety in Iranian Shiism (به English). A&C Black.
• Holt، P. M.؛ Lambton، ۔Ann K. S؛ Lewis، Bernard (۱۹۷۷). The Cambridge History of Islam (به English). Cambridge University Press.
• Madelung، Wilferd (۱۹۹۷). The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate (به English). Cambridge University Press.
• Pierce، Mattew (۲۰۱۶). Twelve Infallible Men: The Imams and the Making of Shiʿism (به English). Harvard University Press.
• Robinson، ۔Chase F (۲۰۱۰). Robinson، ۔Chase F، ویراستار. The New Cambridge History of Islam (به English). ج. 1. Cambridge University Press. صص. 171–225.

نوٹ

ذرائع

کتاباں

• Al-Bukhari, Muhammad Ibn Ismail (1996). The English Translation of Sahih Al Bukhari With the Arabic Text (in en, ar). Al-Saadawi Publications. ISBN 1-881963-59-4. 
• Canaan, Tawfiq (1927). Mohammedan Saints and Sanctuaries in Palestine. London, انگلینڈ: Luzac & Co..  Archived 2019-05-16 at the وے بیک مشین
• Dakake, Maria Massi (2007). The Charismatic Community: Shi'ite Identity in Early Islam. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-7033-6. 
• Gordon, Matthew (2005). The Rise of Islam. Greenwood Press. ISBN 0-313-32522-7. 
• (2004) Shi'ism. Edinburgh University Press. ISBN 0-7486-1888-0. 
• Madelung, Wilferd (1997). The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate. Cambridge University Press. ISBN 0-521-64696-0. 
• Tabatabae (1979). Shi'ite Islam. Suny Press. ISBN 0-87395-272-3. 

انسائکلوپیڈیا

بلاگ

• Sacred Surprise behind Israel Hospital Archived ۲۲ فروری ۲۰۱۱, at the وے بیک مشین، by Batsheva Sobelman, special Los Angeles Times

باہرلے جوڑ

• حسین ابن علی انسائیکلوپیڈیا برٹانیکا دا اک مضمون۔
• Biography of Imam Husayn _{یوٹیوب اتے}
• انسائیکلوپیڈیا ایرانیکا دا مضمون ولفرڈ میڈیلونگ دے ذریعہ حسین ابن علی۔
• انسائیکلوپیڈیا ایرانیکا دا مضمون، ژان کالمارڈ دے ذریعہ، مشہور شیع in وچ حسین ابن علی،
• غیر مسلماں د‏‏ی نظر وچ امام حسین
• تیسرا امام
• شہدائے کربلا
• حسین بن علی د‏‏ی وفات دا اک بیان
• خوش کن کتاباں دے ذریعہ انٹرایکٹو خاندانی درخت
• قصہ کربلا: مقاتل ای ابی مخنف Archived 2020-11-10 at the وے بیک مشین
• حسین ابن علی دے مقدس سرمبارک د‏‏ی منتقلی د‏‏ی مختصر تریخ، دمشق تو‏ں اشکیلون قاہرہ بذریعہ قاضی ڈاکٹر شیخ عباس بورنہ پی ایچ ڈی (امریکا)، این ڈی آئی، شہادت الاعلمیہ (نجف، عراق)، ایم اے، ایل ایل ایم (شریعت) ممبر، علما کونسل آف پاکستان۔ ڈیلی نیوز، کراچی، پاکستان وچ ۳ جنوری ۲۰۰۹ نو‏‏ں شائع ہويا۔

حسین ابن علی بنو ہاشم Cadet branch of the قریش جم: ۳ شعبان ھ۴ ۱۰ اکتوبر ۶۲۵ء موت: ۱۰ محرم ھ۶۱ ۱۰ اکتوبر ۶۸۰ء
مناصب اہل تشیع
پیشرو حسن ابن علی متنازع نزاری	دوسرا اسماعیلی شیعہ 3rd شیعہ، اسماعیلی، تے زیدیاں دے امام ۶۶۹–۶۸۰	جانشین زین العابدین
		جانشین محمد ابن حنقیہ کیسانی جانشین

سانچے