ترک سلطنتاں تے ریاستاں دی تریخ
لفظ ترک دے معانی
[سودھو]"ترکستان دے اک قبیلے دا ناں اے جس دی وڈی شاخاں تاتار و مغل (منگول) نيں تے انہاں دی بولی معین اے [۱]"
"ترک اک قوم دا ناں اے جو کہ ترک نامی شخص توں منسوب اے جو حضرت نوح دی نسل وچوں سی" [۲] "کہندے نيں کہ ترک قوم یافث بن نوح دی اولاد توں نيں" [۳]
لفظ ترک دے ناں اُتے تریخ وچ پہلی سلطنت چھیويں صدی عیسوی وچ "گوک ترک حکومت" دے ناں توں ملدی اے جس وچ بدوی ترکاں نے اک مضبوط و عظیم سلطنت قائم کيتی جو مغلستان تے شمالی چین دی سرحد توں بحر اسود تک مشتمل سی" [۴]
لفظ ترک دے لغوی معنی خود ٹوپی دے نيں (لوہے دی ٹوپی جو ھنگام جنگ وچ پہنی جاندی اے ) [۵]
ترکستان وچ اک دریا دا ناں وی اے جو کہ سیحون وچ وگدا اے (سرزمین ہائے خلافت شرقی)
ترک دنیا دی وڈی تے قدیم اقوام وچوں اک نيں جنہاں دا مرکز سنٹرل ایشیا تے منگولیا سی. موجودہ زمانے وچ ترک اقوام ایشیا, یورپ, امریکا تے افریقا دے مختلف حصےآں وچ آباد نيں جنہاں وچوں چند ملکاں درج زیل نيں۔
ترکمانستان,مغولستان، چین، روس ,قرقیزستان، قزاقستان، ازبکستان، تاجیکستان،پاکستان, افغانستان، ایران، جمهوری آذربایجان، عراق، ترکی، قبرس، یونان، بلغاریہ, رومانیہ, شام, لیبیا, مصر, امریکا وغیرہ..
ترکاں دے بارے وچ احادیث
[سودھو]اتْرُکُوا التُّرْکَ مَا تَرَکُوکُمْ (حدیث ابوداؤد )
ترکاں نوں نہ چھیڑو جدوں تک اوہ توانوں نہ چھیڑن.."
حضرت محمود قاشغری رقم طراز نيں کہ
"ميں نے بخارا دے اک ثقہ عالم تے نیشاپور دے امامان وقت توں سنیا اے جو کہ دونے سلسلہ روایت سند دے نال رسول اللہ ص توں اک حدیث روایت کردے نيں جس وچ اوغوز ترکاں دے خروج دا زکر اے .. ایويں بیان کردے نيں
" ترکاں دی بولی سیکھو کیونجے انہاں دی قسمت وچ مدت دراز دی حکمرانی لکھ دتی گئی اے " [۶]
امام شیخ زاھد حسین بن خلف کاشغری متعدد واسطےآں توں رسول اللہ ص توں روایت کردے نيں کہ "اللہ عزوجل فرماندے نيں کہ میرا اک لشکر اے جس دا ناں ترک رکھیا اے انہاں دا مسکن مشرق دی زمین اے تے جس قوم اُتے خشمگین ہُندا ہاں انہاں اُتے ایہ لشکر مسلط کر دیندا ہاں"
خلافت عباسیہ دے وجود وچ آنے وچ وی خراسانی ترکاں دا ہی مرکزی کردار سی, ایہی وجہ سی کہ مامون الرشید نے دارالخلافہ خراسان دے مرو ( merv) شہر منتقل کيتا, بعد وچ عباسیاں نے ترک سپاہیاں دے لئی سامرا دے ناں توں بغداد دے نیڑے وکھ شہر بسایا تے تخت سلطنت وی اوتھے منتقل کيتا..
اک روز خلیفہ معتصم باللہ نے از رہ مزاح درباری نجومیاں توں سوال کيتا کہ "میری موت کدوں تے کس وقت ہوئے گی, پیشنگویی کرو!!" درباریاں نے کہیا "جس وقت ترک سپاہی چاہن"
یہ اوہی ترک قوم اے جس نے دائرہ اسلام وچ آنے دے نال نيں عظیم ترین اسلامی سلطنتاں دی بنیاد پائی جو کہ ہزاراں سال اسلام دا جھنڈا عالم وچ لہراندی رہیاں, چند ترک سلطنتاں
- سلطنت غزنویہ
- سلجوقی سلطنت
- سلطنت و خلافت عثمانیہ
- تیموری سلطنت
- خوازرم شاہی سلطنت
- سلطنت بابری ھندوستان
- دہلی سلطنت
- سلاجقہ روم
کچھ مشہور ترک سلطنتاں
[سودھو]تریخ عالم دی 30 عظیم ترک حکومتاں
مکمل تریخ ابتدا توں اختتام تک (315 ق.م توں 1923 تک)
اسلام توں پہلے
[سودھو]- ایشیاء دی ھون حکومت ) 315 ق م – 215 ب م = 530 سال
- یورپی\غربی ھون) 350 - 450 = 100 سال
- آور ترک حکومت, یورپ)520 - 620 = 100 سال
- خزر ترک , یورپ ) 680 - 970 = 290 سال
- پچنک ترک , یورپ ) 1000- 1090 = 90 سال
- کشن ترک حکومت ایشیا ) 110 - 75 / 75م - 375 = 485 سال
- یفتلی یا آق ھن ) 450 - 570= 120 سال
- کابل شاھی حکومت)650 – 880/ 30هجری – 258 هج = 230 سال
- گوک ترک, مرکزی ایشیا ) 550– 744= 190 سال
- اویغور حکومت / ایشیا )740 - 840 = 100 سال
- قرقیز حکومت/ ایشیا )920 - 1210 = 290 سال
بعد اسلام کی ترک سلطنتیں
[سودھو]- قرا خانی, ایشیا )840م - 1211م = 371 سال
- غزنوی سلطنت / ایشیا )963م - 1187م = 224 سال
- سلجوقی سلطنت/ ایشیا)1040م - 1194م = 154 سال
- خوارزمشاهی سلطنت / ایشیا ) 1097م - 1231م = 134 سال
- عثمانی خلافت تے سلطنت, ایشیا, یورپ و افریقہ )1299م - 1923م = 624 سال
- دہلی سلطنت, ھندوستان) 1206-1526 = 320 سال
- منگول حکومت )1206م - 1368م = 162 سال
- ایلخانی سلطنت ایران ) 1256م - 1335م = 79 سال
- قبچاق یا مملوک سلطنت مصر)1250م - 1390م = 140 سال
- اتابیگ سلطنت, آزربایجان, فارس, شام)543- 949م = 406 سال
- قرا قوینلی سلطنت, ایشیا)103= 1375 - 1478
- آق قوینلی سلطنت ایشیا) 1378- 1501 = 131 سال
- تیموری سلطنت )1370م - 1506م = 136 سال،
- شیبانی ترک / ایشیا)1500م - 1599م = 99 سال
- اشترخانی سلطنت ) 1599م - 1785م = 186 سال + 99 = 285 سال
- صفوی سلطنت / فارس و خراسان )1501م - 1722م = 221 سال
- افشاریه / نادرشاه افشار/)1734م - 1746م = 12 سال[۷]
ہن سلطنت ہناں دی قائم کیتی ہوئی اک سلطنت سی ۔ ہن یورشیا دے قبیلےآں دا اک اتحاد سی ، جہڑے ترک بولیاں بولدے سن ،جنہاں چ وسطی ایشیا دے گیاہستان دیاں بولیاں دے اثرات وی سی ۔ ہناں نے چوتھی صدی عیسوی دے ادھ چ دریائے وولگا دے پرےاوں نمودار ہو کے ، دریائے وولگا تے دریائے ڈون دے وچکار وسن آلے الانیاں نوں تباہ تے برباد کیتا تے فیر چھیتی ای دریآئے ڈون تے دریآئے ڈینیپر دے وچکار آسٹروگوتھ سلطنت نوں تخت و تاراج کیتا ۔ 376ء دے لاگے اینہاں نے اج دے رومانیہ چ رہن آلے ویزیگوتھاں نوں شکست دتی تے بازنطینی سلطنت دی دریاۓ ڈینیوب آلی سرحد تے پہنچ گئے ۔ اٹیلا دی قیادت چ یورپ چ ایس وڈی ہجرت نے ایتھے وڈیاں لسانی تے سیاسی تبدیلیاں لیاندیاں ۔
چوتھی صدی عیسوی ج یورپ نوں تخت تاراج کرن آلے ہناں دی ابتدا تے اصلیت غیر واضع اے ، تاہم تریخ دان اینہاں نوں مختلف بنیاد دے وسطی ایشیا دے خانہ بدوش قبیلے سمجھدے نیں ۔
پرانیاں دستاویزاں دے موجب ہن چوتھی صدی عیسوی چ بحیرہ قزوین دے اتلے لہندے دے علاقےآں چ آباد ہوئے ۔ تے 370ء دے نیڑے بحیرہ کیسپیئن ہن متحرک ہوئے تے اپنے لہندے چ اک الانی قبیلے نوں تباہ کیتا ۔ ہور لہندے ول جاندے ہوئے اینہاں نے آسٹروگوتھ سلطنت نوں تباہ کیتا ۔ 395ء چ ہناں نے قفقاز دے پہاڑاں دے پار حملے کر کے آرمینیا نوں تاراج کیتا تے ایتھے ارض روم تے قیضہ کیتا تے ایدیسا تے انطاکیہ دا محاصرہ کیتا تے ایتھے تک کہ اوہ شام چ طائر تک پہنچ گئے ۔
408ء چ ہن آگو اولدین نے مشرقی رومی سلطنت دے صوبے موئسیا تے حملہ کیتا پر ایہہ حملہ نکام بنا دتا گئیا ۔
اپنے بھائیاں دے جان دے مگروں متحدہ ہناں دے حکمران اٹیلا نے غیر متنازعہ طور تے ہن سلطنت دا اقتدار سمبھال لئیا ۔ 447ء چ اٹیلا ہناں نوں اک وار فیر مشرقی رومی سلطنت (بازنطینی سلطنت) ول لے گئیا ۔ اسدا بلقان تے تھریس تے حملہ تباہ کن سی ، تے زریعاں موجب ایتھے ہناں نے 70 شہر ڈھاء کے تباہ کر دتے ۔ مشسرقی رومی سلطنت تے پہلے اندرونی طور تے ، قحط ، طاعون ، بغاوتاں تے قسطنطنیہ چ بھچالاں (زلزلےآں) دے اک سلسلے پاروں مسئلےاں چ گھری ہوئی سی ۔ رومی فوج تے فتح دے نتیجے چ ہن مشرقی رومی علاقےآں چ نا قابل تسخیر بن گئے ۔
بازنطینی سلطنت دے خلاف ہن جنگ 449ء چ تیجے اناطولیئس معاہدے تے دستخط دے مکی ۔
رومی سلطنت ہناں نوں خراج دین لگی تے بعد چ نویں شہنشاہ مارسیئن نے خراج دی ادائیگی روک دتی تے کارپاتھی طاس توں اٹیلا نے قسطنطنیہ تے حملہ کرن لئی حرکت کیتی ۔ اپنے حملے دے منصصوبے تے عمل کرن توں پہلے اسنے اک جرمن کڑی ایلڈیکو نال ویاہ کیتا ۔ اٹیلا اپنی سہاگ رات نوں نک توں خون وگن نال مر گئیا ۔
اٹیلا دا جانشین اسدا وڈا پتر ایلاک بنئیا ۔ تے اٹیلا دے دوجے پتراں دینگیزیک تے ایرناخ نے وی تخت دا دعوی کیتا ۔ اس موقعے دا فیدہ چکدے ہوئے محکوم قبیلےآں نے بغاوت کر دتی ۔ اٹیلا دے مرن دے اک ورہے مگروں ہناں نوں نیڈاؤ دی لڑائی چ شکست ہوئی ۔ 469ء چ ایلاک دا جانشین تے اخری ہن بادشاہ دینگیزک مر گئیا تے اس دن ای ہن سلطنت مک گئی ۔ کجھ تریخ دان اس گل تے یعقین رکھدے نیں کہ ہناں دی اولاداں نے بلغاروی سلطنت قائم کیتی جہڑی بلقان ، پانونیا تے سیتھیا تے پھیلی ہوئی سی ۔
مشرقی تے مغربی ترک سلطنتاں
[سودھو]پنجويں صدی عیسوی دے آغاز توں "روآن روآن" باشندے منگولیا وچ مرکوز اک وسیع سلطنت اُتے راج کردے رہے، جو کوچہ توں کوریا دی سرحداں تک پھیلی ہوئی سی۔ انہاں نے بدھ مت دی اوہ شکل اختیار کيتی جو ایران دے زیر اثر پیدا ہونے والی ختنی تے تخاری روایتاں دا مرکب سی، تے اسنوں منگولیا توں متعارف کرایا۔ پرانے ترک، جو "روآن روآن" اقتدار دے تحت گانسو وچ رہندے سن، انہاں نے ۵۵۱ء وچ ثانی الذکر دا تختہ پلٹ دتا۔ انہاں دی قائم کردہ قدیم ترک سلطنت دو برساں دے اندر مشرقی تے مغربی حصےآں وچ تقسیم ہوئے گئ۔
مشرقی ترک منگولیا اُتے حکومت کردے رہے تے انہاں نے اوتھے پائی جانے والی، بدھ مت دی ختن – تخاری "روآن روآن" شکلاں نوں برقرار رکھدے ہوئے، اسنوں شمال دے ہان چینی عناصر دے نال ملیا دتا۔ انہاں نے شمالی ہندوستان، گندھارا تے ہان چین، بالخصوص ترفان وچ رہنے والے سغدیائی فرقے دے بھکشوواں دی مدد توں، مختلف النوع بدھ مت زباناں توں، بوہت سارے بدھ مت متون دا قدیم ترک بولی وچ ترجمہ کيتا۔ شاہراہ ریشم دے سب توں اہم تاجراں دی حیثیت توں، سغدیہ دے لوکاں وچ ایداں دے بھکشو تیار ہُندے رہندے سن جنہاں وچ فطری طور اُتے اک نال متعدد زباناں سیکھ لینے دی صلاحیت موجود ہُندی سی۔
پرانے ترک بدھ مت دی اہم خاصیت عوام الناس وچ اس دی اپیل سی جو بدھ دے حلقئہ ارادت وچ بوہت سارے مقبول، مقامی طور اُتے پوجے جانے والے دیوتاواں دی شمولیت توں پیدا ہوئی سی تے انہاں وچ روايتی شمن پرست، تینگریائی تے زرتشتی، دونے موجود سن ۔ تینگریت، بدھ مت توں پہلے دا منگولیائی سرسبز میداناں وچ آباد مختلف انساناں وچ مروّج اک روايتی نظام عقیدہ سی۔
مغربی ترکاں نے پہلے دزونگاریا تے مغربی ترکستان اُتے حکومت کیتی۔ ۵۶۰ ء وچ انہاں نے سفید فام ہُناں (ہپتھالیاں) توں شاہراہ ریشم دا مغربی حصّہ کھو لیا تے رفتہ رفتہ کاشغر، سغدیہ تے باختر دی طرف منتقل ہُندے ہوئے، افغانی گندھارا وچ وی اپنی اک خاص موجودگی قائم کرلئی- اپنے اس توسیع دے عمل وچ ، انہاں دے اک وڈے حلقے نے بدھ مت اختیار کر ليا، بالخصوص انہاں شکلاں دے نال جو انہاں دے مفتوحہ علاقےآں وچ پائی جادیاں سن۔
مغربی ترکاں دی آمد دے وقت مغربی ترکستان وچ بدھ مت دی صورت حال
مغربی ترکاں دی ہجرت توں صدیاں پہلے، اَگڑ پِچھڑ یونانی- باختری، شاکانی، کشان، فارسی ساسانی تے سفید فام ہُناں دی حکومتاں دے تحت مرکزی، جنوبی تے مغربی ترکستان وچ بدھ مت خوب برگ و بار لا رہیا سی۔ ہندوستان نوں آنے والا ہان چینی سیّاح فاشیان، جس نے ۳۹۹ء تے ۴۱۵ء دے درمیان اس علاقے دا سفر کيتا، اس نے ایہ اطلاع دتی کہ ایتھے ہر طرف سرگرم خانقاہاں پھیلی ہوئیاں سن۔ پر، جدوں ڈیڑھ صدی دی مدت دے بعد مغربی ترک اس علاقے وچ پہنچے تاں انہاں نے بدھ مت نوں اک کمزور حالت وچ دیکھیا۔ خاص کر سغدیہ وچ ۔ بظاہر اس اُتے ایہ زوال سفید فام ہُناں حکومت دے دور وچ آیا سی۔
بیشتر سفید فام ہُن، بدھ مت دے پرجوش حامی سن ۔ مثال دے طور پر، ۴۶۰ء وچ ، انہاں دے حکمراں نے بدھ دے لباس دا اک ٹکڑا صندوقچے وچ تبرک دے طور اُتے رکھ کے، کاشغر توں شمالی چینی درباراں وچوں اک دربار دے لئی نذرانے دے طور اُتے بھجوایا سی۔ بہر حال، ۵۱۵ء وچ سفید فام ہُناں راجہ "مہرکلا" نے بودھاں نوں ستانے دے لئی، بپینڈو طور پر، اپنے دربار وچ موجود حادس مانوی تے نسطوری عیسائی گروپاں دے اثر وچ آکے، لوکاں نوں بھڑکا دتا۔ اس دا بدترین نقصان گندھارا، کشمیر تے شمالی ہندوستان دے مغربی حصّے وچ ظاہر ہويا، مگر قدرے محدود پیمانے پر، ایہ نقصان باختر تے سغدیہ تک وی پہنچیا۔
۶۳۰ء دے آس پاس، جدوں دوسرے قابل ذکر چینی زائر شوان-دزنگ نے سمرقند دا دورہ کيتا جو سغدیہ وچ مغربی ترک سلطنت سی، تاں اس نے دیکھیا کہ اوتھے ایداں دے بوہت سارے بودھی سن جنہاں دی طرف مقامی زرتشتیاں دا رویہ مخاصمانہ سی۔ اوتھے دی دونے خاص بودھی خانقاہاں، ویران تے بند پئی سن۔ بہر حال،۶۲۲ء وچ شوان-دزنگ دے سمرقند پہنچنے توں پہلے، اس شہر دے مغربی ترک حکمراں، تونگشیھو قاغان نے، پربھاکرمترا دی رہنمائی وچ جو اوتھے شمالی ہندوستان توں آنے والا اک بھکشو سی، باضابطہ طور اُتے بدھ مت اختیار کر ليا۔ شوان-دزنگ نے راجہ نوں شہر دے نیڑے واقع مگر ویران پئی ہوئی خانقاہاں کو، فیر توں کھولنے بلکہ ہور خانقاہاں تعمیر کرنے دی ترغیب دی۔
راجہ تے اس دے جانشیناں نے چینی بھکشو دا مشورہ تسلیم کيتا تے صرف سمرقند وچ سغدیہ دے مقام اُتے ہی نئيں، بلکہ وادئ فرغانہ تے اج دے دور دے مغربی تاجکستان وچ وی نويں خانقاہاں تعمیر کيتياں، انہاں نے شمال مغربی ترکستان تک بدھ مت دی سغدیائی تے کاشغری شکلاں دی آمیزش توں تیار شدہ اک شکل وی پہنچیا دی۔ اوتھے انہاں نے موجودہ دور دے جنوبی قازقستان، شمال مغربی کرغیزستان وچ دریاۓ چو دی وادی تے اج دے الماندی توں نیڑے جنوب مشرقی قازقستان وچ واقع "سیمریچیے" وچ وی نويں خانقاہاں بنواواں۔
سغدیہ دے برعکس، شوان-دزنگ نے کاشغر تے باختر، ہور مغربی ترکاں دے زیر اقتدار دوسرے اہم علاقےآں وچ وی، بہت ساریاں بودھی خانقاہاں دے فروغ دا بیان کيتا اے۔ کاشغر وچ سینکڑاں خانقاہاں سن تے دس ہزار بھکشو رہندے سن، جدوں کہ باختر وچ ایہ تعداد زیادہ واجبی (کمتر) سی۔ اس پورے علاقے دی عظیم ترین خانقاہ باختر دے خاص شہر بلخ وچ نووہار (نوبہار) دے ناں توں جانی جاندی سی۔ ایہ خانقاہ سارے دے سارے وسطی ایشیا وچ اعلٰی سطحی بودھی تعلیمات دے اہم ترین مرکز دی حیثیت رکھدی سی تے اس دے اطراف وچ چھوٹی چھوٹی خانقاہاں سن۔ انہاں نوں وی نووہار ہی کہیا جاندا سی۔
کسی یونیورسٹی دی طرح پھیلی ہوئی اس خانقاہ، نووہار وچ صرف انہاں بھکشوواں نوں داخل کيتا جاندا سی جو پہلے ہی عالمانہ متون (کتب) مرتب کرچکے ہون۔ ایہ اپنے انہاں ششدر کر دینے والے جواہرات، بدھ دے خوبصورت مجسّماں دے لئی مشہور سی، جو بیش قیمت ریشمی ملبوست تے مقامی زرتشتی رواج دے مطابق، شاندار ہیرے جواہرات دے زیوراں توں آراستہ کیتے گئے سن ۔ ختن توں اس خانقاہ دا خصوصی طور اُتے قریبی رابطہ سی جتھے ایہ اپنے بوہت سارے استاداں نوں بھجواندی رہندی سی۔ شوان-دزنگ دے بیان دے مطابق، اس وقت ختن وچ پنج ہزار بھکشوواں دے نال اک سو خانقاہاں موجود سن۔
مغربی ترکاں دا زوال
[سودھو]ستويں صدی دے وسط تک، مغربی تے مشرقی ترکستان دے انہاں علاقےآں وچ مغربی ترکاں دا اقتدار کمزور پڑنے لگا۔ پہلے ترکاں دے ہتھ توں باختر نکلیا تے گندھارا اُتے حکومت کرنے والے اک دوسرے ترکیائی بودھی قبیلے "ترکی شاہیاں" دے قبضے وچ چلا گیا۔ شوان-دزنگ نوں گندھارا وچ بدھ مت دا حال باختر توں زیادہ خراب تے ابتر دکھادی دتا سی تے ایسا اس واقعے دے باوجود سی کہ ۵۹۱ء وچ ، کابل توں نیڑے ہی، مغربی ترکاں نے کپیشا دے مقام اُتے اک خانقاہ قائم کرلئی سی۔ درّہ خیبر دے کابل دی سمت واقع وڈی خانقاہ نجے وہار درّہ خیبر جو موجودہ دور دے جلال آباد دے عین جنوب وچ اے، اوتھے بدھ دے کاسئہ سر دی باقیات محفوظ سن تے اسنوں بودھی دنیا دی مقدس ترین زیارت گاہاں وچوں اک دی حیثیت حاصل سی۔ بہر حال، اوتھے دے بھکشو مادہ پرست تے دنیا دار ہوگئے سن تے اس مقدس تبرک نوں دیکھنے دے بدلے وچ ہر زائر توں سونے دا اک سکّہ طلب کردے سن ۔ اس پورے علاقے وچ مطالعے دے کوئی مراکز نئيں سن ۔
گوک ترک (پرانی ترک بولی : چینی ترک یاں آسمانی ترک) اندرلے ایشیاء چ 552ء توں 747ء تک قائم رہن آلا اک طاقتور خانہ بدوش وفاق یاں سلطنت سی ، جہڑی کہ 60 لکھ مربع کلومیٹر دے رقبے تے پھیلی ہوئی سی ۔ چینی لکھتاں چ اسنوں "توجوئے" لکھئیا گئیا اے ۔ گوک ترکاں نے بومن خان (موت:552ء) تے اسدے پتراں دی قیادت چ علاقے دی وڈی طاقت دے روپ چ روؤران سلطنت دی تھاں لئی تے شاہراہ ریشم دی منافع بخش تجارت اپنے قابو چ کیتی ۔
گوک ترک حکمراناں دا تعلق اندرلے ایشیا دے اتلے کونے چ وسن آلے اک غیر واضع ابتدا دے قییبلے "آشینا" نال سی ۔ اینہاں دی اگوائی چ گوک ترک سلطنت تیزی نال پھیلی تے وسطی ایشیا دا وڈا علاقے اپنی عملداری چ لیاندا ۔ ریاست دیاں مشہور ترین شخصیاتاں اسدے بانی بومن خان دے علاوہ شہزادے کولتگین تے بیلگے خان تے چآنسلر تونیؤکوک سن ۔
پرانا عظیم بلغاریہ یاں عظیم بلغاریہ (بلغاری بولی :ستارا ویلیکا بلغاریہ) ، بازنطینی سلطنت دے تریخ داناں ولوں ، ستویں صدی عیسوی چ بلغار حکمران کبرات دی سلطنت جہڑی کوہ قفقاز دے اتلے چ دریاۓ ڈینیوب تے دریائے وولگا دے تھلڑلے علاقےآں دے وچکار گیاہستان (سٹیپ) تے مشتمل سی لئی ورتئیا جان آلا ناں سی ۔
پرانا عظیم بلغاریہ یا عظیم بلغاریہ (بازنطینی یونانی: Παλαιά Μεγάλη Βουλγαρία ، پالائی میگلی بولگاریہ ) بلغاریہ دی اک ریاست سی [1] پیٹریہ اونگریہ (اگتھیئس ، پریسکس رائٹر ، زکریاس راھٹر ، تے سیوڈو زکریاس ریٹر)۔ بازنطینی مورخین نے اسنوں پہلے کاگیس دے پہاڑاں دے شمال وچ ڈینیسٹر تے لوئر وولگا دے درمیان واقع فنگوریا اُتے قائم ، بلغاریہ دی ریاست ، ( 463 ء توں پہلے) پہلے ماؤٹیان (7 ويں صدی توں پہلے) دی تریخ دسی اے۔ [2]چھیويں صدی وچ مغربی ترکاں توں ایغور بلغاریائیاں دی شکست دے بعد ، ایہ ترک خانت دا مغربی حصہ بن گیا۔ ستويں صدی وچ ، کبرت دے دور وچ ، ایہ مغرب دی طرف پھیل گیا ، جس وچ آوار خطہ وی شامل سی ، تے پولٹاوا (جدید یوکرین) وچ مرتکز ہوگیا سی ، اس توں پہلے کولگہ خان توں وولگا توں قفقاز تک دے علاقے اُتے کنٹرول سی۔ انہاں دے زیر قبضہ لیا۔ ايسے وقت ، کارپیتھیاں دے اک نويں حملے نے سیرمیم دے جنوب وچ کبرات دے گورنراں نوں بھڑکا دتا ، جدوں کہ اونگل دی لڑیائی دے نتیجے وچ کبرات دے بیٹے اسفرخ دی حکومت دے تحت ڈینوب دے نال ہی اک نويں بلغاریائی ریاست دا قیام عمل وچ آیا۔
کبرات
[سودھو]کبرات ، حکمرانی آلے دولو قبیلے چوں سی تے بلغار تخت دا جائز وارث سی ۔ اس نے اپنا نوجوانی دا دور بازنطینی سلطنت چ گزارئیا جتھے اسنے تعلیم حاصل کیتی تے بتسمہ لئیا ، اس دوران اسدا ماموں اوگانا اسدے قبیلے دا سردار رہئیا ۔
628ء دے نیڑے اپنے وطن پرتئیا تے عوار خاگانیٹ دے خاگان (خاقان) دی منظوری نال اسنے اپنے لوکاں دی سرداری سمبھال لئی ۔ اس نے چھیتی ای عواراں دے غلبے توں چٹکارا پا لئیا تے لہندی ترک خاگانیٹ (جہڑی اپنے شاہی ٹبراں دیاں جنگاں چ الجھی ہوئی سی) توں وی علیحدگی اختیار کر لئی ۔
ریاست دی تشکیل
[سودھو]سن 610ء تے 615ء دے وچکار کبرات خان نے دو وڈے بلغار قبیلےآں کتریگور تے اوتیگور نوں اک حکمرانی چ متحد کر لئیا تے اک طاقتور وفاق بنائیا جسنوں گھبلے ویلےآں دے تریح دان " پرانا عظیم بلغاریہ" آکھدے سن ۔ کجھ مفکراں دے نیڑے اس ریاست دی رعایا چ شکست خوردہ عوار وی شامل سن تے ایہہ لہندے چ پانونیئن میداناں تک پھیلی ہوئی سی ۔ ایہہ منئیا جاندا اے کہ اس دا راجگھر جزیرہ نما تامان تے فاناگوریا دا شہر سی ۔ کبرات دی قبر 1912ء چ یوکرین دے علاقے پریشچیپینا چ دریافت ہوئی ۔
'مشرقی ترک خاقانیت' (چینی: 東 突厥; ||پینین]]: Dōng tūjué) اک [[ترک ] خاقانیت سی جو انٹرنل جنگاں دے نتیجے وچ تشکیل پایا سی ستويں صدی دے آغاز وچ ( 593–603) گوکترک خاقانیت) دے بعد (چھیويں صدی وچ منگولیا وچ اشائنا قبیلہ دی بنیاد رکھی گئی) دو ریاستاں وچ تقسیم ہوگئی سی - مشرقی تے مغربی۔ آخر کار ، مشرقی ترک طاقت نوں چینی تانگ سلطنت نے جذب کرلیا۔
تریخ
[سودھو]آؤٹ لائن
[سودھو]552-555 وچ گوک ترک نے منگولیا وچ راوران دی جگہ لے لی ، جس نے [[پہلی ترک خاقانیت] ترک ترکانہ]] (552-630) تشکیل دتا۔ اوہ تیزی توں مغرب وچ کیسپین سمندر تک پھیل گئے۔ قزاقستان وچ 581 توں 603 دے درمیان مغربی ترک کھاگناٹ منگولیا دے مشرقی خوگانیٹ توں وکھ ہوگئے۔ ابتدائی دور وچ چینی کمزور سن تے ترکاں نوں خراج تحسین پیش کردے سن ۔ چینیاں نے مضبوط ترقی دی تے 630 وچ مشرقی ترکاں دا تختہ پلٹ دتا۔
خاقانیت توں پہلے
[سودھو]‘ترک’ ، جس دا مطلب اے ’’ مضبوط ‘‘ ، چھوٹے اشینہ قبیلے یا قبیلے دا خود بیان سی۔ بعدازاں اسنوں گوکٹرک خوگانیٹ تے بعد وچ مسلم مورخین نے ترک زباناں بولنے والےآں اُتے لاگو کيتا۔ چینی برابر ، توجو ، {f ایفون | وڈے جِلز: ٹی چیو۔ کدی کدی بوہت سارے شمالی لوکاں اُتے لاگو ہُندا اے تے سخت معنی وچ ہمیشہ ترک دا مطلب نئيں رکھدا اے۔ چینی رپورٹ وچ دسیا گیا اے کہ 439 وچ آشینہ نامی شخص نے گانسو توں گاوچنگ دے مغرب وچ 500 خانداناں دی رہنمائی کيتی۔ <ریف> کرسچن ، صفحہ 251 ، جس وچ 'سوئی انیلز' دا حوالہ دتا گیا سی۔ وکی مضامین گاوچنگ تے اشینہ کچھ مختلف نيں۔ </ ریف> تقریبا 4 460 دے نیڑے روحانی نے انہاں نوں مشرق وچ الٹائی منتقل کردتا جو سائبیریا تے منگولیا دے لئی دھات دا کم کرنے دا اک اہم ذریعہ سی۔ ڈیوڈ کرسچین دا کہنا اے کہ ’ترک‘ دا پہلا تذکرہ چینی سالاں وچ 2 54 in وچ ظاہر ہُندا اے جدوں انہاں نے دریائے یلو دے پار سالانہ چھاپے مارے جدوں اوہ جم گیا۔ 545 وچ مستقبل بومین کاغان اپنے روران مالکان دی پرواہ کیتے بغیر مغربی وی (535-57) توں براہ راست گل گل کر رہیا سی۔ بعد وچ ترکاں نوں کاؤ چی دے ذریعہ بغاوت دبانے دے لئی مشرق بھیج دتا گیا ، لیکن ترکاں نے انہاں نوں اپنی فوج وچ شامل کرلیا۔ بومین نے روران توں شاہی دلہن دا مطالبہ کيتا تے اسنوں اک ’’ لوہار دا غلام ‘‘ قرار دے کے مذمت کيتی گئی۔ بومین نے مغربی وی توں دلہن لی ، اس نے یہول وچ راوران حکمران نوں شکست دتی تے خاگن (552) دا شاہی خطاب اپنے ناں کرلیا۔
برائے ناں اتحاد (552-581)
[سودھو]مغرب نوں بومین دے چھوٹے بھائی استیامی (552-75) تے اس دے بیٹے تردو ش (575-603) نوں دتا گیا سی۔ اشٹامی نے سلطنت نوں کیسپین تے آکسس تک توسیع دی۔ گوک ٹرک نے کسی نہ کسی طرح ٹیرم بیسن حاصل کيتا تے اس طرح سلک روڈ تجارت تے سوگڈین تاجر جو اس دا انتظام کردے سن ۔ بومین دی بغاوت (552) دے سال وچ اس دا انتقال ہويا تے اس دے بعد اس دے تن بیٹے سن ۔ ایسک کاغان (552-53) نے مختصراigned راج کيتا۔ مکان خگن (3 553--)) بقیہ روران ، جو. .5 تک مزاحمت کردی رہی ، نے مشرق کٹاناں نوں دھکیل دتا تے ینیسی کرغیز نوں کنٹرول کيتا۔ اس دے بعد تسپر کاغان (572-81) سن ۔ تِناں بھائیاں نے مغربی وی (535-57) تے شمالی چاؤ (557-581) توں مال غنیمت تے خراج وصول کيتا جس وچ سالانہ 100،000 ریشم شامل سن ۔
مشرقی مغرب وچ تقسیم (581-603)
[سودھو]581 وچ سوئی خاندان دی بنیاد رکھی گئی تے چین نوں دوبارہ متحد کرنا شروع کيتا۔ چینیاں نے عام طور اُتے دوسرے گروہ دے خلاف اک گروہ دی حمایت یا رشوت دے کے پِچھے ہٹنا شروع کيتا۔ تسپر ايسے سال سوئی سلطنت دی بنیاد رکھی۔ تِناں دعویدار سابقہ تین حکمراناں دے بیٹے سن ۔ تسپر نے مکان دے بیٹے آپا کاغان دا انتخاب کيتا ، لیکن بزرگاں نے اسنوں مسترد کردتا تے تسمار دے بیٹے امرک انلو (581) دا انتخاب کيتا۔ انو جلد ہی اسیک دے بیٹے اشبرا کاغان دے پاس گیا (581-87)۔ انلو اہمیت دا حامل ہوئے گیا تے آپا تے اشبارہ نے اس دا مقابلہ کيتا۔ 458 وچ اشبارہ نے آپا اُتے حملہ کيتا تے اسنوں مغرب دے بھائی تردو دے پاس لے گیا ، جس نے مغربی خگنات بننے والی حکمرانی اُتے حکمرانی کيتی۔ آپا تے تردوش نے فیر اشبارہ نوں مشرق وچ پہنچایا۔ اس نے چینیاں دے سامنے عرض کيتا تے چینی مدد توں آپا نوں مغرب وچ تردوش دے علاقے وچ لے گیا۔ 587 وچ آپا تے ایشبرا دونے فوت ہوگئے۔ گوکٹرک خانہ جنگی دیکھو۔ مشرق وچ ایشبرا دے بعد اس دا بھائی باگھا کاغان (587-88) سی جس دے بعد ایشبرا دا بیٹا تولن کاغان (588-99) سی۔ 587 وچ طلان نے سوئی نوں خراج تحسین پیش کرنا چھڈ دتا تے دو سال بعد اسنوں قتل کردتا گیا۔ تردوش مغرب توں چلا گیا تے مختصرا ترک سلطنت (599-603) نوں دوبارہ مل گیا۔ چینیاں نے اپنے حریفاں دی حمایت دی ، اس نے چین اُتے حملہ کيتا ، چینیاں نے کنوواں نوں زہر دتا تے اوہ پِچھے ہٹنا پيا۔
آزادی (603-630)
[سودھو]603 توں مشرق تے مغرب یقینی طور اُتے تقسیم ہوگئے سن ۔ مشرق چین دے وسول دی طرح یامی کاغان (603-09) گیا۔ انہاں نے چینی سبھیاچار دی تعریف کيتی تے چینیاں نے اسنوں ارڈوس ملک وچ اک مہذب مکان بنایا۔
جب سوئی خاندان دے اقتدار دا خاتمہ ہويا ، علیحدگی پسند چینی رہنما شیبی کاغان (609-19) دے واسال بننے اُتے راضی ہوگئے تے ترک طرز دے لقب دے نال نال خوگناٹ دے بھیڑیا دے سر بینرز۔ [۸] 615 وچ ، چینیاں نے اپنے سوگدیائی مشیر نوں پھندے وچ پھنسایا تے اسنوں ہلاک کردتا۔ اس نے خراج تحسین پیش کرنا چھڈ دتا تے مختصر طور اُتے شانسی وچ سوئی دے شہنشاہ یانگ دا محاصرہ کيتا۔
615 وچ شہنشاہ یانگ نے لی یوآن نوں تفویض کيتا ، جو بعد وچ تانگ خاندان دا پہلا شہنشاہ بن جائے گا ، سوئی خاندان دی شمالی سرحد دی حفاظت دا ناممکن کم۔ 617 وچ ، جدوں دسیاں ہزار ترک تائیوان پہنچے تاں انہاں نوں دروازے کھلا تے شہر مشکوک طور اُتے پر امن پایا۔ گھات لگائے جانے دے خوف توں ترک ترک ہوئے گیا۔ لی یوان دا دھوکہ دہی کامیاب ہوچکيا سی تے اس نے جلد ہی ترک توں اپنی دوستی دے بدلے ترکاں نوں "جنگی قیدیاں ، خواتین ، جنڈ تے ریشم" دی پیش کش اُتے فائدہ اٹھایا۔ ترکاں نے انکار کردتا ، اس دے بجائے مطالبہ کيتا کہ لی یوآن "جنت دا بیٹا" بن جائے تے ترکی دا لقب تے بینر قبول کرن۔ [۸]
شیبی دے چھوٹے بھائی چولو (619-20) نے صرف 18 ماہ تک حکمرانی کيتی۔ اگلا بھائی ، الیگ کاغان (620-30) آخری آزاد حکمران سی۔ انہاں نے نويں تانگ خاندان (618-907) دے خلاف سالانہ چھاپے مارے۔ 626 وچ اوہ چانگآن دے دروازےآں اُتے پہنچیا۔ تانگ دا شہنشاہ تائزونگ ، جس نے حالے حالے اپنے باپ دا تختہ الٹا سی ، نے بھاری تاوان ادا کرنے دا انتخاب کيتا۔ تائزونگ نے انتظار کيتا تے اپنے گھڑسوار نوں ودھیا دتا۔ 627-29 وچ غیر معمولی سردی نے وڈے پیمانے اُتے مویشیاں دی اموات تے قحط پیدا کيتا۔ ٹیکس کم کرنے دے بجائے الیگ نے انہاں نوں ودھایا۔ زیوانیٹو ، ایغور ، بائیگو تے الیگ دے کچھ لوکاں نے سرکشی دی تے 629 وچ کیتن تے تائزونگ دے نال شامل ہوگئے۔ چین دے چھ فوجیاں نے 1200 کلومیٹر دے محاذ اُتے حملہ کيتا تے الیگ نوں پھڑ لیا (630)۔ مشرقی ترکاں دے خلاف تانگ مہم دیکھو۔
پہلی خاقانیت (630-683) دے بعد
[سودھو]زیوینٹو دے خگنائٹ ژینزو خان (629-45) دے زوال دے بعد شمال دے بیشتر حصے اُتے حکومت کیتی۔ تائزونگ نے آشینہ نوں ارڈوس لوپ دے اندر رہائش پذیر کردتا۔ 639 وچ ، اک آشنا دے قتل دی کوشش دے بعد ، تائزونگ نے چین [ژیلبی خان]] (9 639--43) دے تحت دریائے پیلا تے گوبی دے درمیان چین تے زیوینٹو دے وچکار بفر ریاست دے طور اُتے انہاں نوں زندہ کردتا۔ 642 وچ Xueyantuo نے انہاں نوں دریا دے جنوب وچ چلیایا۔ (ملاحظہ کرن [منگولیا وچ # مشرقی ترکاں دے خلاف تانگ مہم] ۔ زینزو دے بیٹے ڈوومی خان (645-46) نے چین اُتے حملہ کرنے دا منصوبہ بنایا۔ تائزونگ نے ایغوراں دے نال اتحاد کيتا تے زیوینٹو قبیلے نوں توڑ دتا۔ اشینہ چیبی خان ( 646-50)) نے خاقانیت نوں بحال کرنے دی کوشش کيتی لیکن چینیاں تے ایغوراں نے اسنوں پھڑ لیا۔ اشینہ نشوفو (679-80) تے اشینہ فنیان (680-681) دی دو تے کوششاں ناکام ہوئے گئياں۔ ترک طاقت نوں دوسری ترک خاقانیت ( 682-744) دے بعد بحال کيتا گیا ، اس دے بعد ایغور خاقانت ( 744-840 .)۔
لہندی ترک خاگانیٹ ، گوک ترک خاگانیٹ ( جہڑی 6ویں صدی عیسوی چ اتلے منگولیا چ آشینا قبیلے نے قائم کیتی سی ) دے 7ویں صدی عیسوی دے شروع چ (600ء توں 603ء)، اک خونی جنگ دے بعد دو حصیاں چڑھدے تے لہندے چ ونڈے جانے دے بعد ، قائم ہو ئی ۔
لہندے ترک (جنہاں نوں کہ اونوق یعنی "دس تیر" وی آکدئیا جاندا سی ) نے بازنطینی سلطنت دے نال دوستانہ تعلقات قائم کیتے ، تاکہ ایہہ اپنے مشترکہ دشمن ساسانی سلطنت نوں دباکے اسدے علاقے تے مل مار سکن ۔
619ء چ لہندے ترکاں نے باختر تے چڑھائی کیتی پر دوجی فارسی ترک جنگ چ اینہاں نوں شکست ہوئی ۔
تیجی فارسی ترک جنگ چ لہندی ترک خاگانیٹ دے خاگان (خاقان) تنگ یابغو تے اسدے بھتیجے بوری ساد تے بازنطنی شہنشاہ ہرکولیس دیاں فوجاں نال مل کے قفقاز پار علاقے تے کامیاب حملہ کیتا ۔
خاگانیٹ دے راجگھر ناویکت (گرمائی راجگھر) تے سویاب (عمومی راجگھر) ، دونہے بشکیک دے چڑھدے چ کرغیزستان چ دریائے چوئی دی وادی ج واقع سن ۔ لہندی ترک خاگانیٹ سن 658ء 659ء چ سو ڈینگ فانگ دی قیادت چ چینی فوجاں ہتھوں تباہ ہوئی ۔
پہلا ترک خاگانیٹ منگولیا وچ 552 وچ بومین نے قائم کيتا سی تے تیزی توں مغرب وچ کیسپین دی طرف پھیل گیا۔ 35 سالاں دے اندر مغربی نصف تے مشرقی ترک کھاگناٹ آزاد ہوئے گئے۔ ٹونگ یبغو کاغان (618–630) دے تحت مغربی خوگناٹ عروج نوں پہنچیا۔ ٹونگ دے قتل دے بعد دالو تے نوشیبی دھڑاں دے وچکار تنازعات پیدا ہوگئے ، بوہت سارے قلیل خگن تے کچھ علاقہ ختم ہوگیا۔ 642 توں چین دے تانگ خاندان وچ توسیع وچ مداخلت شروع ہوگئی۔ تانگ نے 657–659 وچ خگنت نوں تباہ کيتا۔
552-575: مغربی توسیع: گوکترکوں تے منگول مشرقی تے وسطی دونے علاقےآں اُتے حکمرانی دے لئی صرف دو سلطندیاں سن۔ گوکٹرکس پہلی ایسی عظیم سلطنت سی جس نے تن عظیم شہری تہذیباں: بازنطیم ، فارس تے چین دے نال رابطے وچ رکھے سن ۔ منگولیا توں مغرب وچ انہاں دی توسیع خراب دستاویزات وچ اے۔ گیمیلوف [10] درج ذیل نيں۔ بومین نے مغرب اپنے چھوٹے بھائی استمی (553-75) نوں دے دتا۔ 1. مہم 554 دے موسم بہار وچ شائد شروع ہوئی سی تے بظاہر کم مزاحمت دا سامنا کرنا پيا سی۔ انہاں نے سیمیریچے نوں لیا تے 555 تک بحر ارل وچ پہنچ گئے ، شاید نچلے آکسس توں اک لائن اُتے ، تاشقند دے شمال وچ ، تاشقند دے شمال وچ ، تیان شان دے مغربی کنارے تک۔ انہاں نے انہاں توں پہلے متعدد افراد: شیونائٹ ، اوار ، اوغور تے ہور افراد نوں بھگا دتا۔ [11] ایسا لگدا اے کہ ایہ اوورز وچ مل گئے نيں جنہاں نوں گوکٹرکس نے 558 وچ وولگا دے پار پہنچایا سی۔ (یہ لوک مغربی میدان نوں عبور کرکے 567 وچ ہنگری پہنچ گئے سن ۔) 2. ترکاں دا رخ اس دے بعد جنوب مشرق ہوگیا۔ اس وقت اففالیاں نے تقریبا موجودہ سرحد اُتے فارسیاں دے نال ، ترم بیسن (یا حالے اسنوں ترکاں توں کھو دتا سی؟) ، فرغانہ ، سوگد ، باختریا تے مروے اُتے قبضہ کيتا سی۔ خسرو اول نے بازنطینیاں دے نال صلح کيتا تے اففالیاں دا رخ کيتا۔ 560 (؟ غیر یقینی تاریخاں [12]) وچ لڑیائی شروع ہوئی جدوں افلیتاں نے شاہ وچ ترک سفیر نوں قتل کيتا۔ فارسیاں نے 562 وچ فتح حاصل کيتی تے ترکاں نے تاشقند قبضہ کرلیا۔ 5 565 وچ افشالیاں نوں قرشی دے مقام اُتے شکست ہوئی تے اوہ بیکٹریا واپس چلے گئے جتھے عرب فتح تک ٹکڑے ٹکڑے باقی رہے۔ ترکاں نے مطالبہ کيتا کہ پہلے افلیتاں نوں دتی جانے والی خراج تحسین پیش کيتا جائے تے جدوں اس توں انکار کيتا گیا تاں ، آکسکس نوں عبور کرلیا ، لیکن اس توں بہتر سوچیا تے پِچھے ہٹ گیا۔ 571 وچ آکسکس دے نال اک سرحد کھینچی گئی ، [13] فارسی افغانستان دی طرف مشرق وچ پھیل رہے سن ، جدوں کہ ترکاں نے سوگدیائی مرچنٹ شہر حاصل کیتے تے ریشم دی سڑک اُتے انہاں دا کنٹرول حاصل کرلیا۔ 56. تقریبا 56 7 56-5--57676 (ذرائع توں مختلف نيں) ترکاں نے کیسپئین تے سیاہ سمندراں دے وچکار ایہ علاقہ لیا۔ 56. 8 568 وچ انہاں نے باختریا دا حصہ لیا۔
575-630: استمی دے بعد اس دا بیٹا تردوش (575-603) سی۔ تقریبا 581 اس نے مشرقی گوک ٹرک خانہ جنگی وچ مداخلت کيتی۔ 588/89 وچ ہرات دے نیڑے ترکاں نوں فارسیاں نے شکست دتی۔ 599-603 وچ اس نے خوگنیٹ دا مشرقی نصف حصول حاصل کرلیا ، لیکن انہاں دی موت دے بعد دونے حصےآں وچ ضرور تقسیم ہوگئی۔ ہشانہ خگن (603-611) نوں زنگریا توں بے دخل کردتا گیا تے فیر التائی نوں فتح کرنے والے تردوش دے پوتے شیگوئی (610-617) توں اسنوں شکست دتی ، تاشقند اُتے فتح حاصل کيتی تے اشفہان اُتے چھاپہ ماریا۔ اس دا بھائی ٹونگ یبغو کاغان (618-630) سب توں وڈا خوغان سی۔ اس نے تریم بیسن توں کیسپین تک حکمرانی کيتی ، زوانزانگ (غالبا)) نال ملاقات کيتی ، قفقاز دے جنوب وچ فارس توں لڑنے دے لئی آدمی بھیجے تے اپنے بیٹے تردوش شاد نوں افغانستان وچ لڑنے دے لئی بھیجیا۔ اس دی وفات دے سال وچ چینیاں نے منگولیا وچ مشرقی کھگناٹ دا تختہ پلٹ دتا۔ اس دا قتل اس دے چچا کلگ سبیر (630) نے ڈولو دی حمایت توں کيتا سی۔ نوشیبی نے ٹونگ دے بیٹے سی یاگگو (1-31--33) نوں تخت اُتے بٹھایا۔ اُتے ، نوشیبی نے فوری طور اُتے سی دے خلاف بغاوت دی تے آشینہ نشو نوں دولو خان (3 633--34) دے طور اُتے تخت نشین کيتا ، جس دے بعد اس دا بھائی ایشابارا ٹولس (4 634--38) سی۔ دلو-نوشیبی تنازعہ ہويا تے آخری مشرقی خاگن دا بیٹا یوکوک شاد (8 638--42) لیایا گیا۔ دھڑاں دا آپس وچ جھگڑا ہوگیا تے تانگ دے نوشیبی تے شہنشاہ تائزونگ نے ایربیس سیگوئی (2 642--51) نوں تخت نشین کيتا۔ چینیاں نے تریم بیسن دے حصے دا مطالبہ کيتا تے فیر اس دا کچھ حصہ اس وقت تک حاصل کرلیا ایتھے تک کہ تائزونگ دی موت نال جنگ بند نہ ہوئے گئی۔ ایبیس نوں (اشینہ ہیلو) عشبرہ کاغان (651-58) نے حکومت دا تختہ پلٹ دتا ، جو تقریبا چھ سال دی جنگ دے بعد دریائے ارتیش دی لڑیائی وچ شکست کھا گیا تے چینیاں نے اس دے قبضہ کر ليا۔ اس دے بعد اوتھے کٹھ پتلی خگن سن ۔ 679-719 وچ صیب دا پرانا گوکترک راجگڑھ اینسی دے چار گیرسن وچوں اک سی۔ چینی انہاں لوشان دی بغاوت (756) دے وقت تک اس علاقے وچ موجود رہے۔
فارسیاں تے بازنطینیاں دے نال تعلقات
[سودھو]چھیويں صدی دے آخر وچ ، ترکاں نے وسطی ایشیاء وچ اپنی جغرافیائی سیاسی حیثیت نوں مستحکم کيتا ، کیونجے مشرقی ایشیاء تے مغربی ایشیاء دے وچکار تجارت دا اک اہم مرکز - جس وچ فارس تے بازنطیم غالب طاقدیاں سن۔ [14] اس مدت دے بیشتر حصے دے لئی ، استیامی نے کھاگناٹ اُتے کاراشر دے نیڑے سردیاں دے کیمپ توں حکومت کیتی۔ استمی دے تحت ترکاں دی مغرب دی توسیع دی اک ٹائم لائن دی تشکیل نو اس طرح کيتی جاسکدی اے: 552 منگولیا؛ 555 بحیرہ ارال (شاید)؛ 558 دریائے والگا (آواراں نوں شکست دے کے)؛ فارسیاں دے نال اتحاد وچ ، 557–565 ، ترکاں نے ہیفٹیلیاں نوں کچل ڈالیا ، جس دے بعد آکسِس دے نال اک ترککو فارس دی سرحد کئی دہائیاں تک جاری رہی۔ 564 تاشقند؛ 567–571 شمالی قفقاز؛ 569–571 ترک فارس توں لڑ رہے سن ، اور۔ 576 کریمیا سمیت بحیرہ اسود دے علاقے وچ اک وڈی دراندازی۔
قسطنطنیہ پہنچنے والی پہلی ترک لیگیشن (یا سفارت خانہ) 563 وچ جسٹن II دا دورہ کيتا۔ منیاخ [ڈی] نامی اک سوگڈین تاجر 568 وچ قسطنطنیہ وچ ٹورکو-سوگدیائی قانون سازی دی ، جس نے آواراں تے فارسیاں دے خلاف تجارت تے اتحاد دا تعاقب کيتا۔ زمرقس نامی بازنطینی عہدیدار منیاخ دے نال واپسی دے سفر اُتے گیا۔ (بعد وچ زمرچس نے ترکاں دا اک اہم اکاؤنٹ چھڈ دتا۔) مانیخ نے ہن فارسیاں نوں نظرانداز کرنے تے کیسپین دے شمال وچ براہ راست راستہ دوبارہ کھولنے دی تجویز پیش کيتی۔ جے بعد وچ اس راستے اُتے تجارت وچ وادھا (غیر یقینی) ہويا تاں اس توں خورزم تے بحیرہ اسود دے شہراں نوں فائدہ ہُندا تے اس دا نتیجہ خزراں تے رس دے بعد دے اضافے توں ہُندا۔
اوکسس دے کنارے سوگدیائی مرچنٹ شہراں اُتے چھیويں صدی دے آخر توں ترکاں دے کنٹرول نے ریشم روڈ دے وسطی حصے اُتے مغربی ترکاں نوں کافی کنٹرول دتا۔ اک چینی جنرل نے شکایت کیتی کہ: "ترک خود سِدھے ذہن دے نيں تے نابینا افراد نيں تے انہاں وچ باہمی اختلاف نوں آسانی توں دور کيتا جاسکدا اے۔ بدقسمتی توں ، بہت سغدیائی باشندے انہاں وچ رہندے نيں جو چالاک تے کپٹی نيں۔ اوہ ترکاں نوں تعلیم دیندے نيں تے تعلیم دیندے نيں۔" سائورن نے بازنطینی اتحاد نوں سوگدیئن اسکیم دے طور اُتے دیکھیا جدوں اوہ ترکاں دی قیمت اُتے اپنا فائدہ اٹھاندے نيں۔ اک متعلقہ حقیقت ایہ اے کہ مشرقی ترکاں نے مال غنیمت دے طور اُتے ریشم دی اک وڈی مقدار چینیاں توں کڈی جس دی مارکیٹنگ مغرب دی طرف کرنی پئی۔ 568 توں پہلے ، منیاخ ، جو اک معروف تاجر سی ، تجارت کھولنے دے لئی ساسانیائی فارسی عدالت وچ گیا۔ اس تجویز توں انکار کردتا گیا ، بظاہر اس دی وجہ توں کہ پارسی بازنطینیاں دے ذریعہ تے اس دے نال تجارت اُتے پابندی لگانا چاہندے سن ۔ اطلاعات دے مطابق ، فارس جانے والی دوسری ترک لیگیہ دے ممبراں نوں مبینہ طور اُتے زہر دتا گیا۔ 569 توں ، ترک تے فارس دا مقابلہ جاری رہیا ، ایتھے تک کہ مرو دے نیڑے ترکاں نوں شکست دتی گئی۔ 571 وچ دشمنی ختم ہوگئی۔
576 وچ ، ویلنٹائنس نے بازنطینی مشن دی قیادت تورکسانتھوس دی طرف دی جس دا کیمپ کیسپین دے مغرب وچ سی۔ ویلینٹنس فارس دے خلاف کارروائی کرنا چاہندا سی تے ٹورکسانتھوس نے شکایت کیتی کہ بازنطیم آواراں نوں پناہ دے رہیا اے۔ اس دے بعد ویلنٹائنس تردو نال ملن مشرق گیا۔ اس دشمنی دی وجہ کيتا اے ایہ واضح نئيں اے۔ 576–77 وچ بوکھان نامی اک ترک جرنیل تے اناگائی نامی اک اتیگور نے پینٹکپیئم دے کریمین بازنطینی قصبے اُتے قبضہ کرلیا تے چیروسنس دے محاصرے وچ ناکام ہوگئے۔ ایہ ترک طاقت دی مغربی حد تک نشان زد کردا اے۔
باکریا وچ ترکاں دے ذریعہ اک وڈا حملہ ، 588–589 وچ ، ساسانیاں دے ہتھوں شکست کھا گیا۔ ترک-بازنطینی اتحاد 620 وچ عرب فتوحات توں پہلے آخری عظیم بازنطینی فارسی جنگ دے دوران بحال ہويا سی۔ 627 ٹونگ وچ یاغو کاغان نے اپنے بھتیجے باری شاد نوں بھجوایا۔ ترکاں نے کیسپئین دے ساحل اُتے ڈربنٹ دے عظیم قلعے اُتے حملہ کيتا ، آذربائیجان تے جارجیا وچ داخل ہوئے ، خوب پرت مار دی تے ہیرکلیوس نال ملاقات کيتی جو طفلس دا محاصرہ کررہیا سی۔ جدوں محاصرے نوں گھسیٹا تاں ترک ترک ہوگئے تے ہیرکلیوس جنوب دی طرف چلا گیا تے فارس اُتے اک زبردست فتح حاصل کيتی۔ ترکاں نے پرت کر ، ٹفلیس اُتے قبضہ کيتا تے گیریژن دا قتل عام کيتا۔ بازنطینیاں دی جانب توں ، اک ترک جنرل ، جس دا ناں چورپن ترخان سی ، تب اس نے بیشتر آرمینیا نوں فتح کيتا۔ ترکاں نے اس توں کيہ حاصل کیتا ایہ واضح نئيں اے۔
خزر سلطنت جاں خزر خاگانیت وچکارلے ویلےآں وچ یوریشیا دی اک ترکی نسل لوکاں دی وڈی سلطنت سی ، جہڑی اجوکے روس دے یوروپی حصے ، لہندے قازقستان , چڑھدے یوکرین , آذربائیجان , شمالی قفقاز ( چرکیسیا , داغستان ) , گرجستان , کریمیا اتے اتلے چڑھدے ترکی اتے پھیلی ہوئی سی ۔ اسدا راجگڑھ وولگا دریا دے کنڈے بسیا آتیل شہر سی ۔ خزر خاگانیت سنّ 448 توں 1048 تکّ چلی ۔ اسوچّ کئی دھرماں دے لوک اتے ، ترکی قبیلےآں دے علاوہ ، یورالی ، سلاوی اتے ہور نسلاں دے لوک وی رہندے سن ۔ خزر خاگانت ریشم رستہ اتے اک اہم پڑاؤ سی اتے دکھن - لہندے ایشیا نوں اتلے یورپ توں جوڑن والی اک مکھ کڑی سی ۔[۹]
ایہ نیمخانہ بدوش ترک لوک سن ،جنہاں نے اپنے وقت دی طاقتور ترین مغربی ترک خانیت توں ٹوٹے تے اپنی ہی وکھ سیاست پیدا کی.[۱۰] مشرقی یورپ تے جنوب مغربی ایشیا دی اہم ترین تجارتی شہ رگ دے دونے اطراف, خذریہ قرون وسطی دی سب توں اولی تجارتی منڈی بنا جو شاہراہ ریشم دی مغربی رستےآں اُتے تسلط رکھدا سی جدوں کہ چین ، مشرق وسطی تے کیویائی روس' دے درمیان اک چوراہے دا کردار ادا کردا رہیا .[۱۰][۱۰] تقریبا ً تن صدیاں تک ( 650-965ء) قبیلہ خذر دا وسیع علاقے اُتے غلبہ رہیا جو وولگا ڈون دے میداناں توں مشرقی کریمیا تے شمالی قفقاز رہیا .[۱۱]
خذریہ طویل عرصے تک ساسانی فارسی سلطنت دے خلاف بازنطینی قائم مقام رہنے دے بعد بازنطینی سلطنت ، خلافت امویہ تے شمالی میداناں دے خانہ بدوشاں دے درمیان حائلی ریاست دا کردار ادا کردا رہیا .فیر اس دا بازنطینی اتحاد 900 ء دے آس پاس ختم ہويا . بازنطینیاں نے الاناں نوں خذریہ اُتے حملہ کرنے دے لئی ابھارنا شروع کيتا تاکہ خذریہ دی کریمیا تے قفقاز اُتے گرفت کمزور ہوئے تے اوہ شمال وچ ابھرتی ہوئی روسی طاقت نوں مسیحیت قبول کروا تے انہاں توں سیاسی اتحاد کرسکن .[۱۲] 965 تے 969 دے درمیان ، کیویائی روسی' حکمران کیف دا سفیاتوسلاؤ اول نے راجگڑھ آتل فتح کرکے خذری ریاست تباہ دی .
مذہب
[سودھو]قرون وسطی وچّ خزر راج نے یہودی دھرم نوں اپنا لیا سی ، حالانکہ ستیپی دے ہور ترکی قبیلےآں نے سنی اسلام اپنایا سی ۔
ناں
[سودھو]بہت سارے ودواناں دا مننا ہے کہ خزر شبد [ترک بولیاں]] دے گیزیر جاں خیزیر شبد توں آیا ہے اتے اسدا مطلب خانہ بدوش جاں گھمکڑ ہندا ہے ۔
عرب خزر جنگاں
[سودھو]7ویں تے 8ویں صدی عیسوی چ خزراں نے اموی سلطنت تے اسدی جانشین عباسی سلطنت خلاف جنگاں دا اک سلسلہ لڑیا ۔پہلی عرب خزر جنگ اسلامی فتوحات دے پہلے دور وچ لڑی گئی ۔ 640 تک مسلم فوجاں آرمینیا تک پہنچ گئے۔ 642ء وچ اینہاں نے قفقاز پار اپنا پہلا حملہ عبدالرحمان ابن ربیعہ دی اگوائی وچ کیتا ۔ 652ء وچ مسلم فوجاں خزر راجگڑھ بلانجار اتے حملہ آور ہوئیاں ، لیکن جت نا سکیاں تے بھاری نقصان چکیا ۔
ایغور خاگانیٹ | |
742ء توں 848ء | |
ایغور سلطنت دا نقشہ | |
راجگھر |
اوردو بالق |
مذہب | مانیشیزم |
طرز حکومت |
مطلق العنان بادشاہت |
ایغور خاگان (خاقان) | |
744ء توں 747ء | قتلغ بیلگے کول |
841ء توں 847ء | اوگے خان |
تریخ |
|
قیام | سن 742ء |
خاتمہ | سن 848ء |
رقبہ |
|
سن 800ء چ | 55 لکھ مربع کلومیٹر |
ایغور خاگانیٹ اٹھویں صدی عیسوی دے ادھ توں 9ویں صدی عیسوی دے ادھ تک ترکستان تے چین دے علاقےآں تے 55 لکھ مربع کلومیٹر دے علاقے تے پھیلی ہوئی ترک سلطنت سی ۔ ایہہ اورخان ایغور دی حکمرانی چ اک قبائلی وفاق سی ۔
گوک ترک خاگانیٹ دے خلاف 742ء چ ایغور قبیلےآں کارلوک تے باسمیل دی بغاوت نال منگولیا تے وسطی ایشیا چ طاقت دا وڈا خلا پیدا کر دتا ۔ باسمیلاں نے 744ء چ گوک ترکاں دے راجگھر اوتوگین تے قبضہ کر لئیا تے اینہاں دے بادشاہ اوزمش خان نوں پھڑ لئیا تے علاقے دا کنٹرول اپنے ہتھ چ لے لئیا ۔ ایغور کارلوک اتحاد اسدے کجھ چر مگروں بنئیا ۔ اس اتحاد نے باسمیلاں نوں شکست دتی تے اینہاں دے بادشاہ دا سر لاہ دتا ۔ باسمیل قبیلےاں نوں مکمل طور تے تباہ کر دتا گئیا ، اینہاں دے لوکاں نوں چینیاں ہتھ ویچ دتا گئیا یاں فاتح لوکاں چ ونڈ دتا گئیا ۔ ایغوراں نے منگولیا دی حکومت سمبھال لئی تے کارلوکاں نوں ہور لہندے چ علاقے دے دتے گئے ۔ ایغور سردار قتلق بیلگے کول نے خود دا سارے التائی قبیلےآں دا اعلی حکمران (خاگان یعنی خاقان) ہون دا اعلان کر دتا تے اپنا راجگھر اوردو بالق چ قائم کیتا ۔
وولگا بلغاریہ یاں وولگا ۔ کاما بلغار ، ترک قومیت دی اک تریخی ریاست سی ، جہڑی 7ویں توں 13ویں صدی تک دریائے وولگا تے دریائے کاما دے علاقےآں چ قائم رہی ، ایہہ علاقے اج کل روس چ شامل نیں ۔ اج کل دے روس دیاں ریاستاں تاتارستان تے چوواشیا دے لوک اونہاں وولگا بلغاراں دی نسل چوں نیں ۔
وولگا بلغاراں دے بارے چ کوئی سدھیاں معلومات نئیں ملدیاں کیونجے وولگا بلغاراں دی کوئی وی دستاویز نئیں لبھی تے اینہاں بارے جانکاری ، عرب ، ایران ، ہندستان تے روسی زرائع راہیں ملدی اے ۔
ایہہ خیال کیتا جاندا اے کہ وولگا بلغاریہ دی دھرتی تے سب توں پہلے فن اوگری لوک آباد ہوئے ۔ ترک نسل دے بلغار 660ء چ کبرات دے پتر کوترنگ دے آگوائی ہیٹھ ایتھے بحیرہ ازوف دے علاقےآں توں آئے ۔ اوہ 8ویں صدی تک ریاست ادیل یورال دے علاقے تک پہنچ گئے ، جتھے اوہ ایتھے دے رہن آلے کئی دوجے مختلف النسل قبیلےآن نال اتحاد کر کے 9ویں صدی عیسوی اخیر تک ایتھے دے غالب اکثریتی لوک بن گئے ۔ کجھ دوجے بلغار قبیلے لہندے ول ودھدے ہوئے کئی مہماں دے بعد دریاۓ ڈینیوب دے علاقےآں چ آباد ہوگئے جہڑا اج کل بلغاریہ آکھواندے نیں جتھے سلاو نسل دے لوکاں مدغم ہوگئے تے سلاو بولی تے مشرقی آرتھوڈکس مذہب اختیار کر لئیا ۔
بوہتے دانشوران دے نیڑے وولگا بلغار عظیم خزاری سلطنت دی رعیت سن تے 9ویں صدی چ کسے ویلے اتحاد دا کم شروع ہوئیا تے بلغار شہر نوں راجگھر بنائیا گئیا ، جہڑا اج دے قازان شہر توں 160 کلومیٹر دکھن چ سی ۔ دانشوراں دی اکثریت شک چ اے کہ وولگا بلغاراں نے خزاراں توں آزادی خود حاصل کیتی یاں اودوں آزاد ہوئے جدوں 965ء چ کیویائی روس دے حکمران سویتو سلاو نے خزاں نوں تباہ کیتا ۔
اس علاقے دی آبادی دی وڈی گنتی ترک قبیلےآں نال تعلق رکھدی سی ، جنہاں چ بلغار ، سوآر ، بیلار ، برانجار تے کجھ برتا (ابن رستا دے مطابق) شامل سن ۔ اج دے چواش تے قازان تاتاری وولگا بلغاراں دی نسل چوں نیں ( کجھ تھوڑی بوہتی فن اوگریک لوک تے قپچاق ترک نسل دے رلے نال)۔
اینہاں دا اک دوجا حصہ فن تے میگیار ( اساگل تے پسکاتر) قبیلےآں تے مشتمل سی ، تاتاری تے بسرمان غالبا اینہاں دی نسل چوں نیں ۔
وولگا بلغاراں نے اسلام نوں ریاستی مذہب دے طور تے 10ویں صدی عیسوی دے شروع چ اپنائیا ، جدوں 922ء 923ء چ خلافت عباسیہ دے خلیفہ المقتدر نے المش ابن فضلان نوں وولگا بلغاراں نال تعلقات قائم کرن لئی بھیجئیا ، جس دے نال قاضی تے اسلامی قنون دے استاد وی وولگا بلغاریہ آئے ، جنہاں دے ہتھ تے ایتھے دی آبادی دی اکثریت نے اسلام قبول کیتا ، اینہاں ماہراں نے ای ایتھے مسیتاں تے قلعے اسارن چ مدد کیتی ۔ پر ایتھے تانگری ازم تے دوجے دھرم وی منے جاندے رہے ۔
کروسیڈراں توں پہلے ( جنہاں نے اپنے لئی دوجے تجارتی راستے لبھے) ، دریائے وولگا دے درمیانی حصے تے واقع ہون پاروں یورپ تے ایشیاء دے وچکار تجارت دا وڈا حصہ کنٹرول وولگا بلغاریہ دے کنٹرول چ سی ۔
وولگا بلغاریہ دا راجگھر بلغار اک ترقی کردا تے ودھدا پھلدا شہر سی جہرا اپنے وقبے تے دھن دولت چ اسلامی دنیا دے کسے وی وڈے مرکز نال مقابلہ کردا سی ۔
وولگا بلغاراں دے تجارتی شراکت داراں چ اتلے چ وائی کنگ (ناروے)، بجارملینڈ ، یاگرا تے بنینیٹ توں دکھن چ بغداد تے قسطنطنیہ (اج دا استمبول) ، لہندے یورپ توں چڑھدے چ چین تک شامل سن ۔
ریاست دے دوجے وڈے شہراں چ بیلار ، سوآر (سوار) قاشان تے جوکیتاؤ سن ۔ اج دے تاتارستان تے روس دے شہر قازان تے ییلابوگا وولگا بلغاریہ دے سرحدی قلعےآں دے طور تے اسارے گئے سن ۔
وولگا بلغاریہ دے کجھ شہر حالے تیکر وی نئیں لبھے پر اوہ روسی دستاویزاں چ درج نیں ، اینہاں چ اوشل ، توخچن ، ابراہیم (بریاکیموف) تے تاؤ الی نیں ، اینہاں چوں کجھ منگولاں دے حملے تے اسدے بعد تباہ ہوگئے ۔
وولگا بلغاریہ نوں لہندے چوں قابل ذکر فوجی خطرہ صرف روسی راجواڑےآں توں ای ہو سکدا سی ۔ تے 11ویں صدی عیسوی چ متعدد روسی حملےآں چ ایہہ علاقے تاراج ہوئے ۔ 12ویں صدی دے اخير تے 13ویں صدی دے شروع چ روسی راجواڑے ولادیمیر (اج کل روس دا اک صوبہ) دے حکمراناں خاص طور تے آندرے متقی تے وسیوولادا III نے اپنیاں مشرقی سرحداں دے تحفظ لئی باقاعدہ سوجے سمجھے طریقے نال بلغاراں دے شہراں چ لٹ مار کیتی ۔ لہندے توں سلاوواں دے ڈر پاروں بلغاراں نے اپنا راجگھر بلغار توں بیلار منتقل کر لئیا ۔
ستمبر 1223ء چ سمارا شہر دے نیڑے چنگیز خان دی فوج دا ہراول دستہ سوبدائی بہادر دے پتر اوران دی قیادت ہیٹھ وولگا بلغاریہ چ داخل ہوئیا پر سمارا بیند دی لڑائی چ شکست کھا کے ناکام پرت گئیا ۔ 1236ء چ منگول مڑ واپس وولگا بلغاریہ تے حملہ آور ہوئے پر اوہناں نوں وولگا بلغاریہ نوں ، ایتھے داخلی خانہ جنگی دے باوجود فتح کرن چ 5 ورہے لگے ۔ اینج وولگا بلغاریہ الس جوجی دا حصہ بن گئیا ، جہڑا بعد چ طلائی اردو سلطنت کہلائیا (تے سائبیریا توں ھنگری تک دا علاقہ اس سلطنت دی حکمرانی تھلے سی )۔ اس دے بعد وولگا بلغاریہ وی گئی راجواڑےآں چ تقسیم ہوگئیا تے ہر راجواڑا طلائی اردو سلطنت (ترکی تے تاتاری بولی چ آلتین اوردا) دا باجگزار بن گئیا تے کجھ خودمختاری حاصل کر لئی ۔ 1430ء دے عشرے چ خانان قازان (قازان خانیت) وجود چ آئی جہڑی اینہاں سارےآں راجواڑےآں چوں بوہتی اہمیت آلی ریاست سی ۔
کجھ تریخ داناں دے مطابق وولگا بلغاریہ دی 80 فیصد توں ودھ آبادی منگول مداخلت دے دوران ماری گئی سی تے باقی آبادی نوں منگولاں نے اتلے علاقےآں چ آباد کر دتا گئیا ( اج دے تاتارستان تے چوواشیا چ) ۔ وولگا بلغاریہ دے گیاہستاناں (سٹیپ) چ خانہ بدوش قپچاق تے منگولاں نوں آباد کیتا گئیا ۔ جس نال زراعت دی ترقی متاثر ہوئی ۔
ویلے دے نال نال وولگا بلغاریہ دے شہراں دی مڑ فیر اساری کیتی گئی تے اک وار فیر اوہ سنہری لشکر سلطنت دے تجارتی دے گھریلو صنعتی مرکز بن گئے ۔ کجھ بلغاراں نوں ، خاص طور تے ماہراں تے ہنرمنداں نوں ، زبردستی طلائی اردو سلطنت دے راجگھر سرائے تے دوجے دکھنی شہراں چ آباد کیتا گئیا ۔ اینج وولگا بلغاریہ اک وار فیر زرعی تے گھریلو صنعتی ، مرکز ، بن ، گئیا ۔
ترک ہجرت
[سودھو]موجودہ ترک پہلے یورلز تے الٹائی پہاڑاں دے وچکار آباد سن ۔ آب و ہوا دی خرابی تے ہور وجوہات دی وجہ توں، ایہ لوک آس پاس دے علاقےآں وچ منتقل ہوگئے۔ تقریباً اک ہزار سال پہلے، اوہ لوک ایشیائے کوچک وچ آباد ہوئے سن ۔ 1071 وچ ، انہاں نے بازنطینیاں نوں شکست دتی تے ایشیا مائنر اُتے اپنا تسلط قائم کيتا۔ انہاں نے وسطی ترکی وچ راجگڑھ کونیا دے نال مسلم سبھیاچار نوں اپنایا۔ انہاں دی تنظیم نوں 1243 وچ منگول حملے توں شدید نقصان پہنچیا۔ جداں ہی منگولاں دا اثر و رسوخ کم ہويا، سابق بادشاہ عثمان دے نال سلطنت عثمانیہ قائم ہوگئی۔ اس وقت، ترکی دی سرحداں نوں بہت وسیع کيتا گیا سی۔ بالترتیب 1516 تے 1517 : شام تے مصر نے فتح حاصل کيتی۔ سلطان سلیمان دے دور وچ ، ترکی نے ایشیائے کوچک کچھ عرب علاقےآں، شمالی افریقہ، مشرقی بحیرہ روم دے جزیرے، بلقان، کاکیشس تے کریمیا اُتے غلبہ حاصل کيتا۔ اٹھارہويں تے انیہويں صدی وچ قوم پرستی دے عروج دے نال ہی، ترکی دی سرحداں تنگ ہُندی چلی گئياں تے اس دے زیر قبضہ علاقے اک اک کرکے آزاد ہوئے گئے۔
ترکاں دی ابتدائی تریخ
[سودھو]مورخین عام طور اُتے اس گل اُتے متفق نيں کہ پہلے ترک افراد وسطی ایشیاء توں سائبیریا تک دے خطے وچ رہندے سن ۔ تاریخی طور اُتے ایہ چھیويں صدی ق م دے بعد قائم ہوئے سن ۔ [۱۵] ابتدائی علیحدہ علیحدہ ترک باشندے نیڑے 200 ق م (چینی ہان خاندان دے ہمعصر) دے دیر دیر ژیانگو کنفیڈریشن دے حصےآں اُتے آئے تھے۔ [۱۶] ترکاں دا پہلا تذکرہ اک چینی عبارت وچ سی جس وچ سلک روڈ دے کنارے سوگدیاں دے نال ترک قبیلے دی تجارت دا ذکر سی۔
ایہ اکثر تجویز کيتا گیا اے کہ ژیانگو، جس دا ذکر ہان خاندان دے ریکارڈاں وچ کیہ گیا اے، اوہ پروٹو ترک بولنے والے سن ۔ [۱۷][۱۸][۱۹][۲۰]
اٹیلا دی ہن فوج نے 5 ويں صدی وچ یوروپ اُتے زیادہ تر حملہ کيتا تے اس اُتے قبضہ کيتا، اوہ ترک تے شیونگنو دی اولاد ہوسکدی اے۔ [۱۶][۲۱][۲۲] کچھ اسکالراں دا کہنا اے کہ ہن اک پہلے دے ترک قبیلے وچوں اک سن، جدوں کہ ہور دا کہنا اے کہ اوہ منگولی نسل دے سن ۔ [۲۳]
اندرونی ایشیاء وچ شمالی زیؤنگو طاقت دے خاتمے دے 400 سال بعد، چھیويں صدی وچ ، ترک عوام دی قیادت نوں گوک ترکاں نے سنبھال لیا۔ پہلے ژیانگو خانہ بدوش کنفیڈریشن وچ ، گوک ترک نوں اپنی روایات تے انتظامی تجربہ وراثت وچ ملیا سی۔ 552 توں 745 تک، گوک ترک قیادت نے خانہ بدوش ترک قبیلے نوں گورک سلطنت وچ متحد کردتا۔ ایہ ناں گوک، "نیلے" یا "آسمانی" توں ماخوذ اے۔ ژیانگو دے پیشرو دے برعکس، گوک ترک خاقانیت دے پاس آشینہ قبیلے دے عارضی خان سن جو قبائلی سرداراں دی کونسل دے زیر اقتدار اک خودمختار اتھارٹی دے ماتحت سن ۔ خانت نے اپنے اصلی شرمناک مذہب، ٹینگری ازم دے عناصر نوں برقرار رکھیا، اگرچہ اس نے بدھ بھکشوواں دے مشنری حاصل کیتے تے اک متشدد مذہب اُتے عمل کيتا۔ گورکز اولین ترک لوک سن جنھاں نے اولک ترکک نوں رنک اسکرپٹ، اورخون اسکرپٹ وچ لکھیا سی۔ خانت پہلی ریاست سی جو "ترک" دے ناں توں مشہور سی۔ صدی دے آخر تک، گوک ترک خاقانیت نوں دو حصےآں وچ تقسیم کردتا گیا۔ یعنی، مشرقی ترک خاقانیت تے مغربی ترک خاقانیت۔ تانگ سلطنت نے 630 وچ مشرقی ترک خاقانیت تے 657 وچ مغربی ترک خاقانیتکو فوجی مہماں دے سلسلے وچ فتح کيتا۔ اُتے 681 وچ کھنٹے نوں دوبارہ زندہ کيتا گیا۔ گوک ترک بالآخر متعدد خانہ جنگی تنازعات دی وجہ توں منہدم ہوگیا، لیکن بعد وچ "ترک" دا ناں بہت ساری ریاستاں تے لوکاں نے لیا۔ حوالےدی لوڑ؟ [ حوالہ دی ضرورت ] ترک عوام تے اس توں وابستہ گروہاں نے ترکستان توں مغرب دی طرف ہجرت دی تے ہن جو منگولیا اے مشرقی یوروپ، ایرانی مرتفع تے اناطولیہ تے جدید ترکی دی طرف بہت ساری لہراں وچ چلا گیا۔ ابتدائی توسیع دی تریخ حالے تک نامعلوم اے۔ بہت ساری لڑیائیاں دے بعد، انہاں نے اپنی ریاست قائم کيتی تے بعد وچ سلطنت عثمانیہ تشکیل دی۔ مرکزی ہجرت قرون وسطی دے زمانے وچ ہوئی، جدوں اوہ بیشتر ایشیاء تے یورپ تے مشرق وسطی وچ پھیل گئے۔ [۲۴] انہاں نے صلیبی جنگاں وچ وی حصہ لیا۔
خانان کاراخانی یاں کاراخانی خانیٹ ، گھبلے زمانےآں دی اک ترک ریاست سی ، جہڑی کاراخانیاں یاں قرہ خانیاں ، جہڑے ایلیک خانی وی آکھوندے سن، نے قائم کیتی جہڑا اک ترک ٹبر سی ۔ ایہہ ریاست 840ء توں 1211ء تک گھبلے ایشیا چ ماورا النہر چ قائم رہی ۔ اینہاں دا راجگھر پہلے کاشغر ، فیر بلاساگین ، اوزگین تے فیر مڑ کاشغر رہئیا ۔ ریاست دا ناں دو ترک لفظاں کارا(قرہ) تے خان نال بنئیا اے ، کارا دا مطلب ترک بولی چ "کالا" یعنی معزز تے خان اصل ج کاغان اے ، جہڑا کہ تجوڑرک لقب اے جہڑا ریاست دےحکمران نوں دتا جاندا اے ۔
پہلی ایغور سلطنت نال تسلسل تے کارا خوجہ نال قرابت داری دے علاوہ کاراخانی افسانوی افراسیاب شاہی ٹبر دی نسل چوں ہون دے دعوے دار سن ۔ عمودی لکھے جانے آلی ایغور لپی (رسم الخط) تیموریاں دے ویلے توں لہندے ترکستان دے مسلمان ترکاں وچکار کافی ورتئیا جانہہ لگا سی تے اسدے نال نال چڑھدے ترکستان( مشرقی ترکستان) دے کجھ حصےآں وی مانچو دور چ استعمال چ آن لگا ۔
کاراخانی تے خانان کاراخیتان ریاستاں دے خانہ بدوشاں ۔ کارلوک تے نیئمان خانہ بدوش قبیلےآں( لشکراں) نے جدید قپچاق ترک بولن آلے قازاق ، کرغیز تے تاتار رہتلاں دی نیونہہ رکھی ۔ کاراخآنی رہتل دے کجھ اسلامی تے ایرانی اثرات اج وی تاجک ، ازبک ۔ افغان ، ہوئی تے ایغور لوکاں چ پائے باندے نیں ، جنہاں چ دو چغتائی ترک بولی بولن آلے نیں ۔
ایغوراں دی اک شاخ دریائے گانسو تے تارم دریا دے طاس دے نخلستاناں ول ہجرت کر گئی ۔ جداں گاؤچانگ (خوجہ) تے ہامی (کومول) ، تے بدھ ریاستاں دا اک کارا خوجہ ناں دا وفاق بنائیا ۔ دوجےآں نے تارم دریا دے لہندے طاس ۔ وادی فرغانہ ، جنگاریا تے قازقستان دے مسلم سلطنت خوارزم دے نال لگدے حصےآں تے قبضہ کر لئیا ۔ اوہ 10ویں صدی عیسوی تک مسلمان ہو گئے تے اینہاں توں ای اٹھن آلے شاہی ٹبر نوں تریخ کاراخانی آکھئیا جاندا اے ۔
999ء چ ہارون (یاں حسن) بغرا خان نے ، جہڑا ایغور کارلوک کنفڈریشن دے سردار دا پوتا سی ، سامانی سلطنت دے راجگھر بخارا تے قبضہ کر لئیا ۔ سلطنت سامانیہ دے علاقے خراسان تے افغانستان ، سلطنت غزنویہ تے ماورا النہر ، کاراخانیاں دے قبضے چ چلا گئیا ۔ اینچ آمو دریا دونہاں حریف سلطنتاں دے وچکار سرحد بن گئیا ۔ اس دورانئے چ کاراخانیاں نے اسلام قبول کر لئیا ۔
11ویں صدی عیسوی دے شروع چ کارا خانیاں دا اتحاد اندرونی خانہ جنگیاں پاروں ٹٹ گئیا ۔ 1041ء محمد عین الدولہ (دور حکومت:52 -1041ء) نے سلطنت دے لہندے علاقےآں دی حکومت سمبھالی ، جس دا مرکز بخارا سی ۔ 11ویں صدی دے آخر چ ایران چ سلجوقیاں دے عروج نال کارا خآنی سلجوقیاں دے باجگزار بن گئے ۔ بعد چ اینہاں نے اتلے چ خانان کارا خیتان تے دکھن چ سلجوقیاں دے اقتدار نوں برداشت کیتا ۔
سلجوقیاں دے زوال مگروں 1140ء چ کاراخانی ، اتلے چین چ مرتکز ، حریف ترک کاراخیتانی کنفیڈریشن دے اقتدار دے تھلے آ گئے ۔ عثمان (دور حکومت:11-1204ء) نے کجھ چر لئی اس ٹبر دی آزاد حکومت بحال نوں بحال کیتا ، پر 1211ء چ کاراخانیاں نوں محمد علاؤ الدین خوارزم شاہ نے شکست دے کے اینہاں دا خاتمہ کر دتا ۔
تریخی شہرت آلے کاراخانی حکمراناں چ کاشغر دا محمود تامگاچ شامل اے ۔ اتلے چین چ جن شاہی ٹبر (1234ء-1115ء) دے ہتھوں کارا خیتان شاہی ٹبر دی شکست دے بعد عظیم خیتان مندارین "ییلو داشی" خیتان سپاہیاں دے اک چھوٹے دستے نال چین توں نس گئیا ، تے تانگوت ، تبت ، کارلوک ، کارا خوجہ تے نیئمان علاقےآں توں جنگجو بھرتی کردا ہوئيا ، پناہ دی تلاش چ لہندے ول گئیا ۔
ییلو داشی نوں لہندی زیا بادشاہت تے بدھ کارا خوجےآں نے پناہ دتی ، پر مسلمان کاراخانیاں نے گالجا تے کاشغر وچکار اسنوں ڈکئیا ۔ انتقاما اس نے کاراخانی ریاستاں نوں اک اک کر کے مغلوب کیتا تے دریائے ارتش دے نال بالاساگین چ خانان کاراخیتان دی حاکمیت قائم کر دتی ۔ کاراخانی فوج دے کئی کمانڈر ،جدان خوارزم دے حکمران عثمان دا پیؤ ، خانان کاراخیتان دے حملے دوران کاراخانی سرزمین توں نس گئے ۔ 1244ء چ مصر دے مملوکاں دی دعوت تے ، عثمان اپنی فوج لے کے بیت المقدس گئیا تے اسلامی فوجاں ولوں لڑدے ہوئے اس مقدس شہر نوں صلیبیاں توں آزاد کروائیا ۔
خانان کاراخیتان یاں لہندا لیاؤ (منگولی بولی:خپ خیتاد (کاراکیتاد) ، چینی بولی: خی لیاؤ ) یاں خانان کارا خطا ياں خانان کاراخیتائی ، 1124ء توں 1218 تک ترکستان (وسطی ایشیا )دے علاق ج قائم رہن آلی خیتان سلطنت سی ۔ اس ریاست نوں خطا یاں خیتائی اس لئی آکھئیا جاندا اے کہ اسدا بانی ییلو داشی مندرین چینی سی ، تے پرانی ترک بولی چ چین نوں خطا یاں ملک خطا یاں ختا آکھئیا اندا سی (ایتھوں ای چین لئی ورتئیا جان آلا انگریزی لفظ کیتھے نکلئیا اے) ۔
ایس حکومت دا بانی ییلوداشی سی ، جس نے وسطی ایشیا دے چینی لیاؤ شاہی ٹبر دے باقی ماندہ لوکاں دی اگوائی کیتی جدوں اوہ اتلے چین چ جورچن دی مہم توں نسن دے بعد وسطی ایشیا آئیا ۔ خانان تے 1211ء چ کوچلگ دی قیادت چ نئیمان خانہ بدوشاناں دا قبضہ ہو گئیا ، چینی عرب تے ایرانی زرائع دسدے نیں کہ ایس جبری قبضے نا ل ای خانان دا تقریبا خاتمہ ہو گئیا ۔ بعد چ خانان کاراخیتائی نوں 1218ء چ چنگیز خان دیاں فوجاں نے تباہ کر دتا ۔
غزنوی سلطنت | ||
Ghaznavid Empire | ||
963–1187 | ||
سلطنت غزنویہ دا جھنڈا | ||
راجگڑھ: | غزنی،لہور | |
سرکار: | سلطنت | |
پیلا سلطان: | الپتگین | |
آخری سلطان: | خسرو ملک | |
تھاں: | 3,400,000 مربع کلومیٹر | |
محمود غزنوی دی غزنی چ قبر |
غزنوی سلطنت اک ایشیائی سلطنت سی حیڑی 963 توں 1115 تک رئی ایدے وچ افغانستان پاکستان ایران تے وشکارلے ایشیاء دے کج دیس ہیگے سن۔ ایہہ سلطنت سلطنت سامانیہ دے غلام ترک سرداراں الپتگین تے سبکتگین توں ٹری۔ الپتگین سامانی سلطنت دا اک سردار سی جین غزنی آکے آپنے راج دی نیو رکھی۔ اس دے مرن توں مگروں اودا جوائی سبکتگین ایدے وچ وادا کرن لگ کیا تے سب توں بعوتہ وادا سبکتگین دے پتر سلطان محمود غزنوی نے کیتا۔
سلطنت غزنویہ 976ء توں 1186ء تک قائم اک حکومت سی جس دا راجگڑھ افغانستان دا شہر غزنی سی۔ اس دا سب توں مشہور حکمران محمود غزنوی سی جس نے ہندوستان اُتے 17 حملے کیتے تے سومنات اُتے حملہ کرکے بطور بت شکن خود نوں تریخ وچ امر کر دتا۔
قیام
[سودھو]جب سامانی حکومت کمزور ہوئے گئی تے اس دے صوبہ دار خود مختار ہوئے گئے تاں انہاں وچ اک صوبہ دار سبکتگین (366ھ توں 387ھ) نے افغانستان دے راجگڑھ کابل دے جنوب وچ واقع شہر غزنی وچ 366ھ وچ اک آزاد حکومت قائم کيتی جو تریخ وچ دولت غزنویہ تے آل سبکتگین دے ناں توں جانی جاندی اے۔ بعد وچ سبکتگین دا خراسان اُتے وی قبضہ ہوئے گیا۔ ايسے سبکتگین دے زمانے وچ مسلمان پہلی مرتبہ درہ خیبر دے راستے پاکستان وچ داخل ہوئے ۔
اس زمانے وچ لاہور وچ اک ہندو راجا جے پال حکومت کردا سی اس دی حکومت پشاور توں اگے کابل تک پھیلی ہوئی سی تے اس دی سرحداں سبکتگین دی حکومت توں ملی ہوئیاں سن۔ راجا جے پال نے جدوں دیکھیا کہ سبکتگین دی حکومت طاقتور بن رہی اے تاں اس نے اک وڈی فوج لے کے غزنی اُتے حملہ کر دتا لیکن لڑیائی وچ سبکتگین نے اسنوں شکست دے دتی تے جے پال نوں گرفتار کر ليا گیا۔ جے پال نے سبکتگین دی اطاعت قبول کرکے اپنی جان بچائی تے سالانہ خراج دینے دا وعدہ کيتا۔ ہن سبکتگین نے جے پال نوں رہیا کر دتا تے اوہ لاہور واپس آ گیا لیکن اس نے وعدے دے مطابق خراج نئيں بھیجیا جس دی وجہ توں سبکتگین نے حملہ کر دتا تے وادی پشاور اُتے قبضہ کر ليا۔
محمود غزنوی
[سودھو]یمین الدولہ محمود (12 اکتوبر 971ء - 30 اپریل 1030ء) تے پورا ناں یمین الدولہ عبدالقاسم محمود ابن سبکتگین المعروف سلطان محمود غزنوی ، 997ء توں اپنے انتقال تک سلطنت غزنویہ دے حکمران رہیا تے اس نے غزنی شہر نوں دنیا دے دولت مند ترین شہر چ تبدیل کر دتا ۔ اسدی وسیع سلطنت چ مکمل افغانستان ، ایران ، پاکستان دے کئی حصے تے اتلا لہندا ہندستان شامل سن ۔ محمود تریخ اسلام دا پہلا حکمران سی جس نے سلطان دا لقب اختیار کیتا ۔
سبکتگین دا 20 سال دی حکومت دے بعد انتقال ہوئے گیا۔ اس دے بعد اس دا بیٹا محمود غزنوی تخت اُتے بیٹھیا۔ محمود خاندان سبکتگین دا سب توں وڈا بادشاہ ہويا اے۔ اسلامی تریخ دے مشہور حکمراناں وچوں اک محمود ہندوستان اُتے 17 حملےآں دے باعث شہرت دی بلندیاں اُتے پہنچیا۔
محمود بچپن توں ہی وڈا نڈر تے بہادر سی۔ اوہ اپنے باپ دے نال کئی لڑیائیاں وچ حصہ لے چکيا سی۔ بادشاہ ہونے دے بعد اس نے سلطنت نوں وڈی وسعت دی۔ اوہ کامیاب سپہ سالار تے فاتح وی سی۔ شمال وچ اس نے خوارزم تے بخارا اُتے قبضہ کر ليا تے سمرقند دے علاقے دے چھوٹے چھوٹے حکمراناں نے اس دی اطاعت قبول کرلئی- اس نے پہلے بخارا تے سمرقند کاشغر دے ایلک خانی حکمراناں دے قبضے وچ سن تے خوارزم وچ اک چھوٹی توں خود مختار حکومت آل مامون دے ناں توں قائم سی۔ جنوب وچ اس نے رے، اصفہان تے ہمدان فتح کرلئے جو بنی بویہ دے قبضے وچ سن ۔ مشرق وچ اس نے نیڑے قریب اوہ تمام علاقہ اپنی سلطنت وچ شامل کے لیا جو ہن پاکستان کہلاندا اے ۔
محمود عدل و انصاف تے علم و ادب دی سرپرستی دے باعث وی مشہور اے۔ اس دے دور دی مشہور شخصیتاں وچ فردوسی تے البیرونی کسی تعارف دے محتاج نئيں۔
فوجی مہماں
[سودھو]994ء چ محمود نے سلطنت سامانیہ دے امیر نوح II دے باغی سردار فائق توں نوح دوم لئی خراسان کھون چ اپنے پیؤ سبکتگین نال حصہ لیا ۔ اس عرصے چ سلطنت سامانیہ بوہت کمزور ہو چکی سی ، جس دی وجہ عبدالقاسم سمجوری ، فائق ، ابو علی تے جرنیل بہتوزان وشکار اندورنی سیاسی چپلقش تے بنی بویہ تے خانان کاراخانی دیاں سلطنت سامانیہ نال چپلقشاں سن ۔
سلطان محمود دی پہلی جنگی مہم کاراخانی سلطنت دے خلاف سی ، جسدی حکومت اسدی سلطنت تے اتلے حصے چ سی ۔ اس دی شکست دے مگروں ، اینے دکھنی سوغدیہ تے خوارزم چ سلجوق ترکاں نال اتحاد بنایا ، جنہاں نے سفارتی زرائع راہیں ، اتلے علاقے دے تحفظ چ اسدی مدد کیتی ۔ سن 999ء چ سلطنت سامانیہ دے نواں بادشاہ عبدالمالک II دی محمود نال خراسان دے معاملے تے عداوت شروع ہوئی ۔ اینہاں دیاں فوجاں نوں خانان کاراخانی دے خان نصر خان نے اتلے توں حملہ کر کے شکست دتی ۔ محمود نے فیر نصر خان نال اتحاد قائم کر لیا جہڑا محمود دے نصر خان دی دھی نال ویاہ نال ہو پکا ہو گیا ۔
ملتان تے ہندو شاہیاں دے خلاف مہماں
[سودھو]دکھن ول محمود دی پہلی جنگی مہم ملتان دی اسماعیلی بادشاہت دے خلاف سی ، جس دا مقصد خلافت عباسیہ دے خلیفہ دی سیاسی حمایت تے منظوری حاصل کرنا سی ۔ اس موقعے تے لہور تے کشمیر دے ہندو راجہ جے پال نے محمود دے پیؤ سبکتگین دے ہتھوں اپنیاں پہلیاں شکستاں دا بدلہ لین دی کوشش کیتی ، سبکتگین نے 980ء دے دہاکے چ جے پال دے اک وڈے علاقے تے مل مار لیا سی ۔ اس دے بعد اسدے جانشین پتر آنند پال نے اپنے پیؤ دی خودکشی دا بدلہ لین دیاں کوششاں جاری رکھیاں (جے پال نے محمود دے ہتھوں شکست کھان مگروں خودکشی کر لئی سی)۔ اس نے ہندو راجےآں دا اک طاقتور وفاق بنایا جس نوں محمود دے ہتھوں غیر متوقع شکست ہوئی جدوں اینہاں دے ہاتھی جنگ دے عروج چ میدان جنگ توں واپس بھج آئے جس نال محمود نوں 1008ء اک وار فیر لہور ج فتح حاصل ہوئی تے محمود دے اقتدار چ اپدھاپورہ دے ہندو شاہی علاقے آ گئے ۔
محمود دیاں برصغیر چ جنگی مہماں
[سودھو]راجپوت راجےآں دی شکست دے مگروں محمود نے اینہاں دے خلاف لگاتار جنگی مہماں گھلیاں تے فتح کیتے علاقے ہندو باجگزار راجےآں دے کول ای رہن دتے تے صرف پنجاب دا علاقہ اپنی سلطنت چ شامل کیتا ۔ محمود دے بلخ دے حکمراناں پہلے توں ای تعلقات سن جس دی وجہ اسدا ایتھے دے حکمران ٹبر چ اپنے پتر دا ویاہ سی ۔ اس دے مقامی امیر ابو نصر محمد نے اپنیاں خدمات سلطان لئی تے اپنی دھی دے رشتے دی سلطان دے پتر لئی پیشکش کیتی سی ۔ ابو نصر دے مرن مگروں محمود بلخ توں اپنےاقتدار تھلے لے آیا ۔ بلخ نال اتحاد نے اتلے ہندستان چ اسدیاں مہماں چ اسدی بوہت مدد کیتی ۔
نگرکوٹ ۔ تھانیسیر ، قنوج تے اجین دیاں ہندستانی ریاستاں نوں فتح کر کے سلطان محمود نے اینہاں دے ہندو ، جین تے بدھ بادشاہاں دے ہتھاں چ ای باجگزار ریاستاں دے طور تے رہن دتیاں تے مقامی لوکاں نوں اپنی فوج چ سارےآں عہدےآں تے بھرتی کیتا ۔
محمود نے ہندستان تے بعد آلے حملے خاص طور تے مندراں آلے شہراں تے کیتے کیونجے ہندو مندر وڈے خرانے رکھدے سن تے ہندوآں دے نظریاتی مرکز سن ۔ اینہاں نوں تباہ کرنا اس دی سلطنت تے حملہ کرن آلے ہندوآں دے عزم نوں تباہ کرن دے مترادف سی ۔ محمود کدے وی مستقل طور تے ہندستان چ نئیں رہیا پر سومناتھ ، قنوج ، تھانیسیر ، کلنجر ، متھورا تے نگرکوٹ تے حملہ کیتا تے فتح کیتا ۔ محمود دیاں فوجاں نے دولت پاروں منداں نوں چنیا فیر اینہاں مہیشور ، جوالا مکھی ، نارونکوٹ تے دوارکا دیاں تھانواں تے تباہ کر دتا ۔ محمود دے حملے دے دوران سندھی سوارنکار لوکاں تے دوجے ہندو سندھ توں فرقہ وارانہ فساداں پاروں نس گئے تے اج دے ہندستان دی ریاست گجرات چ ضلع کچھ دے پنڈاں چ آباد ہو گئے ۔
سلطان محمود دیاں مہماں
[سودھو]شہزادہ دے طور تے
- 994ء:سلطنت سامانیہ دے راجہ نوحII نے محمود نوں یمین الدولہ دا حطاب دے کے خراسان دا گورنر مقرر کیتا ۔
- 995ء:سلطنت سامانیہ دے باغی فائق تے ابوعلی نے محمود نوں نیشاپور توں کڈ دتا ۔ محمود تے سبکتگین نے سامانی باغیاں نوں طوس چ شکست دتی ۔
حکمران دے طور تے
- 997ء:کاراخانی سلطنت دے خلاف ۔
- 999ء:خراسان ، بلخ ، ہرات تے مرو چ سلطنت سامانیہ دے خلاف ۔ تے اتلے توں خانان کاراخانی دے حملے نال سلطنت سامانیہ دا خاتمہ ہو گیا ۔
- 1000ء:سیستان چ ۔
- 1001ء:گندھارا چ: سلطان محمود نے راجہ جے پال نوں پشاور چ شکست دتی جسنے بعد چ خودکشی کر لئی ۔
- 1002ء:سیستان چ:خولف نوں قید کیتا۔
- 1004ء:بہاٹیا نوں خراج نا دین پاروں اپنی سلطنت ج شامل کر لیا ۔
- 1005ء:ملتان چ راجہ آنند پال دے مدد نال عبد الودود دی بغاوت ۔ جسنوں اسنے پشاور چ شکست دتی تے سوہدرہ(وزیرآباد) تک پچھا کیتا ۔ سیوک پال نوں علاقے دا منتظم مقرر کیتا ۔
- 1005ء:خانان کاراخانی دے خان توں بلخ تے خراسان دا دفاع کیتا تے سلطنت سامانیہ دے امیر اسماعیل منتنصر توں نیشاپور مڑ کھویا ۔
- 1005ء:سیوک پال نے بغاوت کیتی تے شکست کھادی ۔
- 1008ء: محمود عزنوی نے راجپوت اتحاد نوں پشاور تے اونڈ دے وشکار لڑائی چ شکست دتی تے اج دے ہماچل پردیش چ کانگڑہ چوں ہندوشاہیاں دے خزانے تے قبضہ کر لیا ۔
- 1010ء: غور ؛ محمد ابن صور دے خلاف جنگ ۔
- 1010ء:ملتان دیاں بغاوتاں مکایاں ، تے عبدالفتح داؤد نوں غزنی چ ساری عمر لئی قیدخانے چ سٹ دتا گیا ۔
- 1011:تھانیسیر دی مہم ۔
- 1012ء:گرجستان سار (زار؟؟) ابو نصر دی گرفتاری ۔
- 1012ء:صوبہ خراسان دے بقایاجات دا مطالبہ کیتا تے خلافت عباسیہ دے خلیفہ توں اسدی وصولی کیتی ۔ فیر ایداں ای سمرقند دا مطالبہ کیتا پر ایہہ نامنظور ہویا ۔
- 1013ء:بلنات:راجہ تریلوچن پال نوں شکست دتی ۔
زوال
[سودھو]محمود دے لڑکے مسعود دے آخری زمانے وچ وسط ایشیا دے سلجوقی ترکاں نے غزنوی سلطنت دے شمال تے مغربی حصےآں اُتے قبضہ کر ليا۔ ہن سلاطین غزنی دے قبضے وچ صرف اوہ علاقے رہ گئے جو ہن مشرقی افغانستان تے پاکستان اُتے مشتمل نيں۔
سلطان ابراہیم
[سودھو]دور زوال دے غزنوی حکمراناں وچ سلطان ابراہیم (451ھ توں 492ھ) دا ناں سب توں نمایاں اے۔ اس نے اپنے 40 سالہ دور حکومت وچ سلطنت نوں مستحکم کيتا، سلجوقیاں توں اچھے تعلقات قائم کیتے تے ہندوستان وچ ہور فتوحات حاصل کيتياں۔ اس دے عہد وچ ہندوئاں نے مسلماناں نوں پنجاب توں بے دخل کرنے دی کوشش کيتی لیکن اوہ اس وچ کامیاب نئيں ہوئے۔ ابراہیم نے دہلی تک تمام علاقہ غزنی دی سلطنت وچ شامل کے لیا تے اس دی افواج نے بنارس تک کامیاب حملے کیتے ۔
ابراہیم وڈا دیندار تے رعایا پرور حکمران سی۔ رات نوں غزنی دی گلیاں وچ گشت کردا تے محتاجاں تے بیوائاں نوں تلاش کرکے انہاں دی مدد کردا۔ اوہ اعلیٰ درجے دا خوشنویس سی۔ ہر سال اک قرآن مجید لکھدا جسنوں اک سال مکہ معظمہ تے دوسرے سال مدینہ منورہ گھلدا۔ اسنوں محلات توں زیادہ ایسی عمارتاں بنانے دا شوق سی جنہاں توں عوام نوں فائدہ پہنچے چنانچہ اس دے عہد وچ 400 توں ودھ مدارس، خانقاہاں، مسافر خانے تے مسیتاں تعمیر کيتیاں گئیاں۔ اس نے غزنی دے شاہی محل وچ اک بہت وڈا دوا خانہ قائم کيتا جتھے توں عوام نوں مفت ادویات ملدیاں سن۔ اس دوا خانے وچ خصوصاً اکھ دی بیماریاں دی وڈی اچھی دواواں دستیاب سن۔
خاتمہ
[سودھو]545ھ بمطابق 1150ء وچ غزنی اُتے غور دے اک حکمران علاؤ الدین نے قبضہ کرکے شہر نوں اگ لگادی جس دی وجہ توں دنیا دا ایہ عظیم شہر جل کے خاکستر ہوئے گیا۔ علاؤ الدین دے اس ظالمانہ کم دی وجہ توں لوک اسنوں ”جتھے سوز“ یعنی دنیا دا جلانے والا کہندے نيں۔ اس دے بعد غزنوی خاندان دے آخری دو حکمراناں دا دار السلطنت لاہور ہوئے گیا۔ 582ھ وچ غور دے اک دوسرے حکمران شہاب الدین غوری نے لاہور اُتے قبضہ کرکے آل سبکتگین دی حکومت دا خاتمہ کر دتا۔
اہمیت
[سودھو]غزنوی حکمراناں دا دور پاکستان دی تریخ وچ خاص طور اُتے وڈی اہمیت رکھدا اے۔ پاکستان تقریباً 200 سال تک غزنی دی سلطنت دا حصہ رہیا تے اس زمانے وچ اسلامی رہتل دی جڑاں مضبوط ہوئیاں۔ کوہ سلیمان دے رہنے والے پٹھاناں نے ايسے زمانے وچ اسلام قبول کيتا تے لاہور پہلی مرتبہ علم و ادب دا مرکز بنیا۔
علم و ادب دی سرپرستی
[سودھو]غزنوی حکمران علم و ادب دے وڈے مربی و سرپرست سن ۔ خصوصا محمود غزنوی دے دور دے فردوسی تے البیرونی دے کارنامے دنیا اج وی یاد کردی اے۔
فردوسی دا شاہنامہ فارسی شاعری دا اک شاہکار سمجھاجاندا اے تے دنیا اسنوں اج تک دلچسپی توں پڑھدی اے۔ البیرونی اپنے زمانے دا سب توں وڈا محقق تے سائنس دان سی۔ اس نے ریاضی، علم ہیئت، تریخ تے جغرافیہ وچ ایسی عمدہ کتاباں لکھياں جو ہن تک پڑھی جاندیاں نيں۔
غزنویاں دے دور وچ لاہور پہلی مرتبہ علم و ادب دے مرکز دے طور اُتے ابھریا۔ اس زمانے وچ فارسی دے کئی ادیب تے شاعر یا تاں لاہور وچ پیدا ہوئے یا ایتھے آکے آباد ہوئے۔ ایتھے دے شاعراں وچ مسعود سعد سلمان تے عوفی بہت مشہور نيں۔ انہاں دا شمار فارسی دے صف اول دے شاعر وچ ہُندا اے۔ ایہ دونے شاعر سلطان ابراہیم تے اس دے جانشیناں دے زمانے وچ سن ۔
لاہور دے علما وچ حضرت علی بن عثمان ہجویری (400ھ توں 465ھ) بہت مشہور نيں۔ اوہ اک بہت وڈے ولی سن جنہاں دی وجہ توں لاہور دے علاقے وچ اسلام دی اشاعت ہوئی تے بوہت سارے ہندو مسلمان ہوئے۔ حضرت ہجویری اج کل داتا گنج بخش دے ناں توں مشہور نيں۔ انہاں نے 40 سال تک اسلامی دنیا دے بہت وڈے حصے دی سیر دی تے آخر وچ لاہور آکے رہنے لگے۔ انہاں دا مزار لاہور وچ موجود اے ۔
حضرت ہجویری ”کشف المحجوب“ نامی اک کتاب دے مصنف نيں۔ ایہ علم تصوف وچ فارسی زبان دی پہلی کتاب اے تے تصوف دی سب توں اچھی کتاباں وچوں اے۔ ایہ کتاب انہاں نے لاہور وچ لکھی سی۔ اس کتاب دا اردو ترجمہ وی ہوئے گیا اے ۔
عہد غزنوی دی دو عظیم ہستیاں ابو سعید ابوالخیر (357ھ توں 440ھ) تے سنائی (465ھ توں 545ھ) نيں۔ ابوالخیر اپنے عہدے دے وڈے صوفی تے ولی سن ۔ انہاں دی شہرت زیادہ تر رباعیاں دی وجہ توں اے کیونجے اوہ فارسی بولی دے پہلے وڈے رباعی گو شاہر سن ۔ انہاں دی ایہ رباعیاں اج وی مقبول نيں تے خدا نال محبت تے اخلاقی تعلیم انہاں دا خاص موضوع اے۔
سنائی غزنویاں دے آخری دور دے سب توں وڈے شاعر نيں تے فارسی وچ صوفیانہ شاعری دے بانی نيں۔ انہاں دا کلام سوز و گداز تے اخلاقی تعلیم توں بھریا ہويا اے۔ ابو سعید ابوالخیر دا تعلق خراسان توں سی تے سنائی دا شہر غزنی توں ۔
عربی بولی دا مشہور ادیب بدیع الزماں ہمدانی (متوفی 1007ء ) وی ايسے زمانے نال تعلق رکھدا اے۔ اوہ ہرات دا رہنے والا سی۔ اس دی کتاب ” تھاںواں “ عربی انشا پردازی دا اعلیٰ نمونہ سمجھی جاندی اے ۔
آل سبکتگین
[سودھو]لقب | ناں | راج ویلہ | |
---|---|---|---|
أمیر |
الپتگین |
963 - 975 | |
أمیر |
اسحاق ابن الپتگین |
975–977 | |
أمیر ابو منصور |
سبکتگین |
977–997 | |
أمیر |
اسماعیل ابن سبکتگین |
997 - 998 | |
یمین الدولہ ابو لقاسم محمود غزنوی بت شکن |
محمود ابن سبکتگین |
998 - 1030 | |
جلال الدولہ |
محمد ابن محمود |
1030 – 1031 پہلا دور | |
شھاب الدولہ |
مسعود ابن محمود |
1031 - 1041 | |
جلال الدولہ |
محمد ابن محمود |
1041 دوسرا دور | |
شھاب الدولہ |
مودود ابن مسعود |
1041 - 1050 | |
بھاء الدولہ |
علی ابن مودود |
1050 - 1053 | |
عز الدولہ |
عبد الرشیدابن علی |
1053 | |
قایم الدولہ |
ابو سعید طغرل |
1053 (غاصب) | |
جمال الدولہ |
فرخزاد ابن مسعود |
1053 – 1059 | |
ظہیر الدولہ |
ابراھیم ابن مسعود |
1059 – 1099 | |
علاء الدولہ |
مسعود ابن ابراھیم |
1099 – 1115 | |
کمال الدولہ |
شھرزاد بن مسعود |
1115 | |
سلطان الدولہ |
أرسلان ابن مسعود |
1115 – 1118 | |
یمین الدولہ |
بھرام ابن مسعود |
1118 – 1152 | |
معزالدولہ |
خسرو ابن بھرام |
1152 – 1160 | |
تاج الدولہ |
ملک ابن خسرو |
1160 – 1187 | |
سلطنت غوریہ نے سلطنت غزنویہ نوں ختم کر دتا ـ |
- دولت سامانیہ دے اثر تھلے جہڑے حکمران سن، اوہ ہرے خانےآں چ نمایاں کیتے گئے نیں ـ
- نیلے خانےآں چ اوہ افراد نیں جہڑے گھٹ ویلے لئی دعویدار سی حکومت دے ـ
اہم تریخاں
[سودھو]ملتان دی فتح | 1005ء |
پشاور دی جنگ | 1008ء |
قنوج دے راجہ دی اطاعت | 1017ء |
کالنجر دے راجہ دی اطاعت | 1022ء |
سومنات اتے حملہ | 1025ء |
خوازم شاہی سلطنت (فارسی چ خوازم شاہیان) وسطی ایشیا تے ایران دی اک سنی مسلم بادشاہت سی جہڑی پہلے سلجوق سلطنت دے ماتحت سی تے 11ویں صدی عیسوی چ آزاد ہوگئی تے 1220ء چ منگولاں دی جارحیت تک قائم رہی ۔
جس وقت خوازمی سلطنت ابھر رہی سی اس وقت خلافت عباسیہ دا اقتدار زوال دے آخری کنارے تے سی ۔ سلطنت دے قیام دی حتمی تریخ واضع نئیں ، خوارزم 992ء توں 1041ء تک سلطنت غزنویہ دا صوبہ سی ۔
جد اعلی
[سودھو]سنہ 1077ء چ صوبہ خوارزم دی گورنری خوارزم شاہی خاندان دے جد اعلی انوشتگین دے ہتھ آگئی ، جہڑا سلجوقی سلطان دا غلام سی ۔ انوشتگین غیر معمولی ذہانت تے قابلیت دا مالک سی ۔ 1077ء وچ صوبے دی گورنری خوارزم شاہی خاندان دے جد اعلٰی انوشتگین دے ہتھ آگئی جو سلجوقی سلطان دا غلام سی۔ انوشتگین غیر معمولی ذہانت و قابلیت دا مالک سی۔ اس لئی سلجوقی سلطان اسنوں عزیز رکھدا سی۔ اس دا اک بیٹا قطب الدین محمد اول وی انہاں صلاحیتاں دا حامل سی۔ اس دی تعلیم و تربیت سلجوقی امرا دے درمیان وچ ہوئی سی اس لئی سلجوقیاں نے اسنوں اک صوبے دی حکومت سپرد کردتی سی جتھے اوہ نہایت محنت توں اپنے فرائض منصبی بجا لاندا سی۔ انوشتگین دی وفات دے بعد محمد نوں اس دی قابلیت دی بنیاد اُتے باپ دی جگہ دتی گئی جس نے اپنی کارگذاری و وفاداری توں سلطان سنجر دے مزاج وچ وڈا رسوخ حاصل کيتا۔ محمد دی وفات دے بعد اتنسر بن محمد اس دا جانشاں بنا جس نے صوبہ خوارزم وچ حکومت کیتی بنیاد رکھی۔ اتنسر دا لقب خوارزم سی جس دی بنیاد اُتے ایہ خوارزم شاہی سلطنت کہلائی۔
خوارزم شاہ
[سودھو]خوارزم شاہ
[سودھو]ارسلان بن اتنسر
[سودھو]اتنسر دے انتقال دے بعد اس دا بیٹا ارسلان تخت نشین ہويا۔ اس نے اپنے بھائی نال دشمنی دی تے سلطان سنجر دی اطاعت و فرماں برداری دا اظہار کيتا۔ جس اُتے سلطان سنجر نے اسنوں خوارزم دی سند حکومت دے دی۔ اس دے بعد سلطان سنجر دے مخالف ترکان خطا نال جنگ کيتی لیکن کامیابی نہ ہوئی۔ اس دے کچھ عرصے بعد ارسلان دا انتقال ہوئے گیا۔
محمود بن ارسلان
[سودھو]ارسلان دے بعد اس دا بیٹا محمود خوارزمی تخت اُتے بیٹھیا۔ اوہ حالے کم سن سی اس لئی ماں اس دی طرف توں حکومت کرنے لگی لیکن ارسلان دے وڈے بیٹے علاؤ الدین تکش نوں ایہ ناگوار گزریا کہ اس دے ہُندے ہوئے چھوٹا بھائی حکومت کرے۔ اس نے بادشاہ خطا توں معافی منگی۔ بادشاہ خطا وی خوارزم دے لالچ وچ فوج لے کے محمود دے مقابلے دے لئی نکل کھڑا ہويا۔ اس مقابلے دے بعد محمود دی ماں گرفتار ہوئے گئی لیکن ترکان خطا نے علاؤ الدین دے نال کوئی وفاداری نہ دی تے اس دے خلاف فوج کشی کردتی۔ علاؤ الدین قلعہ بند ہوئے گیا تے بادشاہ خطا نوں نقصان اٹھانا پيا۔
علاؤ الدین تکش
[سودھو]582ھ وچ علاؤ الدین نے نیشا پور اُتے فوج کشی کی، اہل نیشا پور نے مدافعت دی جس اُتے علاؤ الدین دا محاصرہ ناکام ہوئے گیا تے اوہ خوارزم واپس آگیا۔ لیکن 583ھ وچ علاؤ الدین نے نیشا پور اُتے قبضہ کر ليا۔ اس دے بعد علاؤ الدین دا اپنے بھائی سلطان شاہ نے جھگڑا ہوئے گیا جو اقتدار دے لئی سی۔ علاؤ الدین نے آخری سلجوقی سلطان طغرل ثالث نوں وی قتل کر دتا۔ علاؤ الدین نے سلطان شاہ نوں کڈ دتا تے اوہ مرو چلا گیا۔ علاؤ الدین دا زیادہ وقت مخالفین نال جنگ وچ تے انہاں نوں قابو کرنے وچ گزریا۔ اس وچ آپس دی خانہ جنگیاں وی سن تے اوہ غوری و سلجوقی امرا توں وی بر سر پیکار رہیا۔ 596ھ وچ اس دا انتقال ہوئے گیا۔
محمد بن تکش خوارزم
[سودھو]علاؤ الدین دے بعد قطب الدین محمد تخت نشین ہويا تے اپنا لقب علاؤ الدین ثانی رکھیا۔ تخت نشینی دے بعد اپنے بھائی علی شاہ نوں اصفہان توں طلب کيتا تے خراسان دی حکومت عطا کيتی جس وچ اس دے بعد جانے دے بعد نیشا پور وچ ہندو شاہ بن ملک شاہ حکومت کردا سی۔ اس دی علاؤ الدین دے خاندان توں مخالفت چلی آ رہی سی۔ ہندو خان نے خراسان اُتے حملہ کر دتا۔ علاؤ الدین ثانی نے جعفر ترکی دے ماتحت اک فوج روانہ کيتی۔ ہندو خان بھج گیا تے غیاث الدین دے علاقے وچ پناہ لی جتھے اس دی وڈی آؤ بھگت ہوئی۔ جعفر ترکی نے مرو وچ داخل ہوکے ہندو خان دے اہل خانہ نوں خوارزم روانہ کيتا۔ محمد بن تکش علاؤ الدین ثانی دے تعلقات غوری خاندان نے کشیدہ چلدے رہے۔ فوج کشی وی ہوئی۔ جنگ دے نتائج وی کچھ بہتر نہ سن لیکن اس توں ودھ کے منگولاں دے حملے خطرناک ثابت ہوئے۔ محمد بن تکش نے اپنے عہد وچ غزنی اُتے وی قبضہ کر ليا تے ہمدان و جبل دے تمام علاقےآں اُتے قابض ہويا۔ منگولاں توں وی اس دی جنگ جاری رہی۔ 617ھ وچ اس دا انتقال ہوئے گیا۔
جلال الدین بنکرس
[سودھو]محمد بن تکش دے بعد اس دا بیٹا جلال الدین بنکرس ولی عہد بنیا۔ اس نے اپنے چھوٹے بھائی نوں ولی عہدی توں خارج کر دتا۔ منگول اس وقت خوارزم شاہی سلطنت دے تعاقب وچ سن تے ہر طرف تباہی و بربادی مچا رہے سن ۔ خوارزم دے دریائے طبرستان نوں عبور کر کے ماژندران اُتے حملہ کيتا تے اوتھے دے سب قلعےآں اُتے قبضہ کر ليا۔ جتھے جاندے تباہی و بربادی مچادیندے۔ انہاں دا ریلا مستقل بڑھدا چلا جا رہیا سی۔ منگولاں دے حملے دی تاب نہ لیا کے جلال الدین کوہستانی علاقے دی طرف نکل گیا لیکن جرائم پیشہ کرداں نے پکڑلیا تے اک دشمن نے 626ھ وچ قتل کر دتا۔ اس دے قتل دے نال ہی خوارزمی سلطنت دا خاتمہ ہوئے گیا۔
خوارزم شاہیاں
[سودھو]سلسلہ المامونی
[سودھو]اغوز ترکی
[سودھو]سلسلہ أنوش طگین
[سودھو]غیر سلسلہ
[سودھو]سلسلہ أنوش طگین
[سودھو]ناں
[سودھو]مشہور جغرافیہ دان ’یاقوت الحموی‘ (1179 توں 1229ء) دے مطابق ’خوارزم‘ 2 لفظاں دا مجموعہ اے: خوار+رزم، یعنی پکی ہوئی مچھلیاں دی اک وڈی مقدار جو ایتھے دے لوکاں دی عام خوراک اے۔ ہور محققاں نے اس لفظ دے اشتقاق توں ہور معنی تے مفہوم کڈے نيں۔ کچھ وی ہوئے مگر ایہ اک زبردست تے ہر حوالے توں اک ذرخیز علاقہ رہیا اے ‘۔
’نجم الدین کبریٰ‘، محمد ابن موسیٰ الخوارزمی، محمد ابن احمد، قطب الزماں، ابوبکر خوارزمی، ابل غازی بہادر، شیر محمد مونس ایہ کچھ ایداں دے ناں اے جنہاں نے اس خطے توں دنیا نوں ادب، فلسفے، تریخ، شاعری و ہور علمی شعبےآں دے نويں اسباق پڑھائے۔
اس دھرتی نوں ایہ وی اعزاز حاصل اے کہ ایہ البیرونی کيتی جائے پیدائش اے۔ البیرونی 973ء وچ پیدا ہوئے سن ۔ انہاں دی رگاں وچ شاید خون توں زیادہ جستجو بہندی سی۔ کھوج دا جنون سی۔ اوہ وڈے عالم، سائنسدان، تاریخدان، ریاضی دان تے زباناں دا ماہر سی۔
انہاں دی مادری بولی ’خوارزمین‘ سی، مگر اوہ ایرانی، عربی، یونانی، شامی، سنسکرت تے ہور زباناں دے وی ماہر سن ۔ اوہ کچھ عرصہ اپنی جنم بھومی خوارزم وچ قیام پذیر رہے، فیر ہندوستان وی آئے مگر زندگی دا وڈا حصہ غزنی وچ ہی گزاریا۔
انہاں دے متعدد تحقیقی کماں وچوں اک معروف تحقیقی کم کتاب ’الآثار الباقیہ عن القرون الخالیہ‘ اے جس وچ ازمنہ گزشتہ دے علمی آثاراں پر، کتاب دے 21 ابواب وچ وڈے ہی عالمانہ تے تحقیقانہ انداز وچ بحث کيتی گئی اے۔ اس وچ اوہ لکھدے نيں کہ ’خوارزم دے لوک پرشین (ایران) درخت دی اک شاخ ہیں‘۔ خوارزم، سیحون (دریائے آمو) تے جیحون (سیر دریا) دریاواں دا ڈیلٹائی علاقہ اے، بالکل ایداں دے جداں دریائے سندھ دا جنوبی سندھ ڈیلٹائی علاقہ اے۔ انہاں دونے دریاواں دے وچکار جو علاقہ اے اسنوں ’ماوراء النہر‘ کہیا جاندا اے۔
خوارزم شاہی سلطنت، وسط ایشیا تے ایران دی اک سُنّی مسلم سلطنت سی۔ ایہ پہلے سلجوقی سلطنت سی تے گیارہويں صدی وچ انہاں دا دور ’انوشتگین‘ (1077ء) دے گورنر بننے توں اختتام نوں پہنچیا، جو سلجوقی سلطان دا غلام سی۔ خوارزمی سلطنت اپنے وقت دے سفر دے نال پھلدی پھولدی رہی۔ ’ملک تاج الدین محمد‘، ملک جلال الدین خوارزم شاہ، ایل ارسلان، سلطان تکش، سلطان شاہ، یونس خان، ملک شاہ، علی شاہ، اس سلطنت دے اہم حاکم رہے۔ اسيں ہن اس سلطنت دے آخری 2 حکمراناں دا ذکر کردے نيں جو باپ بیٹے سن ۔
باپ یعنی ’سلطان علاؤالدین محمد بن تکش‘ دے دور وچ ہی تاتاریاں والا واقعہ ہويا سی۔ جس نے ایشیا دے پانیاں نوں سُرخ خون توں بھر دتا سی۔ اک وحشت سی جس نوں اس واقعے نے بے قابو کردتا۔ جس اگ دی چنگاری خوارزم وچ لگی سی اوہ پھیلدے پھیلدے جنوبی سندھ دے شہراں تک جا پہنچی سی۔
اس واقعے نوں ’طبقات ناصری‘ دا مصنف ’فتنہ تاتار‘ دا ناں دیندا اے، اوہ لکھدے نيں کہ ’سلطان محمد، قدر خان اُتے مکمل فتح حاصل کرچکيا سی کہ اچانک چنگیزی تاتاری دا فتنہ اُٹھ کھڑا ہويا جو آخرکار اس اسلامی سلطنت دی تباہی و بربادی دا باعث بنیا۔ چنگیز خان دا وڈا بیٹا توشی (جوجی) باپ دے حکم اُتے چین توں تاتاری لشکر کے عقب وچ آیا۔
ادھر سلطان محمد دا رخ وی اس طرف سی کہ اچانک دونے لشکراں وچ مڈبھیڑ ہوگئی۔ صبح توں شام تک جنگ جاری رہی۔ رات ہوئی تاں دونے لشکر میدانِ جنگ توں ہٹ گئے۔ دونے دے درمیان اک چھوٹی ندی حائل سی۔ رات نوں مغلاں نے اپنے کیمپ وچ زبردست اگ جلائی جس دے شعلے بلند ہوئے تے خود رات وچ ہی اوتھے توں چلے گئے۔
چنگیز خان
[سودھو]خوارزم شاہی سلطنت ایشیاء دی سب توں وڈی مملکت سی جس دی فرمانروائی سلطان محمد خوارزم شاہ دے پاس سی۔ سلطان محمد خوارزم شاہ جلال الدین خوارزم شاہ دے والد سن ۔ اُدھر انسانی تریخ دے سفاک کردار، رہتل انسانی توں نابلد چنگیز خان منگول، چین، تمخاج، ترکستان دی بالائی منطقاں تک رسائی دے بعد اگے دی جانب ودھنے دی تدبیر و سوچ بچار وچ لگیا سی۔ سلطان محمد خوارزم دی سلطنت و فرماں روائی توں قرب و جوار دی حکومتاں متاثر و مرعوب سن۔ اس کشش دا اسیر چنگیز خان وی سی۔ شان و عروج دے انہاں ایام وچ سلطان محمد خوارزم شاہ نے اک حکومتی وفد جس وچ اک بزرگ، عامل، سید بہاءالدین رازی وی شامل سن، چنگیز خان دے پاس بھیجیا۔ چنگیز خان سلطان محمد خوارزم شاہ دی جانب توں اس خیر سگالی اُتے نہایت ہی مسرور ہويا۔اپنے درباریاں نوں حاضر ہونے دا کہیا، اوہ اکٹھے ہوئے تاں انہاں نوں مخاطب کيتا کہ دیکھو میری بادشاہی و بزرگی اس اُچے پیمانے اُتے پہنچ گئی اے کہ اُس ملک دے بادشاہ نے میرے پاس سفیر بھیجے نيں کہ جتھے سورج ڈوبتا اے۔ چنگیز خان نے وی دونے مملکتاں دے درمیان دوستی تے تجارتی تعلقات دے استحکام دا پیغام بھیجیا۔
مورخین لکھدے نيں کہ چنگیز خان نے پہل کردے ہوئے پنج سو اُونٹاں اُتے مشتمل تجارتی قافلہ خوارزم روانہ کر دتا۔ سونا، چاندی، ریشم تے ہور قسم قسم دی نفیس و قیمتی چیزاں اُونٹاں اُتے لدی ہوئیاں سن۔ تجارتی قافلے وچ سفیر و تاجر وی شامل سن ۔ قافلہ سلطان تے خوارزم دی سلطنت وچ داخل ہويا۔ ”اترا“ کہ اک حاکم قدر خان جس دا ناں مورخین غاکر خان وی دسدے نيں۔ مال و دولت دیکھ کے اس دے دل وچ حرص پیدا ہويا تے اس نے قافلہ اگے ودھنے نہ دتا۔ سلطان خوارزم نوں اطلاع بھیجی کہ دراصل تجارتی قافلے دے ذریعے چنگیز خان اپنے جاسوس بھیج چکيا اے تے ایہ لوک مستوجب ہلاکت نيں۔
سلطان محمد خوارز م اس حریص دیاں گلاں وچ آکے ایويں گمراہ ہوگئے کہ بلا مزیدتحقیق دے قدر خان کوکارروائی کرنے دی اجازت دے دی۔جس نے بلا تامل انہاں سفیراں و تاجراں نوں قتل کر دتا۔ صرف اک ”ساربان“ زندہ بچ نکلنے وچ کامیاب ہويا۔ جس نے پہنچ کے چنگیز خان نوں اس خونریزی دی داستان سنیا دی۔ چنگیز خان نے انتقامی اقدام توں پہلے قدر خان دی حوالگی دا مطالبہ کر بھیجیا۔چاں کہ قدر خان دا خاندان حکومت تے فوج وچ اعلیٰ عہدےآں اُتے موجود سن ۔ چناں چہ شاہ نے انہاں دی خفگی دے پیش نظر قدر خان دے حوالگی توں انکار کر دتا۔ ہن چنگیز خان اپنی وحشی تاتاری افواج دے نال سلطان خوارزم شاہ تے اس دی سلطنت دی اِٹ توں اِٹ بجانے دے لئی نکل کھڑا ہويا۔ جتھے پہنچکيا اوتھے زمین نوں ذات آدم توں پاک کردا۔ سمر قند، بخارا تے دوسرے منطقوںماں کشت و خون، پرت مار تے اسنوں تاراج کردا ہوئے ا مسلسل اگے بڑھدا گیا۔ خوارزم شاہی اُتے قیامت ٹُٹ پئی۔ سلطان محمد خوارزم دی افواج تاتاری لشکر کے سامنے بے بس ہوئے گئی ۔ سلطان اُتے تاتاریاں نوں ایسا خوف تاری ہويا کہ قر ایہ قریہ چھپدا پھردا رہیا۔ تے ايسے عالم وچ وفات پا گیا۔
سلطان محمد نے وی انہاں دی جنگی صلاحیتاں تے مردانگی دا مشاہدہ کرلیا سی۔ دل و دماغ اُتے انہاں دا خوف مسلط سی، اس لئی اوہ وی تعاقب کرنے دے بجائے اوتھے توں واپس چلا آیا تے آگے وی انہاں دے مقابلے توں گریزان رہیا۔ ایہی گل بعدازاں پیش آنے والی مشکلات دا سبب بنی۔ کچھ وقت دے بعد سلطان محمد خوارزم شاہ دے دماغ وچ ، چین نوں فتح کرنے دا سودا سما گیا۔ اس نے چنگیز خان تے اس دے لشکر کے حالات دی چھان بین دے لئی بہاالدین رازی نوں دوسرے لوکاں دے نال بطور سفیر چین بھیجیا۔
چنگیز خان نے اس دی خوب خاطر مدارت دی تے دوستی تے تجارتی تعلقات نوں فروغ دینے دی خواہش دا اظہار کيتا۔ فیر پانسو اونٹھاں دا قافلہ بھیجیا لیکن جدوں قافلہ سلطان محمد دی حدود وچ اترار پہنچیا تاں قدر خان نامی اک حاکم نے سفیراں تے تاجراں نوں ہلاک کرکے مال و اسباب سلطان دے پاس بھیج دتا۔ صرف اک ساربان بچ کر چنگیز خان دے دربار وچ پہنچ سکیا۔ اس بہے خون دا ردِعمل ایہ ہويا کہ حالات خوارزمی سلطنت دے ہتھ توں نکل گئے۔
’چنگیز نے اترار اُتے قبضہ کرکے قتل و غارت گری کيتی۔ فیر 616ھ دی عید قربان دے دن بخارا اُتے قبضہ کيتا۔ 617ھ وچ سمرقند نوں فتح کرلیا۔ حالات اِنّے بگڑدے چلے گئے کہ سلطان بھاگتا رہیا۔ آخر درہ قیثہ وچ مقابلہ ہويا۔ سلطان نے شکست کھادی تے اپنے بیٹے جلال الدین منکبرنی دے نال بحیرہ قزوین (بحیرہ خضر) دے اک جزیرے اُتے چھپ گیا۔ سلطان اُتے تاتاری وحشتون دا اِنّا شدید اثر ہويا کہ اس دے معدے نے کم کرنا چھڈ دتا تے مالیخولیا دی بیماری نے جکڑ لیا تے نومبر 1220ء وچ اس دا انتقال ہوگیا۔‘
تاتاریاں دی یلغار توں جدوں سلطان بھاگتا فیر رہیا سی تب اس دا بیٹا جلال الدین وی اس دے نال سی۔ ايسے دوران خوارزم وچ اس دے بھائی ’قطب الدین‘ نوں تخت اُتے بٹھا دتا گیا سی، منہاج الدین جوزجانی تحریر کردے نيں کہ ’جلال الدین دی غیر حاضری وچ اس دے بھائی نوں تخت اُتے بٹھا دتا گیا سی۔ جلال الدین خاندانی سازشاں دے خوف توں خوارزم توں نکل کے غزنہ پہنچیا۔ جدوں چنگیز خان نوں اس گل دا علم ہويا تاں اس نے اپنے داماد ’فوتو قوتوین‘ (فیقونویان) نوں لشکر دے کے جلال الدین دے تعاقب وچ بھیجیا۔ لڑائی ہوئی تاں تاتاری شکست کھا گئے۔ چنگیز خان طالقان (خراسان) وچ سی۔ ایہ خبر سندے ہی اس نے اپنے لشکر دا رُخ غزنہ دی طرف موڑ دتا۔ سلطان جلال الدین خوفزدہ ہوکے پشاور دی طرف آیا جتھے جنگ ہوئی تے سلطان جلال الدین دریائے سندھ وچ کود گیا تے تیراں دی بارش وچ دریا پار کرگیا۔‘
اس توں اگے دے سفر وچ جوزجانی شاید ساڈی زیادہ مدد نئيں کر پاواں گے اس لئی سانوں ’تریخ جہان گشا‘ دے لکھاری ’علاؤالدین عطا ملک جوینی‘ دی مدد لینی ہوئے گی۔ اوہ لکھدے نيں کہ ’سلطان نے 500 گھڑ سواراں دے لشکر کے نال دریائے سندھ نوں پار کيتا۔ اس دے بعد اوہ نزدیکی جنگل وچ قیام پذیر رہیا تے بہت سارے جتھے انہاں توں آکے ملے تے اس دی فوج دی تعداد 34 ہزار تک پہنچ گئی۔ جدوں ایہ خبر چنگیز خان نوں ملی تاں اس نے حملے دے لئی لشکر بھیجیا۔ ایہ گل سن کر جلال الدین دہلی دی طرف روانہ ہويا۔ منگولاں نے کچھ فاصلے تک پِچھا کيتا مگر فیر واپس لوٹے تے راستے وچ پڑدے شہر ’ملکفور‘ (ریورٹی دے مطابق اوہ شہر راولپنڈی دے نزدیک جہلم ندی اُتے سی) نوں برباد کردے چلے گئے۔ خوارزم شاہ جدوں دہلی توں 100 میل تک آپہنچیا تاں اس نے شمس الدین التمش دی طرف اپنا ایلچی بھیجیا تے عارضی پناہ دے لئی درخواست کيتی۔ درخواست انتہائی ’فضیلت‘ دے نال نامنظور کيتی گئی تے ایلچی نوں قتل کردتا گیا۔ سلطان مایوس ہوکے واپس لُٹیا۔‘
سلطان جلال الدین نے 500 گھڑ سواراں دے لشکر کے نال دریائے سندھ نوں پار کيتا
ایتھے وچ جوزجانی دا اک جملہ ضرور مستعار لواں گا۔ اوہ لکھدے نيں کہ ’التمش نے جلال الدین دا رخ حسن تدبیر توں سندھ دی طرف موڑ دیا‘ تے اس حسن تدبیر دا نتیجہ قتل گیری، پرت کھسوٹ تے اگ دے شعلاں دے سوا کچھ نہ نکلیا سی۔ دہلی وچ پناہ نہ ملنے دی وجہ توں اوہ واپس لُٹیا تاں اُچ دے شہر نوں اگ لگاندا ہويا اوہ سیہون پہنچیا جتھے اک مہینے دے نیڑے قیام پذیر رہیا۔ چونکہ قباچہ دے مقررہ کردہ گورنر مقرر نے اس دے اگے ہتھیار ڈال دیے، سو اسنوں ايسے عہدے اُتے بحال رکھیا۔
بعدازاں اوہ جنوبی سندھ دی طرف نکل پيا۔ اس نے اپنی فوجی چھاؤنی دیبل تے شاہ کپور (دمریلہ) دے مشہور شہراں دے وچکار بنائی۔ اوہ ایتھے طویل عرصے تک ٹھہرا رہیا۔ اس وقت جنوب سندھ اُتے ’سومرا سرداروں‘ دا راج سی تے ’سنان الدین چنیسر‘ حاکم سی۔ اسنوں جدوں جلال الدین دے آنے دی خبر ملی تاں اوہ کشتیاں اُتے سوار ہوکے بھج نکلیا۔
ایہ سُن کر سلطان نے ’خس خان‘ نوں اک جری لشکر کے نال بھیجیا کہ اوہ اونٹھاں نوں لے کے اوتھے توں ’نہروالہ‘ (انہولواڑہ گجرات) اُتے حملہ کرے۔ انہولواڑہ توں واپسی اُتے گجرات دے شمالی علاقےآں نوں لوٹتے جلاندے پارینگر (ننگرپارکر کے شمال مشرق وچ اپنے زمانے دا مشہور شہر تے بندرگاہ) آپہنچے۔ اس مشہور بندرگاہ نوں وی پرت کر ویران کردتا۔ ایہ سارا لیکھا چوکھا جلال الدین خوارزم نے تقریباً ایتھے 2 برس رہ کے کيتا۔
کرمان تے فارس جانے توں پہلے اس نے دیبل (بنبھور) نوں لُٹیا تے اگ لگادی۔ ڈاکٹر ایم ایچ پنھور صاحب، ایف اے خان دی بنبھور دی کھدائی دی رپورٹ نوں سامنے رکھدے ہوئے تحریر کردے نيں کہ ’بارہويں تے تیرہويں صدی دے اس وحشی حملےآں نے بنبھور نوں برباد کرکے رکھ دتا۔ اس عالیشان تے ہنستے بستے شہر نوں خوارزم شاہ نے 1223ء وچ برباد کردتا۔ آثاراں دی کھدائی توں ایہ حقیقت سامنے آندی اے کہ بنبھور دی ہر گلی وچ جنگ ہوئی تے فیر اس شہر نوں اگ لگیا کر جلادتا گیا، ٹھیک اوداں ہی جداں جلال الدین نے سندھ دے تے کئی آبادیاں تے شہراں نوں برباد کيتا۔‘
سلجوق ترک
[سودھو]اس دے نال، اوہ بحیرہ کیسپین دے مغرب وچ ، وسطی ترکی، کونیا وچ قائم ہوئے۔ 1071 وچ ، انہاں نے بازنطینیاں نوں شکست دے کے ایشیاء مائنر اُتے اپنا اقتدار قائم کيتا۔ انہاں نے وسطی ترکی وچ کونیا نوں راجگڑھ بنا کے اسلامی سبھیاچار نوں اپنایا۔ اس ریاست نوں 'سلطنت روم' کہیا جاندا اے کیونجے اس علاقے اُتے پہلے استنبول دے رومی حکمراناں دا قبضہ سی، اس دے بعد اس علاقے نوں جلال الدین رومی کہیا جاندا سی۔ ایہ اوہ وقت وی سی جدوں ترکی دے وسطی (اور آہستہ آہستہ شمال) عیسائی رومیاں (اور یونانیاں) دے اثر و رسوخ وچ کمی واقع ہوئی۔ ايسے تسلسل وچ ، یورپ دے پاس اپنی مقدس عیسائی سرزمین یعنی یروشلم سیاور آس پاس دے علاقےآں نال رابطہ ختم ہوگیا سی - کیوں کہ ہن ایتھے مسلم حکمران عیسائیت دی بجائے حکومت کر رہے سن ۔ اس گل دا یقین کر لین کہ انہاں دی عیسائی زیارت دے راستے تے یورپ وچ پوپ دی مذہبی جنگاں دی وجہ توں پیش آنے والی دوسری بہت ساریاں وجوہات دی بناء اُتے جانا ضروری اے۔ یورپ دے مذہبی جنگجوواں نے مشرقی ترکی اُتے اقتدار برقرار رکھیا، لیکن سلجوق دی بادشاہی مغربی حصے وچ قائم رہی۔ لیکن انہاں دے دربار وچ ، فارسی بولی تے سبھیاچار نوں بہت اہمیت دتی گئی سی۔ اپنے بعد دے مشرقی شہنشاہون، غزنی دے حکمراناں دی طرح، انہاں نے وی عثمانی حکومت دے تحت فارسی بولی بنائی۔عدالت دی بولی بنائی۔ سب توں وڈے صوفی شاعر رومی (پیدائش 1215) نوں سلجوق دربار وچ پناہ ملی تے اس دوران وچ لکھی گئی شاعری تصوف دی بہترین تخلیق سمجھی جاندی اے۔ 1220 دی دہائی توں منگولاں نے اپنی توجہ اس طرف مبذول کرائی۔ بہت ساری منگولاں دے حملے توں اس دی تنظیم نوں بہت نقصان پہنچیا تے 1243 وچ منگولاں نے اس سلطنت نوں فتح کرلیا۔ اگرچہ اس دے حکمران 1308 تک حکمرانی کردے رہے، سلطنت منتشر ہوگئی۔
سلجوق خاندان (انگریزی: Seljuq dynasty) یا سلجوق ترک (Seljuk Turks) [۲۵][۲۶][۲۷]
یا آل سلجوق (فارسی: آل سلجوق[۲۸])
اک غز ترک اہل سنت خاندان سی جو بتدریج فارسی معاشرہ بن گیا جس نے قرون وسطی وچ مغربی ایشیا تے وسط ایشیا وچ ترکی-فارسی روایت وچ اہم کردار ادا کيتا۔[۲۹][۳۰]
سلجوقاں نے سلجوقی سلطنت تے سلطنت روم قائم کيتیاں جو اناطولیہ توں ایران تک پھیلی ہوئیاں سن تے ایہ پہلی صلیبی جنگ دا نشانہ وی بنیاں۔
آل سلجوق دی اصل
[سودھو]سلجوقیاں دا مورث اک شخص سلجوق یا سلچک سی جس نے اس خاندان وچ سب توں پہلے ناموری حاصل کيتی تے بلاد اسلام وچ داخل ہوئے کے اپنے لئی سیاسی عظمت دا دروازہ کھولیا۔ اس لئی اس دی نسل تے اس دے متبعین نوں سلجوقی یا آل سلجوق یا سلاجقہ کہیا جاندا اے۔ نسلا اس خاندان دا تعلق اتراک قنق دی اس شاخ توں اے جو غز دے ناں توں موسوم اے۔
سلجوق سلطنت
[سودھو]سلجوق ترکمناں نے قرون وسطی دی سلطنت تشکیل دتی جس نے ہندوکش توں لے کے مشرقی اناطولیہ تک تے وسطی ایشیاء توں لے کے خلیج فارس تک پھیلے ہوئے اک وسیع و عریض علاقے نوں کنٹرول کيتا۔ ارل بحر دے نیڑے اپنے آبائی علاقےآں توں، سلجوق مشرقی اناطولیہ نوں فتح کرنے توں پہلے پہلے خراسان تے فیر سرزمین فارس وچ چلا گیا۔ [۳۱]
سلجوق / سلجوق سلطنت دی بنیاد تغرل بیگ (1016–1063) نے 1037 وچ رکھی سی۔ تغرل دی پرورش انہاں دے دادا نے کيتی سی، سلجوق بیگ نے اپنا ناں سلجوقی سلطنت تے سلجوق خاندان دوناں نوں دتا سی۔ سلجوق نے مشرقی اسلامی دنیا دے ٹوٹے پھوٹے سیاسی منظر نوں متحد کيتا تے پہلے تے دوسرے صلیبی جنگاں وچ کلیدی کردار ادا کيتا۔ سبھیاچار تے بولی وچ بہت زیادہ فارسی والے، سلجوقاں نے ترکی-فارسی روایت کيتی ترقی وچ وی اک اہم کردار ادا کيتا، ایتھے تک کہ اناطولیہ وچ فارسی سبھیاچار نوں برآمد کيتا۔ [۳۲]
سلجوقی سلطنت Büyük Selçuklu İmparatorluğu آلِ سلجوق Āl-e Saljuq | |||||
---|---|---|---|---|---|
1037–1194 | |||||
| |||||
Seljuq Empire at its greatest extent in 1092, upon the death of ملک شاہ اول | |||||
دار الحکومت | |||||
عام زباناں | |||||
مذہب | اہل سنت (حنفی) | ||||
حکومت | درحقیقت: آزاد سلطان ازروئے قانون: تحت خلافت[۳۸] | ||||
خلافت | |||||
• 1031–1075 | القائم بامر اللہ | ||||
• 1180–1225 | الناصر لدین اللہ | ||||
سلجوق خاندان | |||||
• 1037–1063 | طغرل بیگ (پہلا) | ||||
• 1174–1194 | طغرل سوم (آخری)[۳۹] | ||||
تاریخ | |||||
• طغرل بیگ نے ریاستی نظام قائم کيتا | 1037 | ||||
1040 | |||||
1071 | |||||
1095–1099 | |||||
1141 | |||||
• Replaced by the Khwarezmian Empire[۴۰] | 1194 | ||||
رقبہ | |||||
1080 est.[۴۱][۴۲] | ۳٬۹۰۰٬۰۰۰ کلومیٹر2 (۱٬۵۰۰٬۰۰۰ مربع میل) | ||||
آیزو 3166 رمز | [[آیزو 3166-2:|]] | ||||
سلجوقی سلطنت 11واں توں 14واں صدی عیسوی دے درمیان وچ مشرق وسطی تے وسط ایشیا وچ قائم اک مسلم بادشاہت سی جو نسلا اوغوز ترک سن ۔ مسلم تریخ وچ اسنوں بہت اہمیت حاصل اے کیونجے ایہ دولت عباسیہ دے خاتمے دے بعد عالم اسلام نوں اک مرکز اُتے جمع کرنے والی آخری سلطنت سی۔ اس دی سرحداں اک جانب چین توں لے کے بحیرۂ متوسط تے دوسری جانب عدن لے کے خوارزم و بخارا تک پھیلی ہوئیاں سن۔ انہاں دا عہد اسلام دی تریخ دا آخری عہد زريں کہلا سکدا اے ايسے لئی سلاجقہ نوں مسلم تریخ وچ خاص درجہ و مقام حاصل اے۔ سلجوقیاں دے زوال دے نال امت مسلمہ وچ جس سیاسی انتشار دا آغاز ہويا اس دا فائدہ اٹھاندے ہوئے اہلیان یورپ نے مسلماناں اُتے صلیبی جنگاں مسلط کيتياں تے عالم اسلام دے قلب وچ مقدس ترین مقام (بیت المقدس) اُتے قبضہ کر ليا۔
طغرل بے تے چغری بیگ
[سودھو]طغرل بے سلجوق دا پوتا سی جدوں کہ چغری بیگ اس دا بھائی سی جنہاں دی زیر قیادت سلجوقیاں نے غزنوی سلطنت توں علیحدگی اختیار کرنے دی کوشش کيتی۔ ابتداء وچ سلجوقیاں نوں محمود غزنوی دے ہتھوں شکست ہوئی تے اوہ خوارزم تک محدود ہوگئے لیکن طغرل اورچغری دی زیرقیادت انہاں نے 1028ء تے 1029ء وچ مرو تے نیشاپور اُتے قبضہ کر ليا۔ انہاں دے جانشیناں نے خراسان تے بلخ وچ ہور علاقے فتح کيتے تے 1037ء وچ غزنی اُتے حملہ کيتا۔ 1039ء وچ جنگ دندانیقان وچ انہاں نے غزنوی سلطنت دے بادشاہ مسعود اول نوں شکست دے دتی تے مسعود سلطنت دے تمام مغربی حصے سلجوقیاں دے ہتھوں گنوا بیٹھیا۔ 1055ء وچ طغرل نے بنی بویہ دی شیعہ سلطنت توں بغداد کھو لیا۔
الپ ارسلان
[سودھو]مکمل مضمون دے لئی ویکھو الپ ارسلان
الپ ارسلان اپنے چچا طغرل بیگ دے بعد سلجوقی سلطنت دے تخت اُتے بیٹھیا تے اس نے 1064ء وچ آرمینیا تے جارجیا نوں سلطنت وچ شامل کے لیا۔ اوہ اک بہت بیدار مغز تے بہادر حکمران سی ۔ مشہور مدبر نظام الملک طوسی نوں اپنے باپ چغری بیگ دی سفارش اُتے وزیر سلطنت مقرر کيتا۔ اس دے عہد وچ سلجوقی سلطنت دی حدود بہت وسیع ہوئیاں۔ پہلے ہرات تے ماوراء النہر نوں اپنی قلمرو وچ شامل کيتا۔ فیر فاطمی حکمران نوں شکست دے کے مکہ تے مدینہ نوں اپنی قلمر و وچ شامل کيتا۔ اس توں اسلامی دنیا وچ سلجوقیاں دا اثر و اقتدار ودھ گیا۔ بازنطنیاں نے حملہ کيتا تاں 26 اگست 1071ء نوں ملازکرد دے مقام اُتے انہاں نوں عبرتناک شکست دتی۔ تے قیصر روم رومانوس چہارم نوں گرفتار کر ليا۔ قیصر روم نے نہ صرف تاوان جنگ ادا کيتا تے خراج دینے اُتے رضامند ہويا۔ بلکہ اپنی بیٹی سلطان دے بیٹے توں بیاہ دتی تے آرمینیا تے جارجیا دے علاقے اسنوں دے دتے ۔ خوارزمی ترکاں دے خلاف اک مہم وچ قیدی بناکر لیائے گئے خوارزمی گورنر یوسف الخوارزمی دی تلوار توں شدید زخمی ہويا تے 4 دن بعد 25 نومبر 1072ء نوں محض 42 سال دی عمر وچ انتقال کرگیا ۔ الپ ارسلان نوں مرو وچ انہاں دے والد چغری بیگ دی قبر دے برابر وچ دفن کيتا گیا۔
ملک شاہ
[سودھو]مکمل مضمون دے لئی ویکھو ملک شاہ اول
الپ ارسلان دے جانشاں ملک شاہ اول تے انہاں دے دو ایرانی وزراء نظام الملک تے تاج الملک دی زیر قیادت سلجوق سلطنت اپنے عروج اُتے پہنچ گئی جس دی مشرقی سرحداں چین تے مغربی سرحداں بازنطینی سلطنت توں جاملیاں سن۔ ملک شاہ نے راجگڑھ رے توں اصفہان منتقل کر دتا۔ اس دوران وچ نظام الملک نے بغداد وچ یونیورسٹی نظامیہ قائم کيتی۔ ملک شاہ دے دور حکمرانی نوں سلجوقیاں دا سنہرا دور کہیا جاندا اے۔ 1087ء وچ عباسی خلیفہ نے ملک شاہ نوں "سلطان مشرق و مغرب" دا خطاب کيتا۔ ملک شاہ دے دور وچ ہی ایران وچ حسن بن صباح نے زور پھڑیا جس دے فدائین نے نے کئی معروف شخصیتاں نوں موت دے گھاٹ اتاردتا۔
سلطنت دی تقسیم
[سودھو]1092ء وچ ملک شاہ اول دی وفات دے بعد اس دے بھائیاں تے 4 بیٹےآں دے درمیان وچ اختلافات دے باعث سلطنت تقسیم ہوگئی۔ اناطولیہ وچ قلج ارسلان اول ملک شاہ اول دا جانشاں مقرر ہويا جس نے سلطنت سلاجقہ روم دی بنیاد رکھی۔ شام وچ اس دا بھائی توتش اول حکمران بنا جدوں کہ ایران وچ اس دے بیٹے محمود اول نے بادشاہت قائم جس دی اپنے تن بھائیاں عراق وچ برکیارق، بغداد وچ محمد اول تے خراسان وچ احمد سنجر توں تصادم ہُندا رہیا۔
توتش اول دی وفات دے بعد اس دے بیٹےآں رضوان تے دوقق نوں بالترتیب حلب تے دمشق وچ وراثت وچ ملیا تے انہاں دونے دی نااتفاقی دے باعث شام کئی حصےآں وچ تقسیم ہوئے گیا جنہاں اُتے مختلف امراء دی حکومدیاں سن۔
1118ء وچ احمد سنجر نے سلطنت اُتے قبضہ کر ليا۔ اس دے بھتیجے تے محمد اول دے بیٹے محمود ثانی نے اسنوں تسلیم نئيں کيتا تے بغداد وچ راجگڑھ قائم کردے ہوئے اپنے سلطان ہونے دا اعلان کر دتا اُتے 1131ء وچ بالآخر احمد سنجر نے اسنوں ہٹادتا۔
صلیبی جنگاں
[سودھو]مکمل مضمون دے لئی ویکھو صلیبی جنگاں
سلجوقی سلطنت دے سیاسی زوال دے آغاز تے ملک بھر وچ پھیلی خانہ جنگی تے طوائف الملوکی توں مسلم امہ نوں اک پرچم تلے اکٹھا کرنے والی آخری قوت دا وی خاتمہ ہونے لگیا تاں اہلیان یورپ نے اسنوں بھرپور موقع جانا تے بیت المقدس نوں مسلماناں توں واپس لینے دی دیرینہ خواہش نوں عملی جامہ پہنانے دا آغاز کيتا۔ اس طرح اُنہاں صلیبی جنگاں دا آغاز ہويا جو کم و بیش 200 سال مسلماناں اُتے مسلط رہیاں۔ انہاں جنگاں دے آغاز اُتے یورپ توں بیت المقدس دے راستے وچ عیسائیاں دا سب توں اولین ٹکراؤ اناطولیہ سلجوقی مسلماناں دی حکومت سلاجقۂ روم توں ہويا۔ عیسائیاں نے پہلی صلیبی جنگ وچ بیت المقدس اُتے قبضہ کر ليا سی جدوں کہ اس جنگ توں پہلے ہی سلجوق فاطمیاں دے ہتھوں فلسطین گنواچکے سن ۔ صلیبیاں تے منگولاں دے حملے توں سلجوقیاں دی رہی سہی طاقت وی ختم ہوکے رہ گئی تے بالآخر 1260ء دی دہائی وچ منگولاں دی اناطولیہ اُتے چڑھائی دے نال آخری سلجوق سلطنت (سلاجقہ روم) دا وی خاتمہ ہوئے گیا۔
سلجوقی سلاطین 1037ء توں 1157ء
[سودھو]خطاب | نام | دور حکومت | |
---|---|---|---|
بیگ | طغرل | 1016–1063 | |
سلطان | الپ ارسلان | 1063–1072 | |
سلطان جلال الدولہ |
ملک شاہ اول | 1072–1092 | |
سلطان ناصر الدنیا والدین |
محمود بن ملک شاہ | 1092–1094 | |
سلطان أبو المظفر رکن الدنیا والدین |
برکیاروق بن ملک شاہ | 1094–1105 | |
سلطان معز الدین |
ملک شاہ دوئم | 1105 | |
سلطان غیاث الدنیا والدین |
محمد تپار | 1105–1118 | |
سلطان معز الدین |
*احمد سنجر | 1118–1153 | |
خوارزم شاہی سلطنت نے 1157ء توں سلجوقی سلطنت دے بیشتر اکثر حصے اُتے قبضہ کر ليا تے اغوز ترکیوں نے خراسان اُتے قبضہ کر لیا- |
- محمد تپار دے بیٹے محمود بن محمد تپار نے احمد سنجر نوں سلطان تسلیم کرنے توں انکار کر دتا تے بغداد وچ راجگڑھ قائم کردے ہوئے خود نوں سلطان بنایا اُتے 1131ء وچ بالآخر احمد سنجر نے اسنوں ہٹادتا۔
سلجوقی سلاطین کرمان 1041ء توں 1187ء
[سودھو]کرمان جنوبی فارس دی اک سلطنت سی جو 1187ء وچ طغرل سوم دے ہتھوں ختم ہوگئی۔
- قاورد 1041ء تا 1073ء
- کرمان شاہ 1073ء تا 1074ء
- سلطان شاہ 1074ء تا 1075ء
- حسین عمر 1075ء تا 1084ء
- توران شاہ اول 1084ء تا 1096ء
- ایران شاہ 1096ء تا 1101ء
- ارسلان شاہ اول 1101ء تا 1142ء
- محمد اول 1142ء تا 1156ء
- طغرل شاہ 1156ء تا 1169ء
- بہرام شاہ 1169ء تا 1174ء
- ارسلان شاہ ثانی 1174ء تا 1176ء
- توران شاہ ثانی 1176ء تا 1183ء
- محمد ثانی 1183ء تا 1187ء
سلجوق سلاطین شام 1076ء تا 1117ء
[سودھو]- ابو سعید تاج الدولہ توتش اول 1085ء تا 1086ء
- جلال الدولہ ملک شاہ اول 1086ء تا 1087ء
- قاسم الدولہ ابو سعید 1087ء تا 1094ء
- ابو سعید تاج الدولہ توتش اول (دوسری مرتبہ) 1094ء تا 1095ء
- فخر الملک ردوان 1095ء تا 1113ء
- تاج الدولہ الپ ارسلان الاخرس 1113ء تا 1114ء
- سلطان شاہ 1114ء تا 1123ء
سلاطین و امیران دمشق
[سودھو]- عزیز ابن اباق الخوارزمی 1076ء تا 1079ء
- ابو سعید تاج الدولہ تاج الدولہ توتش اول 1079ء تا 1095ء
- ابو نصر شمس الملک دوقق 1095ء تا 1104ء
- توتش ثانی 1104ء
- محی الدین بقتش 1104ء
اطابقین حلب
[سودھو]- لولو 1114ء تا 1117ء
- شمس الہوس یارقتش 1117ء
- عماد الدین زنگی 1128ء تا 1146ء
- نور الدین زنگی 1146ء تا 1174ء
سلاطین سلاجقہ روم (اناطولیہ) 1077ء تا 1307ء
[سودھو]- قلتمش 1060ء تا 1077ء
- سلیمان ابن قلتمش 1077ءتا 1086ء
- داؤد قلج ارسلان اول 1092ء تا 1107ء
- ملک شاہ 1107ء تا 1116ء
- رکن الدین مسعود 1116ء تا 1156ء
- عز الدین قلج ارسلان ثآنی 1156ء تا 1192ء
- غیاث الدین کے خسرو اول 1192ء تا 1196ء
- سلیمان ثانی 1196ء تا 1204ء
- قلج ارسلان سوم 1204ء تا 1205ء
- غیاث الیدن کے خسرو اول (دوسری مرتبہ) 1205ء تا 1211ء
- عز الدین کیقاس اول 1211ء تا 1220ء
- علاؤ الدین کیقباد اول 1220ء تا 1237ء
- غیاث الدین کے خسرو دوم 1237ء تا 1246ء
- عز الدین کیقاس ثانی 1246ء تا 1260ء
- رکن الدین قلج ارسلان ثانی 1249ء تا 1257ء
- غیاث الدین کے خسرو ثانی (دوسری مرتبہ ) 1257ء تا 1259ء
- غیاث الدین کے خسرو سوم 1265ء تا 1282ء
- غیاث الدین مسعود ثانی 1282ء تا 1284ء
- علاؤ الدین کیقباد سوم 1284ء
- غیاث الدین مسعود ثانی (دوسری مرتبہ) 1284ء تا 1293ء
- علاؤ الدین کیقباد سوم (دوسری مرتبہ) 1293ء تا 1294ء
- غیاث الدین مسعود ثانی (تیسری مرتبہ) 1294ء تا 1301ء
- علاؤ الدین کیقباد سوم (تیسری مرتبہ) 1301ء تا 1303ء
- غیاث الدین مسعود ثانی (چوتھی مرتبہ) 1303ء تا 1307ء
- غیاث الدین مسعودسوم 1307ء
سلجوقیان کرمان قاوردیان یا آل قاورد | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
۴۴۰/۱۰۴۸–۵۸۳/۱۱۸۷ | |||||||||||
| |||||||||||
قلمرو قاوردیان در اوج قدرت | |||||||||||
حیثیت | سلطندی | ||||||||||
دار الحکومت | کرمان جیرفت بم[۴۳] | ||||||||||
جلاوطنی وچ دار الحکومت | بم جیرفت | ||||||||||
عام زباناں | فارسی | ||||||||||
مذہب | اسلام (سنی)[۴۴][۴۵] | ||||||||||
حکومت | سلطندی | ||||||||||
سلطان | |||||||||||
تاریخی دور | قرون وسطی ایران | ||||||||||
• قیام | ۴۴۰/۱۰۴۸ | ||||||||||
• جنگ کرج ابی دلف | 465[۴۶] | ||||||||||
495[۴۷] | |||||||||||
• داخلی جنگاں | 562–572[۴۸] | ||||||||||
• هجوم طوایف غز | 575[۴۹] | ||||||||||
• موقوفی نطام | ۵۸۳/۱۱۸۷ | ||||||||||
رقبہ | |||||||||||
465 هجری | ۴۳۳٬۳۸۹ کلومیٹر2 (۱۶۷٬۳۳۲ مربع میل) | ||||||||||
583 هجری | ۱۰۶٬۱۹۶ کلومیٹر2 (۴۱٬۰۰۳ مربع میل) | ||||||||||
آیزو 3166 رمز | [[آیزو 3166-2:|]] | ||||||||||
| |||||||||||
موجودہ حصہ |
سَلْجوقیانِ کِرمان یا آلقاوَرْد یا قاوَرْدیان، سلجوقی سلاطین دی اک شاخ سی جو 5 ويں صدی توں 6 ويں صدی ہجری دے آخر تک کرمان تے مکران دے کچھ حصےآں وچ حکومت کردی اے۔ اس خاندان دا بانی عماد الدین قرا ارسلان قارود سی، جس نے آل بویہ کےحکمران ابو کالیجار دیلمی دے ہتھیار سُٹن دے بعد اس سرزمین دی حکومت سنبھالی۔ ايسے عرصے دے دوران وچ ہی پہلی بار کرمان وچ اک آزاد حکومت تشکیل دتی گئی تے ایہ زمین معاشی، ثقافتی، سائنسی تے ادبی طور اُتے طاقت دے عروج نوں پہنچی۔ بالآخر، 150 سال بعد، غز ترکاں دے رہنما، شاہ دینار دی آمد تے یلغار دے نال گر گئی۔
یہ حکومت کرمان تے مکران علاقےآں وچ پہلی طاقتور مقامی حکومت اے جو سیاسی تے سلامتی دے استحکام دے علاوہ اس صوبے دے خطےآں وچ معاشی خوشحالی پیدا کرنے وچ کامیاب رہی اے۔ ايسے عرصے دے دوران وچ ، شاہراہ ریشم تیس، ہرموز تے پیش کیتی بندرگاہاں دی خوشحالی دے نال پھل پھُل گیا تے ریاست اس اہم اقتصادی سڑک دی حیثیت توں اپنے پیدا کردہ حالات توں وڈی دولت توں لطف اندوز ہوگئی۔ سائنسی تے معاشرتی حالات دے بارے وچ ، اس وقت، محمد شاہ دوم جداں بادشاہاں دی کوششاں توں، صوبہ کرمان وچ سائنسی تے ثقافتی مراکز قائم ہوئے، تے انہاں اقدامات توں، کرمان، جو اہم سائنسی مراکز توں دور سی، ایران دے جنوب مشرقی خطے وچ اک سائنسی مرکز بن گیا۔۔ سائنس دے میدان وچ اس سلسلے دے ہور اقدامات وچ اسکالرز دی معاونت کرنا، اسکولاں دا قیام، شاعر تے ادب دی حوصلہ افزائی تے وڈے کتاباں خاناں دی تعمیر شامل نيں۔ ایہ سائنسی خوشحالی ستويں صدی ہجری وچ کرمان دے قرختیان دے وقت تک وی جاری رہی۔ اس نے زراعت، جانور پالنے، ترقی تے تجارت دے شعبےآں وچ قوارڈین، کرمان تے مکران خانداناں دے سائے وچ وی اضافہ کيتا۔ اس دے نتیجے وچ معاشی تے معاشرتی حالات بہتر ہوئے۔
ماخذ
[سودھو]- عصری تے ابتدائی ذرائع
- اخبار الدولہ السلجوقیہ، یا زبدہ التواریخ صدر الدین الحسینی دی بہترین تریخ، جو اک وقت وچ طغرل بیگ دے نال تھے، سلجوقاں دی تریخ دے اہم وسائل وچوں اک اے، جس وچ سلجوقوںکے عروج تے تغرل تے اس دے بھائیاں دے عروج دے واقعات دا ریکارڈ اے۔ اس کتاب وچ بہت محتاط رہیا اے تے اس نے کرمان دے سلجوقاں دی تریخ نوں بیان کيتا اے، خاص طور اُتے قاورد دے اقتدار وچ آنے تاں۔ [۵۰]
- عماد الدین الکاتب ( 519-596 ہجری) دی تریخ آل سلجوق دی تریخ "نصرت الفطر وا عصرت الفطر " کتاب دا اک اقتباس اے، جس وچ سیلجوق دور دے اہم سیاسی تے معاشرتی واقعات اُتے مشتمل اے تے سلجوقیان عراق عجم دی تریخ اُتے روشنی ڈالدی اے۔ پر، ایہ کرمان دے سلجوقاں دے بارے وچ معلومات فراہم کردا اے، خاص طور اُتے قاورد تے توران شاہ دے دور وچ ۔ [۵۱]
- رہیا الصدر از نجم الدین راوندی (ایف۔ 590 ہجری) جو سلجوقوںکی تریخ، خصوصا سلجوقیان عراق عجم دی تریخ توں متعلق اے، تے سلطان سنجر دے عہد دے اختتام تک سلجوق دی تریخ توں لے کے [۵۲] جامع سلجوقاں تے کرجوان عراق اجمام دے نال اس دے تعلقات دی جامع معلومات تے تفصیل فراہم کردا اے۔ [۵۳]
- اِستخری المسالک و الملکاں (ف) 340 یا 346 ھ) جو ایران دے تاریخی جغرافیہ دے بارے وچ اک اہم کتاب اے۔ ایہ کتاب سلجوقاں دے دور وچ کرمان دے تاریخی جغرافیہ دے سب توں اہم تے جامع وسائل وچوں اک اے۔ [۵۴]
- ابن بلخی دا فارس نامہ (511 ہجری دے بعد) وفات پایا جو ایران دی تریخ تے جغرافیہ دے بارے وچ اک کتاب اے۔ اس کم وچ ، اوہ قوارڈین دور وچ صوبہ کرمان دے سیاسی جغرافیہ دی اک جامع تے عمومی وضاحت پیش کردا اے۔ [۵۵]
- ابو حمید کرمانی (وفات تقریباً15 615 ہجری) دے تحریر کردہ ببدایع الازمان فی وقایع کرمان سلجوق دور دے وزیراں تے معالجین وچوں اک نيں، جو کرمان دے سیلجوکس دی سیاسی تے معاشرتی تریخ دے بارے وچ گراں قدر تے جامع معلومات فراہم کردے نيں۔ [۵۶] ابو حامد، جو تغرل شاہ دی اولاد وچوں اک سی تے اپنے بیٹےآں تے خانہ جنگیاں دے وقت شاہ ارسلان دا نال دتا سی۔ اتبک بارگش دے نال اس دے نیڑےی تعلقات دی وجہ توں انھاں کمپوزنگ کورٹ دی انتظامیہ سونپ دتی گئی، لیکن اوہ کچھ دیر دے لئی کرمان توں ہجرت کر گئے تے پہلے خراسان تے فیر یزد چلے گئے۔ لیکن آخر کار اوہ غزن دے ملک دینار دے دور وچ کرمان واپس آگیا۔ [۵۷] اس کتاب کو، جو افضل تریخ کے ناں توں وی جانیا جاندا اے، مندرجہ ذیل ادوار دے دوران متعدد بار دوبارہ تحریر ہوچکی اے۔ کتاب دا زندہ ورژن خوبیسی نے لکھیا اے، اس کتاب دے لکھنے دے چار صدی بعد۔ اس نے کتاب دے لفظ نوں لفظ دے لئی دوبارہ لکھیا، لیکن کچھ معاملات وچ کتاب دے مندرجات نوں تبدیل کردتا۔ [۵۸]موجودہ ورژن نوں ہاٹسما دی کاوشاں دے نال مرتب کيتا گیا سی تے اس دے بعد، خبیسی ورژن اُتے مبنی ، کرمان وچ سلجوقاں اور غز کے عنوان توں، باستانی پریزی، دے ناں توں مرتب کيتا گیا سی۔ [۵۹]
- ابو حامد کرمانی دے ذریعہ تریخ عقدالعلی، سلجوق دور دے وزیراں تے معالجین وچوں اک اے، جو کرمان دے سلجوقاں دی سیاسی تریخ تے کرمان دے جغرافیہ دے بارے وچ گراں قدر تے جامع معلومات فراہم کردا اے۔ مصنف دے وقت دی صورتحال اُتے اک رپورٹ دے علاوہ، ایہ کتاب سیاست تے پراپرٹی مینجمنٹ دے مشورے تے آداب اُتے اک مقالہ اے، جسنوں انہاں نے بادشاہ ملک دینار دے ناں توں تحریر کيتا تے 584 ہجری وچ تحریر مکمل کيتی۔ [۶۰]
- ابو حامد کرمانی دے اس دور دے سلجوقاں دے وزیراں تے معالجین دی طرف توں لکھے گئے کرمان دے واقعات وچ شامل کيتا گیا جو حقیقت وچ اک ضمیمہ اے تے دوسری کتاب ابوحمید دی تکمیل اے، کرمان دے واقعات وچ وقت دا آغاز جو سن 763 ھ وچ لکھیا گیا سی۔ ایہ ضمیمہ کرمان تے عام طور اُتے سلجوقیان کرمان دی عمومی تریخ وچ وی لکھیا گیا اے۔
- بعد دے تے ثانوی ذرائع
- الکاملابن اثیر (555-630 ہجری)، جو تخلیق کيتی تریخ توں لے کے منگولاں دے زمانے تک، اک عام تریخ اے، جو حبیبہ السیر دی طرح، کرمان دے سلجوقی سلاطینکے بارے وچ عام معلومات فراہم کردی اے۔[۶۱]
- جامع التوریخ از راشد الدین ہمدانی (8 648-71717 ق م) جو ترک تے منگول قبیلے دی تریخ تے سبھیاچار اُتے اک قیمتی کتاب اے، جو ہجرت تے سلجوق ترکاں دے قیام تے ایران وچ ایران دے مختلف حصےآں وچ انہاں دی حکمرانی دے بارے وچ شامل اے۔ قدر مہیا کردا اے۔ [۶۲]
- حمد اللہ مستوفی دی منتخب تریخ (680-750 ہجری) ایرانی تریخ دا اک ہور عمومی ماخذ اے جس وچ تخلیق دے زمانے توں لےکے مصنف دے زمانے تک دے ایران دے واقعات دا تذکرہ ہُندا اے۔ اس کتاب وچ ، جامع التوارخ دی طرح، اس نے صرف کرمان دے سلجوقی سلاطین دی تریخ دی عمومی وضاحت دا ذکر کيتا اے۔ [۶۳]
- شرف الدین عبداللہ شیرازی (663-728 ہجری) دی کتاب تریخ وصاف، جو ایران دی تریخ اُتے اک عمومی کتاب اے، نے کرمان وچ آل قاورد دی تریخ دی اک جامع تفصیل پیش دی اے۔[۶۴]
- ناصر الدون منشی کرمانی (675 ء توں 720 ھ دے بعد) دی تحریر کردہ سمط العلی، جو شہر دی پیدائش توں لےکے مصنف دے زمانے تک، کرمان دی تریخ اُتے اک کتاب اے، جو کرمان دے سلجوقاں دی سیاسی تے معاشرتی تریخ دے بارے وچ گراں قدر معلومات فراہم کردی اے۔ [۶۵][۶۶]
- حبیب السیر خواندمیر (880-942 یا 943 ھ) س) ایہ کہ ایران دی عمومی تریخ پشداد دے زمانے توں لے کے شاہ اسماعیل صفوی دے زمانے تک اے، تے اس دی وسعت اُتے غور کردے ہوئے، اس وچ صرف آل قاورد دے عمومی واقعات دا تذکرہ اے۔ [۶۷]
- روضہ الصفا خواندمیر ہور کتاباں دی طرح خواندمیر، حبیب السیر، وی صرف کرمان دے سلجوقاں دی تریخ دا اظہار اے۔ [۶۸]
کرمان دا تاریخی جغرافیہ
[سودھو]صوبہ کرمان مشرق توں سیستان تے مکران، شمال توں گریٹر خراسان، مغرب توں فارس تے جنوب توں بحر فارس تک محدود سی۔ کرمان سلجوق دے زمانے وچ ایران دے سب توں اچھے تے خوشحال ملکاں وچوں اک سمجھے جاندے سن ۔ اس سرزمین وچ دو طرح دے گرم تے سرد موسم نيں۔ یقینا، کرمان دے سرد علاقے فارس دے سرد علاقےآں توں زیادہ گرم نيں۔ [۶۹]عام طور پر، گرم خطے کرمان تے سرد علاقےآں دے اک وسیع رقبے دا احاطہ کردے نيں، جو بنیادی طور اُتے پہاڑاں وچ واقع نيں، کرمان دا اک چوتھائی حصہ اے۔ چونکہ صوبہ کرمان اکثر گرم علاقےآں اُتے مشتمل ہُندا اے لہذا اس دے باشندے سبز تے پتلے لوک نيں۔ [۷۰] شمس الدین المقدیسی نے چوتھی صدی وچ کرمان نوں پنج بستیاں تے ضلعے وچ تقسیم کيتا اے: انہاں وچوں سب توں پہلے فارس، برداسیر (جدید کرمان)، فیر نرماشیر، فیر سرجن، فیر بام تے آخر وچ جیرفت۔ [۷۱][۷۲][۷۳][۷۴][۷۵]
سلجوقاں توں پہلے کرمان دی تریخ
[سودھو]عرباں دے ذریعہ ایران تے کرمان دی فتح دے بعد، اس طاہر بن حسین دے دور تک، اس شہر اُتے اک طویل عرصہ تک خلافت دے حاکماں دے زیر کنٹرول رہیا، جو مشرقی ایران وچ نیم آزاد تاہری حکومت تشکیل دینے وچ کامیاب سی۔ لیکن ایہ جیکب لیتھ دے زمانے تک نئيں سی کہ پہلی بار سفاری ریاست دے زیر اقتدار حکومت دا اک اہم حصہ خلافت توں آزاد ہويا۔ سن 252 ہجری وچ ، یعقوب لیث صفر کرمان چلے گئے تے اس اُتے قبضہ کرلیا تے اس زمین نوں کاشت کرنا شروع کيتا۔ جدوں یعقوب کرمان آیا تاں جیروفت دے لوکاں نے سرکشی کيتی۔ یعقوب نے اوتھے حملہ کيتا تے جرافٹ دے باغیاں نوں دبا دتا۔ 287 تک، سفاری حکمراناں نے کرمان اُتے حکومت کيتی۔ اس سال وچ ، عمرو لیث صفاری نوں امیر اسماعیل سامانی نے قبضہ کرلیا تے آہستہ آہستہ سامانی حکومت کیتی توسیع کرمان ہوگئی۔ 310 وچ ، ابو علی محمد ابن الیاس نے ہنگامہ آرائی دے بعد کرمان نوں فتح کيتا۔ اس نے بام پر وی قبضہ کيتا تے فارس اُتے حملہ کيتا۔ 320 وچ ، سلطان السمان نے کرمان نوں فتح کرنے دے لئی ابراہیم سمجور نوں ذمہ داری سونپی سی۔ دوسری طرف، معز الدولائ دائمی عماد الدولہ دی جانب توں کرمان چلے گئے سن ۔معیز الدولہ نے سیرجان تے بردسیر اُتے تصرف کيتا تے گاوشیر دا محاصرہ کيتا۔
ابراہیم سمجور وی خراسان واپس آئے۔ دو ماہ دے محاصرے دے بعد، ابو علی تے معاذ الدولہ دے وچکار صلح ہوئی تے ابو علی نے عماد الدولہ دے دور نوں قبول کرلیا۔ کرمان وچ آل بویہ دی حکومت دا آغاز 357 ھ وچ عضدالدولہ تے معزالدولہ دی حکمرانی وچ ہويا تے 440 ھ وچ ابو کالیجار دی وفات تک جاری رہیا۔ اس عرصے دے دوران وچ ، 8 حکمراناں نے اس سرزمین اُتے حکمرانی کيتی، ایتھے تک کہ آخر قارود دی سربراہی وچ ترک سلجوقاں نے کرمان اُتے حملہ کيتا تے اس شہر نوں فتح کرلیا۔ آل بویہ دے دور دا اک سب توں اہم واقعہ ایہ اے: معز الدولہ دے ذریعہ کوفج قبیلے دی سرکوبی، عضد الدولہ دی حکمرانی دے دوران وچ معاویہ بن ابی سفیان اُتے کرمان دے منبراں توں لعنت بھیجنا اے۔ [۷۶][۷۷]
سلجوقاں دی تریخ
[سودھو]سلجوقی ترک قبیلے دی نسل وچوں سن جو اوغز (اوغز یا آغز) اکھوائے گئے سن جو گوک ترک خاقانیت [۷۸]کے خاتمے دے بعد مغرب ہجرت کرگئے (772-552) تے پہلے سائبیریا دے تھاںواں وچ تے فیر ارال دے ارد گرد آباد ہوگئے۔ ابن اثیر دے مطابق، ترکاں دی ماوراء النہر دی حدود وچ ہجرت توں مہدی عباسی (158-168 ھ) دی خلافت دے نال انہاں دی سرحد مل گئی۔[۷۹][۸۰]آغز قبیلے دا حاکم قبیلہ قانق قبیلہ سی، تے سلجوق خاندان، جو بعد وچ اقتدار تے عظمت وچ آیا سی، قانق قبیلہ دا اک چھوٹا گروہ سی۔ سلجوقاں دا اسلام قبول کرنا تے انہاں دے سنی مذاہب دی پیروی نے انہاں نوں مقامی حکمراناں دے نیڑے کردتا۔ اس طرح کہ سامانی تے ایلخانی امیراں دے وچکار جنگاں تے تنازعات وچ ، انہاں نے سامانی حکمراناں دے حق وچ کم کيتا۔ یبغو دی پوزیشن دے علاوہ، سامانی دے علاقے نوں عبور کرنے دی اجازت انہاں دے نال دوستی دا نقطہ آغاز بن گئی۔ سلجوق دے رہبر، سلجوق ابن دقاق نے اس صورتحال دا فائدہ اٹھایا تے اپنے آپ نوں تے اپنے پیروکاراں نوں دریائے سیہون دے کنارے لگایا، جس نے شہر جند نوں اپنے علاقے دا مرکز بنایا۔ در حقیقت، ماوراء النہر خطے وچ چراگاہاں دی وافر مقدار دی وجہ توں اوہ اس خطے وچ چلے گئے۔ [۸۱][۸۲]
سلجوق دے چار بیٹے، اسرائیل، مائیکل، موسیٰ تے یونس سن ۔ سلجوق دی موت دے بعد، سلجوق دی قیادت اپنے وڈے بیٹے اسرائیل نوں منتقل ہوگئی۔ پر، اوہ تے سلجوق، جو محمود غزنوی وی سن، وڈے خطرہ وچ سن ۔ جدوں محمود خان نے ایلکوخانی توں صلح کرلئی تے اس خان نے اسنوں راغب کيتا، محمود نے سلجوقاں نوں ختم کرنے دی کوشش کيتی۔ کیونجے آئی آر جی سی نوں اکٹھا کرنے وچ انہاں بھائیاں دے اقدامات توں انہاں علاقےآں دے حکمراناں نوں تشویش لاحق ہوگئی۔ محمود توں خطرے توں بچنے دے لئی، اسرائیل نے محمود دی خواہشات دے مطابق گل گل کرنے دی کوشش کيتی تے اوہ اپنی رہائش گاہ چلا گیا۔ لیکن اسنوں غزنویاں نے دھوکھا دے کے گرفتار کرلیا۔ اوہ 7 سال ہندوستان وچ محمود جیل وچ رہیا، ایتھے تک کہ آخر کار اس دی موت ہوگئی۔ اس دی موت نے سلجوقاں نوں ناراض کيتا تے انہاں نوں بدلہ دینے دے لئی اکسایا۔ میکائیل بن سلجوق دی قیادت وچ سلجوقی، اپنی منزل تک پہنچنے دے لئی غزنویت دے علاقےآں نوں عبور کردے ہوئے نسا تے ابیورد دے وچکار آباد ہوگئے۔[۸۳][۸۴]
421 ھ وچ محمود دی موت سلجوقاں تے غزنویاں دے وچکار فوجی تنازعات دے آغاز دا سبب بنی جس دی سربراہی محمود دے جانشین مسعود نے کيتی۔ ابتدائی جھڑپاں وچ ، سلجوقاں نے فتح حاصل کيتی تے خلافت عباسیہ دی مشرقی سرزمین وچ سب توں مضبوط فوجی دستے بن گئے، آخر کار 431 ھ تک، مسعود نوں طغرل بیگ نے داندانقان دی لڑائی وچ شکست دتی۔ اس طرح، ٹرانسوکیانا تے گریٹر خراسان علاقےآں وچ غزنویاں دا سیاسی تسلط ختم ہوئے گیا تے انہاں دی حکمرانی موجودہ افغانستان تک ہی محدود رہی۔ اس دے بعد، تغرل نے اپنے ناں توں خطبہ پڑھانا تے سکے ضرب کرنا شروع کيتا۔ [۸۵][۸۶]
سلجوقیان بزرگ
[سودھو]از تاسیس تا تحلیل
[سودھو]سلجوق یونین دے رہنما، تغرل ابن میکائیل نے، 429 وچ غزنویاں نوں شکست دینے دے بعد سلجوق سلطنت دی بنیاد رکھی۔ سلجوقیاں نے ایران دے داخلی تے مغربی علاقےآں اُتے قبضہ کرنا جاری رکھیا تے وسطی تے مغربی ایران تے عراق وچ آل بویہ دی باقیات نوں شکست دتی۔ 447 وچ ، تغرل عباسی خلافت دے راجگڑھ بغداد وچ داخل ہوئے۔ [۸۷] تغرل نے، جو سلجوقاں دے سربراہ سن، نے فتح شدہ علاقےآں نوں تقسیم کرکے تے اپنے بھائیاں تے بھانجاں نوں نويں علاقے دی فتح دے حوالے توں فتح شدہ علاقے اُتے اپنے تسلط نوں مستحکم کرنے دا فیصلہ کيتا، تے دوسرے ایہ کہ دوسرے علاقےآں نوں تیزی توں فتح تے محکوم بناواں۔ ايسے لئے اس نے صوبےآں نوں تقسیم کيتا تے اپنے ہر رشتہ دار نوں اک علاقے نوں فتح کرنے دے لئی مقرر کيتا۔ چوغاری بیق، جو وڈا بھائی سی، نے مرو تے خراسان نوں اپنا راجگڑھ بنایا [۸۸] تے موسی نوں ہرات، سیستان تے اس دے ماحول دا گورنر مقرر کيتا گیا، تے چوغاری بیق دا وڈا بیٹا، قاورد تبسین تے کرمان صوبےآں وچ منتخب ہويا۔ قاورد کرمان تے مکران دے آل بویہ حکمران نوں شکست دینے تے کرمان اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب رہیا۔[۸۹][۹۰]
تغرل دے دو جانشیناں دا نام، الپ ارسلان تے ملک شاہ (455 تا 485 ہجری) دا دور سلجوق حکومت کیتی طاقت تے اپنے علاقے دی معاشی ترقی تے خوشحالی دا عروج دا دور سی۔ سلجوقاں دا دائرہ اختیار مشرق وچ دریائے سیہون توں مغرب وچ بحیرہ روم تک سلطان البر ارسلان دے زمانے وچ تک پھیل گیا۔ الپ ارسلان نے 463 ہجری وچ ملازکرد دی لڑائی وچ مشرقی رومن شہنشاہ نوں شکست دے کے قبضہ کرلیا۔ [۹۱]
اگرچہ سلجوقاں دے وچکار سلطان مرحوم دی جانشینی دے بارے وچ تنازعہ تقریباً شروع ہوچکيا سی، لیکن سلجوق قبضاں اُتے بادشاہت دا اتحاد سلطان ابو شجاع محمد دی موت تک جاری رہیا۔ لیکن سلطان محمد دی موت دے بعد، سلجوق دے دائرے نوں عملی طور اُتے دو حصےآں وچ تقسیم کردتا گیا سی۔ سلطان سنجر، جس نے سلطان محمد دے زمانے توں خراسان اُتے حکمرانی کيتی سی تے بہت طاقت حاصل کرلئی سی، سلطان محمد دی موت دے بعد اپنے آپ نوں اپنا جانشین سمجھیا۔ لیکن مشرقی ایران وچ ، سلطان محمد دے بیٹے، محمود، نے جانشین دا دعوی کيتا۔ اس وقت توں، ری توں لے کے ٹرانسسوکیانا تک ایران دے مشرقی علاقےآں اُتے حکمرانی سنجر تے اس دے جانشیناں دے قبضہ وچ رہی، تے مغربی ایران تے عراق وچ حکمرانی سلطان محمد دے بیٹےآں دے ہتھ وچ رہی، جو عراق دے سلجوقاں دے ناں توں جانیا جاندا اے۔ [۹۲]
اس کشمکش دی چنگاریاں دا آغاز سلطان محمد برکیارق دے دور وچ ہويا، جدوں مختلف علاقےآں دے کچھ سلجوق حکمراناں نے آہستہ آہستہ آزاد اقتدار حاصل کرلیا تے سلجوق دے دائرے دے مرکز وچ مقامی حکومتاں قائم ہوگئياں۔ لیکن اندرونی تنازعات وچ اضافہ تے اقتدار دی تقسیم دا آغاز ابو شجاع محمد دے زمانے توں ہويا سی۔ کرمان دے سلجوق وی شامل نيں جنہاں نے 433 ھ توں کرمان وچ آزادانہ طور اُتے حکومت کيتی۔ اتابکان دی مقامی طاقت نے سلجوق سلطنت دے منتشر ہونے نوں وی تیز کيتا۔ جداں: دمشق دی آتابکان حکومت (497-549)، موصل دے اتابکان (468-521)، آذربائیجان دے اتابکان (541-626) تے فارس دے اتابکان (543-684)۔ وچ خوارزم، شہزادے دی اک آزاد شاخ نامی خوارزم شاہی سلطنت (428-628) اقتدار وچ آنے دے بعد وچ مشرقی ایران وچ سلجوق حکمرانی دا تختہ پلٹ دتا سی۔[۹۳]
مذہبی تے ثقافتی سیاست
[سودھو]بغداد وچ شیعہ بُویہیداں نے، اپنی سیاسی تے فوجی طاقت دے نال، عباسی خلیفہ دی سیاسی تے مذہبی طاقت اُتے قبضہ کرنے دے کئی دہائیاں بعد سلجوق اسلامی دنیا دے منظر اُتے نمودار ہوئے۔ اگرچہ عراق، جزیرہ تے لیونت دے شمال وچ متعدد چھوٹے شیعہ عرب امارات سن، لیکن فاطمیاں نوں سب توں وڈا خطرہ شمالی افریقہ، مصر تے جنوبی شام وچ اسماعیلی شیعہ خلافت سی، جسنوں عباسی خلافت دا حریف سمجھیا جاندا سی۔ اس وچ توسیع پانے والی فوج سی تے اس دا راجگڑھ قاہرہ بغداد توں فکری تے مادی شان وچ اعلیٰ سی۔
ایران، جزیرے تے شمالی لیونت وچ ترک بولنے والے سلجوقاں دے قیام توں اسماعیلی شیعہ سیاسی بدامنی دی پیشرفت نوں روکیا گیا تے سلجوق کئی صدیاں تک انہاں علاقےآں اُتے تسلط حاصل کرنے وچ کامیاب رہے۔ سلجوق حنفی سنی مسلک سن تے انہاں نے شمالی تے مغربی ایران وچ غزنویاں تے دیلامی شیعہ خاندان سمیت موجودہ ایرانی طاقتاں نوں تبدیل کرنے تے عباسی خلافت نوں انہاں دے دباؤ توں آزاد کرنے تے فوجی تے سیاسی فتوحات توں فائدہ اٹھانے دی کوشش کيتی۔ اس حقیقت توں کہ سلجوقاں نے مستقبل وچ سیاسی تے فوجی فتوحات دے نتائج توں فائدہ اٹھانے دی کوشش کيتی جس دی وجہ توں انہاں دے تے خلافت دے وچکار سنگین تناؤ تے اختلافات پیدا ہوئے، تے اگرچہ ابتدا وچ القائم نے طغرل بیک دے عروج دا خیرمقدم کيتا، بعد وچ عباسیاں دے درمیان وچ تعلقات تے عظیم سلجوق اندھیرے وچ پے گئے۔ [۹۴]خلیفہ ستويں صدی ہجری دے وسط وچ اس وقت ہوش وچ آگئے جدوں اوہ کمزور تے گردے ہوئے سلجوقاں دے مقابلہ وچ عملی طور اُتے آزادی دا مظاہرہ کرنے وچ کامیاب ہوگئے۔ عباسیاں تے سلجوقاں دے 130 سالہ بقائے باہمی دے نال، سنی اسلام دی نشوونما تے ارتقاء دے لئی موزاں حالات پیدا ہوئے، تے روحانی پیشوا تے سلطان دے تصور دے طور اُتے "خلیفہ امام" دا تصور، اس معاملے وچ سلجوق سلطان بوہت سارے لوکاں دے لئی اک سیکولر تے ایگزیکٹو رہنما دی حیثیت توں سی۔ مسلماناں دی پرورش ہوئی۔ [۹۵]عظیم سلجوقاں دی سیاسی قیادت دے دوہری اثرات وچوں اک سنیاں نوں غالب مذہب تے اسلامی سرزمین دی بالادستی دی حیثیت توں استحکام تے استحکام سی۔ [۹۶]
سلجوق سلطنت دے قیام نے ثقافتی طور اُتے عربی زبان نوں اسلامی دنیا دی مشرقی زمیناں دی رہتل تے ادبی معاشراں دی واحد بولی دے طور اُتے ختم کردتا۔ سلجوق پورے ایران توں ہجرت کرکے ٹرانسسوکیانا توں ہجرت کرگئے، جس اُتے ہن وی فارسی حکومت سی۔ سبھیاچار دے لحاظ توں انہاں نوں اعلیٰ مقام حاصل نئيں سی، لہذا ایران تے اناطولیہ دی سرزمیناں وچ فارسی انہاں دی سرکاری تے ثقافتی بولی بن گئی۔ فارسی بولی نے اِنّا دخول لیا تے اناطولیہ دی جڑاں پکڑاں کہ انیہويں صدی تک اس نے اپنی طاقت برقرار رکھی۔
اسماعیلی
[سودھو]اس دے نال ہی ایران وچ سلجوق حکمرانی (طغرل، الپ ارسلان تے ملکشاہ ) دے استحکام تے اختیار دے نال، بغداد وچ تغرل دی مدد تے بوہت سارے لوکاں دا تختہ الٹنے توں عباسی خلافت نوں بحال کيتا گیا۔ پر، اس وقت، عباسی خلافت دے علاوہ، فاطمی خلافت مصر تے شام وچ مستنصر دے اقتدار وچ اقتدار وچ سی، جو حتی کہ عباسی خلافت دی سایہ کاری کرنے دے قابل سی۔ لیکن ایہ دور عبور تے نزاری اسماعیلیاں دے وچکار فرق دا آغاز اے۔ [۹۷] ایہ مذہبی تے فکری تحریک سیلجوکس دے عروج دے نال ملی تے اس طاقتور سلطنت دے لئی خطرہ اے۔ سلجوقاں دے بیوروکریٹک دے مشہور وزیر، خواجہ نظام الملک طوسی، سیلجوک دی ودھدی ہوئی طاقت دی اک وجہ سن تے انہاں دا اثر سیلجوک حکومت وچ واضح سی۔ اوہ خلافت عباسی دے نال مضبوط تعلقات تے سلجوق دے مشرق وچ مقیم قراخانیاں دے نال اچھے تعلقات قائم کرنے دے قابل سی۔ لیکن سلجوق بادشاہت تے عباسی خلافت دی واحد مشترکہ تشویش انہاں دے علاقے، فاطمی خلافت دے مغرب وچ سی، جو خلیفہ مستنصر دے زمانے وچ اس دی طاقت دے عروج اُتے سی۔ [۹۸][۹۹]
عالم اسلام دے دوسرے حصےآں وچ اسماعیلیاں دے اثر و رسوخ تے مختلف خطےآں وچ ڈیز بھیجنے دے بعد، اس دے نتیجے وچ انہاں دے پیروکار تے حمایتی ایران تے لیوینت وچ ودھ گئے۔ انہاں لوکاں وچوں اک شخص حسن صباح سی، جو کچھ عرصے دے بعد مشہور اسماعیلی ڈیس، امیرہ زراب، ابو نصر سراج، تے آخر کار عبد الملک ابن عاطش توں متاثر ہويا، اس وچ اک مذہبی تبدیلی واقع ہوئی۔ 469-473 ہجری وچ ، اوہ یاترا اُتے گیا تے فیر مصر تے قاہرہ وچ مستنصر فاطمی دی زیارت دے لئی گیا۔ سلجوقاں تے عباسی خلافت دی مخالفت کرنے دے خواہاں، اس نے داعیان، قاہستان تے ہور اسماعیلی سرزمین وچ فاطمی خلیفہ توں مصر وچ داعی دا خطاب حاصل کيتا۔ مصر توں واپسی پر، انہاں نے ہور آگاہی حاصل کرنے دے لئی اپنے مذہبی تے سیاسی سفر شروع کیتے۔ انہاں مذہبی تے سیاسی پس منظر دے نال، اس نے اسماعیلی داؤس دے نال [۱۰۰]اپنے تعلقات نوں ودھایا تے اس حد تک اگے ودھیا کہ 6 رجب 483 ھ (10 ستمبر، 1090 ء) نوں اوہ ایران دے قلعےآں وچ اسماعیلی تحریک قائم کرنے وچ کامیاب رہیا، جس وچ الموت، لمسار تے س… اس دے قیام دے لئی بعد وچ ، سلطان شہزادہ تے مستنصر دے جانشین، نیزر دے قتل دے بعد، انہاں نے نزاری دے ناں توں اپنی سیاسی تے مذہبی سرگرمیاں جاری رکھن۔ تھوڑے ہی عرصے وچ ، اوہ ایران، شمال مغرب، مشرق تے وسط وچ ایران دے اسماعیلیاں دے وچکار تمام اعلیٰ قلعےآں اُتے غلبہ حاصل کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ [۱۰۱]
سلجوق دہشت گردی اس وقت شدت اختیار کر گئی جدوں حسن صباح فاطمی خلیفہ توں شام توں لے کے البرز پہاڑاں، بحیرہ اسود دے ساحل، اصفہان، فارس، کرمان، تخارستان، غوثستان تے قوم دے آس پاس داعی دی حیثیت حاصل کرنے دے بعد تھوڑی ہی دیر وچ اپنی تحریک قائم کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ تے انہاں علاقےآں تے ایتھے تک کہ سیلجوک عدالت اُتے اثر و رسوخ ڈالاں۔[۱۰۲][۱۰۳] شروع وچ اپنے اہداف نوں اگے ودھانے دے لئی، حسن صباح نے عباسیاں دی بغاوت نوں بحال کرنے دی کوشش کيتی، جو سلجوقاں تے عباسیاں توں متفق افراد نوں اکٹھا کرنے وچ کامیاب ہوئے تے خلافت عباس تے اس دے حامیاں دا تختہ الٹنے دے اپنے مشترکہ مقصد نوں اگے ودھایا۔
ان دا پہلا نشانہ خواجہ نظام الملک سی، جسنوں اسماعیلی شہدا دی لاٹھی توں بے نقاب کيتا گیا سی، جسنوں حشاشین دے ناں توں جانیا جاندا سی، تے ماریا گیا سی۔ تے خجاج انہاں اہم افراد وچوں اک سی جو بادشاہت تے خلافت دے لئی نظاماری دی تحریک نوں ختم کرنے دے راستے اُتے روشنی ڈال سکدے سن ۔ لہذا، سلجوکس تے نیزاریاں دے وچکار تنازعہ ناگزیر ہوگیا۔ [۱۰۴]پر، پہلی جھڑپاں کچھ عرصہ پہلے الف ارسلان دے دور وچ ہوئیاں سن، جدوں ارسلانٹاش نامی اک شہنشاہ نیزاریاں نوں پسپا کرنے وچ کامیاب رہیا سی۔ لیکن الموت دے اسماعیلیاں دے خلاف پہلے سنگین حملے بادشاہ دے دور وچ ہوئے تے خواجہ دی موت دے جواب وچ ، انہاں وچوں کسی دا وی مثبت نتیجہ نئيں نکلیا۔ پنجويں صدی ہجری دے آخر تک بادشاہ دی موت دے بعد، سلجوق بادشاہت دی بے چین صورتحال (داخلی تنازعات، غیر ملکی خرابیاں وغیرہ) اسماعیلیاں دی طرف سلجوق پالیسی دی بنیاد نوں ختم کرنے دا سبب بنی۔ پر، اس پریشان کن صورتحال وچ نظاماری دا وی بالواسطہ دخل سی۔ لیکن کسی وی براہ راست کارروائی توں باز رہے۔ اس دی وجہ الموت دے نزاری دے خلاف سلجوقاں دے سیاسی حریفاں دا اتحاد سی۔ لہذا، حسن صباح نے اس موقع توں زیادہ توں زیادہ فائدہ اٹھایا تے اپنے اقتدار نوں مستحکم کيتا۔ پر، اس نے البرز تے غوثستان وچ سلجوکس دے نال لڑائیاں وچ فتوحات حاصل کيتیاں تے اپنی کمان وچ اس علاقے نوں ودھایا۔ جدوں سنجر خراسان وچ برسراقتدار آیا، حسن صباح نے پُر امن تعلقات قائم کرنے دی کوشش کيتی تے سلجوق سلطان نوں سلامتی دے لئی تیاری دا اک خط بھیجیا، جو سلطان سنجر توں اتفاق کردا سی۔ پر، سیلجوکس نوں اسماعیلیاں دے ذریعہ سخت خطرہ محسوس ہويا تے انہاں نوں نیزاریاں دے ذریعہ سیلجوکس دے راجگڑھ اصفہان دے راجگڑھ شاہد اصفہان دی گرفتاری دی دھمکی دتی گئی۔ [۱۰۵]
بلاشبہ، اس طرح دی فتوحات نے سلجوق شہنشاہ دے گھٹ توں گھٹ جانشیناں نوں نظامی اقتدار نوں پسپا کرنے دی کوشش وچ اک دوسرے توں ہمدردی دا باعث بنے۔ لیکن کنبہ دے اندر ہنگامہ خیز تعلقات نے نظاماری دے خلاف سنگین کارروائی روک دی۔ نیزاری نے انہاں مواقع نوں اپنے تے اپنے قلعےآں نوں مضبوط بنانے دے لئی استعمال کيتا۔ [۱۰۶]
ملک قاورد و تشکیل حکومت
[سودھو]جداں کہ ذکر کيتا گیا اے، چغری بیگ دے وڈے بیٹے، قاورد نوں تغرل نے تبسین تے کرمان صوبےآں وچ منتخب کيتا سی۔ چنانچہ صوبہ کرمان تے آس پاس دے علاقےآں دی فتح اس دے سپرد کردتی گئی۔ لیکن کرمان پہنچنے دے وقت تے انہاں دے ذریعہ کرمان دی سلجوق حکومت کیتی تشکیل دے بارے وچ مختلف رائے نيں۔ [۱۰۷][۱۰۸]
کرمان دی فتح
[سودھو]اس وقت، بہرام بن لشکرستان ابو کالیجار دیلامی دی طرف توں کرمان دا حاکم سی تے سلجوقاں دے خلاف اس دی حفاظت کرنے دی کوشش کردا سی۔ لیکن چونکہ اوہ مزاحمت نئيں کرسکدا سی، لہذا اس نے جنگ یا خونریزی دے بغیر اس شہر نوں سرنڈر کردتا۔ اس وقت، ابو کالیجر، جو خوزستان وچ سی، نے کرمان نوں دیکھیا تے کرمان دی طرف ودھیا۔ لیکن کواورڈ دی چال توں اسنوں زہر دے کے سڑک دے وسط وچ ہی مار ڈالیا گیا۔ لہذا، 440 ھ وچ کرمان دی حکومت۔ تے اپنے عہد حکمرانی دے پہلے دن آپ نے تغرل دے ناں دا خطبہ پڑھیا۔ [۱۰۹][۱۱۰][۱۱۱][۱۱۲]
قفص دی فتح
[سودھو]سانچہ:واقعات سلجوقیان کرمان جیرفت دے جنوب وچ تے سمندر دے کنارے «جبال قُفْص» واقع سی جتھے چوتھی صدی ہجری وچ ڈاکو لوک آباد ہوئے۔
چوتھی صدی وچ ، اصطخری کہندے نيں: "ان دے خیال وچ اوہ عرب نيں "؛ لیکن نويں صدی دے جغرافیہ نگار حافظ آبرو لکھدے نيں: "اس پہاڑ دے لوک عرب قبیلے نيں۔ بہرحال ، پہاڑ دے مشرق وچ " اخش " تے مغربی ڈھلوان وچ اوہ بلوچی آباد سن ۔ بلوچی بدوواں دی طرح رہندے سن تے بے ضرر لوک سن جنہاں نے کدی اپنے آپ نوں نئيں لُٹیا ، لیکن پہاڑاں وچ چھپے ڈاکو انہاں توں خوفزدہ سن ۔ قاوردکے پاس اپنی طاقت نوں ودھانے تے ودھانے دے منصوبے تے اہداف سن ، انہاں وچوں اک کوفج (قفص) قبیلے دا دباؤ سی ، جس نے آل بویہ دی کمزوری دی وجہ توں جیرفت توں لے کے مکران ، فارس ، تے خراسان دے ساحل تک دے علاقےآں اُتے قبضہ کر ليا سی۔ انہاں نے چوری تے پرت مار دے ذریعے بہت ساری جائیداد حاصل کيتی سی۔ قوارد دے ذریعہ انہاں دا جبر ، سلجوق طاقت دی بنیاداں نوں مستحکم کرنے دے علاوہ ، قوارڈ وچ بے پناہ دولت لاندا اے۔ لیکن ملک قوارڈ ، جو انہاں دے نال معاملات کرنے دی اِنّی طاقت نئيں رکھدے سن ۔ چنانچہ ، پنجرا قبیلےآں دے سرداراں نوں پارٹی وچ جکڑنے تے انہاں نوں مارنے دے لئی دھوکہ دے کے ، اوہ 445 وچ انہاں نوں دبانے وچ کامیاب ہوگیا۔[۱۱۳][۱۱۴][۱۱۵][۱۱۶][۱۱۷]
اصفہان منتقل ہونے تے بادشاہ توں لڑنے توں پہلے، شاہ قاورد نے اس دی غیر موجودگی وچ اس دے اک بیٹے کرمانشاہ نامی اس علاقے دی انتظامیہ نوں تفویض کيتا۔ جنگ وچ اپنی موت دے نال ہی کرمان شاہ نے کرمان دی حکومت سنبھالی۔ لیکن اس دا دور بوہت گھٹ سی تے اک سال بعد اس دا انتقال ہوگیا تے اس دا بھائی اقتدار وچ آیا۔ کچھ مورخین کرمانشاہ نوں حاکم دی حیثیت توں ذکر نئيں کردے تے اس خاندان دے نسخے وچ ، کیورڈ، سلطان شاہ دے بعد، انہاں دے اک ہور بیٹے دا ذکر کيتا گیا اے۔ [۱۱۸][۱۱۹]
سلطانشاہ
[سودھو]وہ قاورد دے بیٹےآں وچوں اک سی، جو بادشاہ دے نال جنگ وچ اس دا نال دیندا سی، تے شکست دے بعد، اسنوں اپنے والد دے نال پھڑ لیا گیا، تے اس دے والد دی وفات دے بعد، اس دی اکھاں سوراخ ہوگئياں، لیکن اس دی وجہ توں اوہ اَنھّا نہ ہويا۔ آخر کار، اپنے اک خادم دی مدد توں، اوہ 467 ء وچ کرمان فرار ہوکے تخت اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ سلطان نے ملک شاہ دی مخالفت کرنے دی کوشش کيتی ہوئے گی۔ کیونجے اس دے حکمرانی دے اک سال بعد، ملکہ شاہ کرمان روانہ ہويا تے برصیر وچ آباد ہوگیا، تے آخر کار، بہت سارے مذاکرات دے بعد، 472 وچ دونے فریقاں دے وچکار اک امن معاہدہ ہويا جس دے مطابق سلطان شاہ دے لئی کرمان تے عمان دی حکمرانی نوں محفوظ کيتا گیا سی تے اس دا ناں ملیکشاہ قائم ہويا سی۔ سلطان شاہ دے ناں توں پہلے۔ [۱۲۰][۱۲۱][۱۲۲][۱۲۳]
ابوحمید کرمینی دے مطابق، سلطان اک خوش مزاج بادشاہ سی، جس نے 10 سال تفریح دے سوا کچھ نئيں کيتا تے برتاؤ وی کيتا سی تے ايسے طرح دا لہجہ وی سی کیونجے اوہ عورتاں وچ وڈا ہويا سی۔ [۱۲۴] اپنے دور اقتدار دے اختتام پر، اس نے اپنے بھائی ترن شاہ نوں اپنے خوف دے سبب بام جلا وطن کردتا۔[۱۲۵] صحت دی وجوہات دی بنا اُتے 10 سال دی حکمرانی دے بعد سلطان شاہ دی وجہ توں ورم وچ کمی لگی [۱۲۶][۱۲۷]
فتح عمان و سیستان
[سودھو]اس دا دوسرا منصوبہ ایہ سی کہ اوہ اپنے علاقے وچ توسیع ، تجارت تے مشہور دولت تے مال غنیمت حاصل کرنے دے لئی عمان اُتے حملہ کرے۔ [۱۲۸] ہرمز دے حاکم دی مدد توں ، اوہ عمان دے حکمران شہریار بن تافیل نوں شکست دینے تے اوتھے 447ھ وچ فتح حاصل کرنے تے خلیج فارس دی سمندری تجارت اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ [۱۲۹] اوہ اپنے بیٹے امیرشاہ دی مدد توں سیستانیاں نوں شکست دینے تے سیستان تے بحیرہ عمان دے ساحل اُتے فتح حاصل کرنے تے تیس یا تز بندرگاہ نوں دوبارہ تعمیر کرنے وچ وی کامیاب ہوگیا سی ، تاکہ اوہ اس بندرگاہ نوں بحر عمان اُتے زیادہ کنٹرول حاصل کرنے تے اس خطے دے تحت تجارت کرنے وچ کامیاب ہوسکے۔ سنبھال لاں۔ [۱۳۰][۱۳۱][۱۳۲]
فتح فارس
[سودھو]سن 455 ھ وچ طغرلبیک دی وفات ہوگئی تے اس دا بھتیجا الپ ارسلان سلجوقی دے تخت اُتے بیٹھیا۔ ايسے دھارے دے نال ہی ، قاورد ، فارس دی ہنگامہ خیز صورتحال توں واقف سی ، اوتھے گیا تے شکست کھا کرفضلویہ فرار ہوگیا تے فارس نوں اس دے زیر قابو کرلیا۔ [۱۳۳][۱۳۴] اس دی ایہ کارروائی ، الپ ارسلان دی اجازت دے بغیر ، تے ايسے طرح کرمان تے فارس وچ قاورد دے ناں توں خطبہ پڑھنے تے سکے ضرب کرنے دی خبراں دی اشاعت دی وجہ توں ، الپ ارسلان دی تشویش دا باعث بنیا۔ لہذا ، سلطان اک مہنگی فوج دے نال کرمان روانہ ہويا تے گواشیر دے نیڑے مستقر ہوگیا ، تے دونے فریقاں دے وچکار مذاکرات شروع ہوگئے۔ آخر کار قاورد الپ ارسلان دے پاس آیا تے اس دا ہتھ چوما تے اسنوں اپنے بھائی دی فرمانبرداری کرنے اُتے مجبور کيتا گیا۔ بجائے اس دے کہ ، الپ ارسلان نے کرمان [۱۳۵] وچ اس دی حکمرانی نوں تسلیم کيتا۔ لیکن تھوڑی دیر دے بعد ، قاورد نے بغاوت دا راستہ اختیار کيتا ، جس دی وجہ توں سلطان نوں غصہ آیا تے سلطان دے حکم توں کرمان نوں فوجاں بھیج دتیاں تے چونکہ ملک قاورد انہاں دا مقابلہ نئيں کر سکدا سی لہذا اوہ جیرفت فرار ہوئے گیا تے اک مدت بعد الپ ارسلان توں اظہار اطاعت کيتا، دونے فریقاں دے وچکار اک امن معاہدہ طے پایا ، جس دی بنیاد اُتے ایہ فیصلہ کيتا گیا کہ فارس تے اس دے علاقےآں نوں ارسلان دے حوالے کردتا تے اس دے نال ہی فرک تے طارم نوں اس دی حکومت وچ شامل کردتا۔ [۱۳۶][۱۳۷][۱۳۸]
قاورد دی حکمرانی دا خاتمہ
[سودھو]سن 465 ھ وچ الپ ارسلان نوں مار ڈالیا گیا تے اس کہے بیٹا ، ملک شاہ سلجوقی تخت دا وارث بنا، قاورد نے خود نوں ملیکشاہ توں اعلیٰ تے برتر سمجھدا سی ، اس مقدمے وچ اپنے بھائی دے وارث ، ملک شاہ نوں اک خط وچ فیصلہ سنایا گیا ، لبرسلان نے اعلان کيتا۔
465 ہجری وچ ، الپ ارسلان دے قتل تے اس دے بیٹے ، ملک شاہ دے اقتدار وچ آنے دے نال ، قاورد جو اپنے آپ نوں ملک شاہ توں زیادہ برتر تے قابل سمجھدا سی ، نے سلجوقی تخت اُتے دعوی کيتا تے ملک شاہ نوں لکھے گئے اک خط وچ اپنے آپ نوں اپنے بھائی ، الپ ارسلان دی حکمرانی دا وارث تسلیم کيتا۔ دونے فریقاں دے وچکار بہت ساریاں خط و کتابت دے بعد ، جنہاں وچوں ہر اک نے دوسرے نوں ناپسند کرنے دی کوشش کيتی ، تناؤ وچ شدت آگئی [۱۳۹][۱۴۰] تے قاورد اپنی فوج دے نال اصفہان چلا گیا تے اسنوں فتح کرنے وچ کامیاب رہیا۔ [۱۴۱] فیر بغداد چلا گیا ، آخر ہمدان دے نیڑے کرج ابی دلف مین دو لشکر تن دن دی لڑائی دے بعد اوتھے پہنچے ،قاورد دی فوج نوں شکست ہوئی تے قاورد نوں ملک شاہ دے سپاہیاں نے گرفتار کر ليا تے بعد وچ نظام الملک طوسی دی صلاح پر، سلطان ملک شاہ نے اس دے قتل دا حکم دتا۔ لیکن اس دے بدلے وچ ، اس نے کرمان دی حکومت نوں خاندان قاورد دے حوالے کے دتی ، جس دا مقصد قاورد خاندان دی صورتحال دا مشاہدہ کرنے دے علاوہ ، کرمان دے لوکاں نوں وی راضی کرنا سی ، جو قاورد تے اس دے کنبے توں بہت دلچسپی رکھدے سن ۔ [۱۴۲][۱۴۳][۱۴۴]
قاورد دے کنبے دے بارے وچ ، ایہ کہیا جاسکدا اے کہ اس دے بہت سارے بچے سن جنہاں وچ کرمان شاہ ، امیران شاہ ، سلطان شاہ ، توران شاہ ، شاہنشاہ ، مردانشاہ ، عمر تے حسین شامل نيں۔ اس دی 40 بیٹیاں وی سن ، جنہاں دی اس نے بہرام بن لشکرستان سمیت امرائے علویان(علویان طبرستان) و آلبویہ دے حکمراناں نال شادی کيتی۔ [۱۴۵][۱۴۶]
دوران اقتدار
[سودھو]اصفہان منتقل ہونے تے بادشاہ توں لڑنے توں پہلے ، شاہ قاورد نے اس دی غیر موجودگی وچ اس دے اک بیٹے کرمانشاہ نامی اس علاقے دی انتظامیہ نوں تفویض کيتا۔ جنگ وچ اپنی موت دے نال ہی کرمان شاہ نے کرمان دی حکومت سنبھالی۔ لیکن اس دا دور بوہت گھٹ سی تے اک سال بعد اس دا انتقال ہوگیا تے اس دا بھائی اقتدار وچ آیا۔ کچھ مورخین کرمانشاہ نوں حاکم دی حیثیت توں ذکر نئيں کردے تے اس خاندان دے نسخے وچ ، کیورڈ ، سلطان شاہ دے بعد ، انہاں دے اک ہور بیٹے دا ذکر کيتا گیا اے۔ [۱۴۷][۱۴۸]
سلطانشاہ
[سودھو]وہ قاورد دے بیٹےآں وچوں اک سی ، جو بادشاہ دے نال جنگ وچ اس دا نال دیندا سی ، تے شکست دے بعد ، اسنوں اپنے والد دے نال پھڑ لیا گیا ، تے اس دے والد دی وفات دے بعد ، اس دی اکھاں سوراخ ہوگئياں ، لیکن اس دی وجہ توں اوہ اَنھّا نہ ہويا۔ آخر کار ، اپنے اک خادم دی مدد توں ، اوہ 467 ء وچ کرمان فرار ہوکے تخت اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ سلطان نے ملک شاہ دی مخالفت کرنے دی کوشش کيتی ہوئے گی۔ کیونجے اس دے حکمرانی دے اک سال بعد ، ملکہ شاہ کرمان روانہ ہويا تے برصیر وچ آباد ہوگیا ، تے آخر کار ، بہت سارے مذاکرات دے بعد ، 472 وچ دونے فریقاں دے وچکار اک امن معاہدہ ہويا جس دے مطابق سلطان شاہ دے لئی کرمان تے عمان دی حکمرانی نوں محفوظ کيتا گیا سی تے اس دا ناں ملیکشاہ قائم ہويا سی۔ سلطان شاہ دے ناں توں پہلے۔ [۱۴۹][۱۵۰][۱۵۱][۱۵۲]
ابوحمید کرمینی دے مطابق ، سلطان اک خوش مزاج بادشاہ سی ، جس نے 10 سال تفریح دے سوا کچھ نئيں کيتا تے برتاؤ وی کيتا سی تے ايسے طرح دا لہجہ وی سی کیونجے اوہ عورتاں وچ وڈا ہويا سی۔ اپنے دور اقتدار دے اختتام اُتے ، اس نے اپنے بھائی ترن شاہ نوں اپنے خوف دے سبب بام جلا وطن کردتا۔[۱۵۳] صحت دی وجوہات دی بنا اُتے 10 سال دی حکمرانی دے بعد سلطان شاہ دی وجہ توں ورم وچ کمی لگی [۱۵۴][۱۵۵]
تورانشاه
[سودھو]سلطان شاہ دی موت دے بعد ، امرائے دربار اس دے بھائی توران شاہ ، جو بام وچ سی ، نوں کرمان لے آئے تے رمضان 477 وچ اسنوں تخت اُتے بٹھایا۔ اس نے ایہ وزارت ابن الاعلا دے حوالے کردتی جو بعد وچ ایران شاہ دے وزیر بنے۔ اس وقت ، عمانیاں نے سب توں پہلے بغاوت دی تے کرمان دے حاکم نوں اس سرزمین توں بے دخل کردتا ، لیکن ترن شاہ نے اک لشکر بھیجیا تے عمان نوں دوبارہ فتح کرلیا گیا۔ فیر تورانشاہ نے دو مراحل وچ فارس اُتے حملہ کيتا۔ اگرچہ ذرائع نے انہاں دے حملےآں دا صحیح وقت نئيں دسیا اے ، اُتے دونے مہمات 485 ہجری دے بعد ہونی چاہئاں۔ کیونجے ایہ امکان نئيں اے کہ جدوں تک عظیم سلجوق دا شہنشاہ ملکشاہ اپنی طاقت دے عروج اُتے سی ، تورانشاہ نے اس دی ہمت کيتی۔ اس نے دو بار فارس اُتے مارچ کيتا۔ پہلی باری وچ ، اسنوں شکست ہوئی تے دوسرے موڑ وچ ، اس زمین اُتے اس نے قبضہ کرلیا۔ [۱۵۶] اس وقت ، کرمان دے سلجوقاں تے وڈے سلجوقاں دے وچکار تعلقات حالے وی تاریک تے معاندانہ سن ، کیونجے بادشاہ دی موت دے بعد ، اس دی اہلیہ ، ترکان خاتون ، کرمان چلے گئے تے انر نامی اک امیر نوں بھیجیا ، دونے لشکراں دے وچکار جنگ وچ کرمان فوج نے کامیابی حاصل کيتی لیکن توران شاہ دی زد وچ آکے زخمی ہوگیا تے اک مہینے دے بعد ، تورانشاہ جنگ وچ اپنے زخماں دی تاب نہ لاندے ہوئے چل بسا۔ [۱۵۷][۱۵۸][۱۵۹]
وہ 13 سال حکمرانی کرنے وچ کامیاب رہیا ، اس دوران اس نے بہت ساری عمارتاں تعمیر کيتیاں تے بوہت سارے سول کم انجام دئے۔ مثال دے طور اُتے ، تورانشاہ نے ملک مسجد ، جو اپنے والد دے زمانے وچ ڈیزائن کيتی گئی سی ، مکمل دی ، تے مسجد دے آس پاس بازاراں تعمیر کيتیاں ، مسجد دے مغرب وچ اک اسکول تے اک لائبریری بنائی ، تے مکرم بن علاء نوں مدرسہ دا مدرس بنایا۔ [۱۶۰] اسکول دی تعمیر دے لئی تورانشاہ دے حکم نوں مذہب تے حکومت دے وچکار تعلق دے مطابق سمجھیا جاسکدا اے۔ اس عرصے وچ مذہبی علماء دی رشد تے ترقی ہوئی ، انہاں دے اطمینان دے لئی اسکول دی تعمیر اُتے غور کيتا جاسکدا اے۔ تورانشاہ نے خانقاہاں تے رباط دی تعمیر اُتے وی توجہ دتی جس توں صوفیہ وچ اس دی دلچسپی ظاہر ہُندی اے۔ [۱۶۱] بلاشبہ ، تورانشاہ دی ثقافتی ، مذہبی ، شہری تے خدمت کيتی سرگرمیاں وچ ، انہاں دا مرکزی محرک انہاں دے وزیر مکرم بن علاء سی ۔ تے کتاب تریخ وزیری دے مطابق ، انہاں اعمال دی وجہ توں ، اوہ لوکاں وچ بادشاہ عادل دے ناں توں مشہور ہويا۔ [۱۶۲][۱۶۳][۱۶۴] جداں کہ اس دے بارے وچ کہیا گیا اے کہ:
اس نے عدل تے انصاف دی اک بنیاد قائم کيتی جس نے کرمان دے لوکاں نوں نويں زندگی بخشی… تے اس نے اِنّے اچھے اعمال تے خیرات کہ کہ اس دا درویش کرمان وچ نئيں رہا…[۱۶۵]
ایرانشاہ
[سودھو]توران شاہ دے بعد ، اس دا بیٹا ایران شاہ ذی الاقعدہ 490 وچ اقتدار وچ آیا ، جس نے خراسان دے سلجوق حکمران سنجر دی تحریک دی ابتدا ہی توں مزاحمت کيتی سی ، جس نے مشرق وچ اپنی فتوحات تے علاقےآں نوں وسعت دینے دا ارادہ کيتا سی۔ [۱۶۶][۱۶۷]
وہ ماخذ (مثلا تریخ وزیری ) وچ اک ظالم تے نیک شخص دے طور اُتے جانیا جاندا سی جو اسماعیلی مذہب دی طرف مائل سی ، جو اسماعیلیاں تے فاطمیاں دے یومیہ اتفاق دے نال نال اس دے دور وچ کاکبلیمان نامی شخص توں اس دی قربت [۱۶۸] کہ اس دے اتابک ، نصیرالدولہ نے اسنوں درست کرنے تے نصیحت کرنے دی کوشش کيتی۔ لیکن ایرانشاہ نے اتابک نوں مارنے دی کوشش کيتی تے اتابک فرار ہوگیا۔ آخر کار ، تن سال دے بعد ، 495 وچ ، شیخ الاسلام ، جج جمال الدین ابو المعالی ، تے سنی عالم دین ، امام تاج الدین القراء نے انہاں دے قتل دا فتویٰ جاری کيتا ۔ شاہ دے دربار نوں گرفتار کرلیا گیا تے اس دا قتل عام کيتا گیا ، لیکن ایرانشاہ رات نوں جیروفٹ تے فیر بام چلا گیا۔ اس نے دو سواراں دے نال سموران قلعہ دا رخ کيتا ، جسنوں راستے وچ گرفتار کيتا گیا تے فرج نامی شخص نے اسنوں ہلاک کردتا۔ [۱۶۹][۱۷۰][۱۷۱][۱۷۲][۱۷۳]
ارسلانشاہ
[سودھو]ایرانشاہ دے قتل دے بعد ، کرمان حکومت دے عمائدین نے محرم 495 وچ ارسلانشاہ دے کزن ارسلانشاہ نوں اقتدار وچ لیایا ، تے انہاں نوں محیالاسلام و المسلمین دا لقب دتا گیا کیونجے ایرانشاہ نے اسماعیلیہ دا رخ کرنے دے بعد ، اس دے حکم توں ، سنی نوں دوبارہ منتخب کيتا گیا تے حکومت وچ سرکاری مذہب دی حیثیت توں اس دی ترویج ہوئی۔ اس دا دوسرا لقب معزالدین سی تے اس دا عرفی ناں ابو الحارث سی۔ اس دے زمانے وچ ، پچھلے حکمراناں دے برعکس ، سلجوقاں دے نال تعلقات وچ بہتری واقع ہوئی ، کیونجے عظیم سلجوق دے شہنشاہ سلطان محمد ابن ملک شاہ دی بیٹی دے نال ارسلان شاہ دی شادی ہوئی سی۔ [۱۷۴] اپنے دور حکومت وچ ، ارسلان شاہ 508 وچ چاولی سقابو دی شکست دے نال عمان تے پیش کیتی سرزمیناں اُتے دوبارہ قبضہ کرنے وچ کامیاب ہويا ، تے کرمان دے سلجوقاں تے یزد دے اتابکاں دے درمیان خاندانی اتحاد دے نال ہونے والی جھڑپاں دا خاتمہ کيتا۔ [۱۷۵][۱۷۶][۱۷۷]
اس عرصے دے دوران ، کرمان وچ سائنس تے فن نے ترقی دی تے بہت سارے اسکول ، انس تے مقدس مزارات تعمیر کیتے گئے ، جس دی وجہ توں اس وقت تجارت وچ خوشحالی آئی ، تاکہ:
ارسلان شاہ 42 سال حکمرانی کرنے تے کرمان دے سلجوقاں نوں اقتدار تے شان دے عروج اُتے پہنچانے وچ کامیاب رہیا۔ ايسے توں بوہت سارے بیٹے تے بیٹیاں پیدا ہوئیاں ، جنہاں وچوں کچھ اس دی زندگی دے دوران فوت ہوگئے۔ اپنی موت دے وقت ، اس دے ست یا اٹھ بیٹے سن ، جنہاں وچ اس دا سب توں چھوٹا بیٹا ، کرمان شاہ ، شہر دا گورنر تے کرمان دا دار الملک شامل سی۔ اس دا دوسرا بیٹا محمد سی ، جو اپنے اچھے اخلاق تے دانشمندی دے لئی جانیا جاندا سی ، جس نے اپنے بھائیاں نوں مار دے اس دے والد دی وفات توں پہلے ہی اس صورتحال اُتے قابو پالیا ، تاکہ اوہ بغیر کسی پریشانی دے اقتدار وچ آسکے۔ ارسلانشاہ بالآخر 72 سال دی عمر وچ چل بسا۔ [۱۷۹][۱۸۰][۱۸۱][۱۸۲]
محمد بن ارسلان شاہ
[سودھو]ارسلان شاہ دے بعد ، اس دا بیٹا محمد شاہ 537 وچ اقتدار وچ آیا۔ تخت اُتے بیٹھنے دے بعد ، اس نے امراء نوں مطمئن رکھنے دی پوری کوشش کيتی ، تاکہ اوہ اس دے بھائی سلجوق شاہ دے نال شامل نہ ہوئے۔ اس دے بعد محمد شاہ نے انہاں دی حکومت دے مخالفین نوں اَنھّا ، قید تے انہاں دے خاتمے دے لئی قتل کرنے دا حکم دتا۔ [۱۸۳][۱۸۴] روایات دے مطابق ، سیاسی اقدامات وچ اپنی مہارت دے علاوہ ، اوہ اک بہت ہی خونخوار آدمی سی تے اس ملک دے بھائیاں تے عمائدین سمیت ، کسی نوں وی قتل کرنے توں دریغ نئيں کيتا ، جو اس دے تخت اُتے آنے دے خلاف سن ۔ [۱۸۵] لیکن ابوحمید کرمینی دے مطابق ، عمانی اسحاق جو اس دی خدمت کردے نيں کہندے نيں:
"اک دن اسيں ملک دے نال اس دے گھر جارہے سن ۔ اسيں اس مقام اُتے پہنچے جتھے اُتے کاغذ دے چند ڈھیر سب گڑبڑ ہوگئے سن ۔ اساں پُچھیا ایہ کاغذات کیہ نيں؟
بادشاہ نے انہاں نوں اماماں دا فتوی دسیا۔ "ميں نے کدی کسی نوں قتل نئيں کيتا جدوں تک کہ ائمہ موصوف نے فتویٰ جاری نئيں کيتا جس وچ کہیا گیا سی کہ اسنوں ماریا جانا اے۔"[۱۸۶][۱۸۷]
اسی دے نال ہی ، اوہ سائنس نال محبت کرنے والا تے فن نال محبت کرنے والا حکمران سی تے انہاں نے کرمان وچ وڈے کتب خانے بنائے ، اوتھے 5،000 کتاباں رکھن، تے بام ، جیرفت تے کرمان وچ اسکول مدارس و رباطات تے مسیتاں تعمیر کيتیاں ۔ انہاں نے لوکاں دی سلامتی تے فلاح و بہبود اُتے وی پوری توجہ دتی۔ اپنے دور وچ ، سلطان مسعود سلجوقی نے دو بار کرمان نوں فتح کرنے دی کوشش کيتی ، لیکن دونے بار اوہ محمد شاہ توں ہار گیا۔ محمد شاہ 141 سال حکمرانی دے بعد 551 وچ بالآخر قدرتی موت دا شکار ہوگئے۔ [۱۸۸][۱۸۹]
طغرلشاہ
[سودھو]551ھ وچ طغرلشاه، نے اپنے بیٹے محمد شاہ دی موت دے بعد ، اقتدار سنبھالیا ۔ کتاب تریخ وزیری دے مطابق ، اوہ اک انصاف پسند بادشاہ سی ، جس نے لوکاں تے اپنے رعایا اُتے بہت زیادہ توجہ دتی سی ، تے اس دی وجہ توں اوہ ہر اک وچ مقبول ہويا سی۔ اپنی حکمرانی دے آغاز وچ ، اس نے اپنے بھائی ، محمود شاہ نوں قید دا حکم دتا ، تاکہ اس دا حکومت توں کوئی حریف نہ ہوئے تے اوہ امن دے نال اپنا اقتدار جاری رکھ سکے۔ [۱۹۰] ايسے دے نال ہی 552 ہجری وچ سلطان سنجر دی وفات دے بعد خراسان وچ ہونے والے فسادات دے نال ، تغرل شاہ نے اپنے ذہن وچ خراسان جانے دا سوچیا ، لیکن اپنے مصروف شیڈول دی وجہ توں ، اسنوں ایسا کرنے دا موقع نئيں ملا۔ [۱۹۱][۱۹۲]
اس وقت ، پچھلے حکمراناں دے دور وچ تجارت دی توسیع دے لئی بنیادی ڈھانچے دی فراہمی تے سازگار حالات دی وجہ توں ، کرمان دی معیشت تے تجارت عروج اُتے پہنچ گئی سی تے سرکاری خزانے وچ وافر دولت دے جمع ہونے دا سبب بنی سی۔ اوہ 12 سال حکمرانی دے بعد 563 وچ ، اکثر سلجوق دے موسم سرما دے راجگڑھ جیرفٹ وچ ، قدرتی وجوہات دی بناء اُتے چل بسا ، ۔ [۱۹۳][۱۹۴][۱۹۵]
کمزوری تے انتشار دا وقت
[سودھو]اپنی موت توں پہلے ، تغرل شاہ نے ارسلان شاہ دوم نوں اپنے ولی عہد دے طور اُتے متعارف کرایا۔ لیکن اس دی موت دے بعد ، 3 563 ہجری وچ ، اس دے دوسرے دو بیٹےآں ، بہرامشاہ تے تورانشاہ دوم نے ارسلان شاہ دی نافرمانی دی تے تخت و حکمرانی دا دعوی کيتا ، تے ہر اک شہر وچ آباد ہوگیا۔ اس طرح جانشیناں تے اس دے نتیجے وچ سیاسی کمزوری تے تنازعات دا دور شروع ہويا۔ اس دے نتیجے وچ ، دعویداراں تے امیراں دی سازشاں دے تنازعات وچ قواردیائی حکمرانی دے آخری ویہہ سالاں نے حکومت کیتی ، تے قاوردی شہزادے اپنے غلاماں ، اتابکان تے نوکراں دے کھلونے سن ، جو بالآخر کرمان تے مکران وچ بہت تباہی تے قحط دا باعث بنے۔ [۱۹۶][۱۹۷] جداں کہ ابو حامد کرمینی نے اس وچ کہیا اے:
در عهد ما هر خوشه گندم که میآید، پرچمی با خود میآورد.
ساڈے عہد وچ ، گندم دا ہر خوشہ جو آندا اے اوہ اپنے نال اک حملہ آور لاندا اے۔ [۱۹۸]
پہلے ، اک بار جدوں بہرامشاہ نے شہر دے کرمان اقتدار وچ جھڑپاں دے دوران سب توں وڈا بیٹا ارسلانشاہ تے وارث تغرول تے امارت بام نوں اپنے ہتھ وچ لیا ، اس دے بھائیاں نے والد دی مرضی دے مطابق اس دے بعد اس دی دعوت مانی۔ لیکن کرمان وچ اقتدار حاصل کرنے والے بہرام شاہ نے اسنوں مسترد کردتا ، تے تورانشاہ نے اپنے دوسرے بھائی ، جو اقتدار وچ ہونے دا دعویٰ کيتا ، نوں شکست دے دتی ، تے کرمان دے علاوہ ، جیرفت دا کنٹرول سنبھال لیا۔ شکست دے بعد ، توران شاہ فارس چلا گیا تے اتابک زنگی توں اک لشکر لے کے اپنے دوسرے بھائیاں توں زیادہ طاقت لے کے کرمان پرت آیا۔ بہرام شاہ ، جس نے بیشتر علاقے نوں کنٹرول کيتا ، اپنی فوج دا مقابلہ کرنے وچ ناکام رہیا تے اوہ خراسان فرار ہوگیا۔ لیکن اس نے خراسان وچ اک لشکر جمع کيتا تے اوہ توران شاہ نوں شکست دینے تے عجمی عراق فرار ہونے وچ کامیاب ہوگیا۔ بہرامشاہ تے تورانشاہ دے وچکار کشمکش دے درمیان ، ارسلانشاہ نے اک فوج دے نال بہرامشاہ دا محاصرہ کرلیا جو اس نے عراق دے سلجوق سلطان ارسلان بن تغرل سے لیا سی۔ بہرام بام گیا تے فوج دے نال کرمان واپس آیا۔ بہرام نے شہر دا محاصرہ کيتا تے ارسلانشاہ نوں یزد نوں دے دتا تے فرار ہوگیا تے خود شہر وچ داخل ہويا تے اپنے آپ نوں کرمان دا بادشاہ سلجوق متعارف کرایا۔ لیکن اک سال حکمرانی دے بعد ، 570 ہجری وچ ، اوہ دوسرے دو بھائیاں ( توران شاہ تے ارسلان شاہ ) دے درمیان اختلافات تے تناؤ نوں دوبارہ زندہ کرنے دے لئی ، جلوہ گر ہونے توں [۱۹۹] ہلاک ہوگیا [۲۰۰][۲۰۱][۲۰۲] تے کرمان فیر لڑائیاں تے جنگاں، تے نال ہی انہاں واقعات دے نال نال ، دوسرے خطےآں دے حکمراناں جداں سلطان ارسلان بن تغرل تے معیاث الدین ایبیح نوں موقع ملے گا کہ اوہ کرمان دی حکومت دے امور وچ مداخلت کرن تے اپنے مفادات نوں حاصل کرن۔ [۲۰۳][۲۰۴]
[۲۰۵]پہلے ایہ ارسلان شاہ سی جو تخت اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب رہیا سی ،، لیکن 572 ء وچ ، فیر سیرجان وچ اپنے بھائی دے نال جنگ وچ ، تورانشاہ ہلاک ہوگیا ، توورشاہ ایبک اتابکان یزد دے اتابک رکن الدین سام دی مدد لینے وچ کامیاب ہوگیا تے کرمان آگیا سی ، اوہ اقتدار سنبھالنے دے قابل سی۔ [۲۰۶][۲۰۷] اُتے ، اس دی تخت نشینی بادشاہ دینار دے زیر اقتدار غزاں دے پہلے حملےآں دے نال کرمان تے جیرفت اُتے حملہ ہويا سی ، تے 575 ہجری وچ انہاں وچوں کچھ علاقےآں اُتے پرت مار تے قبضہ ہويا ۔ [۲۰۸][۲۰۹][۲۱۰] اس صورت حال نوں ہور خراب کرنے دے لئی ، توران شاہ ، 7 سال دی حکمرانی دے بعد ، بالآخر 579 ہجری وچ رفیع الدین محمد (ظفر محمد) نامی شخص دے بغاوت دے دوران قتل کيتا گیا۔ [۲۱۱][۲۱۲][۲۱۳][۲۰۵]
حکومت دا خاتمہ
[سودھو]تورانشاہ دوم دی وفات دے بعد ، محمد شاہ دوم ، بہرامشاہ دا بیٹا ، ظافر محمد دی مدد توں ، جیل توں فرار ہونے وچ تے اقتدار سنبھالنے دے بعد اقتدار حاصل کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ اس دے فورا بعد ہی ، محمد شاہ نے ، ظافر محمد توں خوفزدہ ہوئے کے اس دا قتل کردتا ، لیکن اس دا اقتدار غزاں دے زیر اقتدار سی ، جس نے علاقے تے کرمان وچ اقتدار اُتے قبضہ کر ليا سی۔ [۲۱۴] اس وقت ، ملک وچ قحط تے افراتفری دی وجہ توں ، لوکاں دے رہائشی حالات مشکل ہوئے چکے سن [۲۱۵]اور محمد شاہ انہاں مسئلاں نوں حل کرنے تے غزن دے تسلط تے اثر و رسوخ توں نکلنے دے لئی پہلے بام گئے تے فیر تغرل سوم ، عراق دے سلجوق سلطان ، تکش ، خوارزمشاہیان دے سلطان تے شہاب الدین ، غوریان دے سلطان جداں لوکاں توں مدد لئی۔ لیکن اس دا نتیجہ نئيں نکلیا۔ شبانکارهای کہندے نيں:
… محمد پیش از رفتن به بم، چون از نفوذ غزان به تنگ آمده بود به اصفهان رفت و از سلطان طغرل بن ارسلان سپاه گرفت و به کرمان آمد. غزان چند روزی پنهان شدند.
آخر کار ، 580 ہجری وچ ملک دینار نے محمد شاہ اُتے حملہ کيتا تے کرمان اُتے قبضہ کرلیا ، تاکہ آل قاورد صفحہ ہستی توں محو و نابود ہوئے جاواں۔ [۲۱۶][۲۱۷] محمد شاہ پہلے فارس تے فیر سیستان چلے گئے ، فیر اوہ خوارزمشاہیاں دے نال خوارزم پہنچ گئے۔ اس دے بعد اوہ غزنی چلا گیا تے 583 ہجری وچ اوتھے فوت ہوگیا۔ [۷۹][۲۱۸] کرمان دے سلجوقاں دی حکومت دا تختہ پلٹنے دے سبب مقامی لوکاں تے سلجوق قبیلے دے لوکاں دے اک وڈے گروہ دے دوسرے شہراں وچ نقل مکانی ہوئی۔ [۲۱۹][۲۲۰]
کرمان دے سلجوقیاں دی اہمیت
[سودھو]کرمان دے سلجوقی ، عظیم سلجوقاں دے نال اپنے رشتے دے باوجود ، اک آزاد مقامی خانداناں وچوں اک سمجھے جانے چاہئاں ، جس نوں مختلف معاملات وچ سلجوقاں دی مرکزی حکومت توں مکمل آزادی تے آزادی حاصل سی۔ اقتدار وچ آنے توں پہلے سلجوق ترکمن وسطی ایشیا دے میدانی علاقےآں وچ خانہ بدوش معاش دے عادی سن ۔ ایرانی سطح مرتفع اُتے اقتدار وچ آنے دے بعد ، انہاں نے اپنے سابقہ قبیلے تے قبیلےآں دی بہت ساریاں روایات نوں اپنے علاقے اُتے حکومت کرنے دے لئی استعمال کيتا۔ ایہ انہاں دی کچھ شاخاں وچ تے وی مضبوط سی ، جداں کرمان دے سلجوق، جو اک مقامی حکومت بنانے وچ کامیاب ہوئے سن ۔ انہاں کماں وچوں اک جو سلجوقاں نے اپنے علاقے وچ اقتدار وچ آنے دے بعد کيتا ، جداں کہ اوہ وسطی ایشیاء دے میدانی علاقےآں وچ جدوں کردے سن ، اوہ ایہ سی کہ انہاں دے پاس دو راجگڑھ (دار الملک) سن ۔ جیرفت ، موسم سرما دا ، کرمان دے گرم خطے وچ واقع سی ، تے بردسیر سرما کا، سردسیر دے سرد علامے وچ سی۔ [۲۲۱]
قاوردیان حکومت نیڑےا اک سو پنجاہ سال تک قیام کرنے وچ کامیاب رہی ، ايسے دوران کرمان تے اس دے نواحی علاقے، عراق ، خراسان تے آذربائیجان وچ سلجوق خاندان دے داخلی تنازعات توں تے قاوردی خاندان دے سائے وچ ، زراعت ، جانور پالنے تے تجارت دے شعبےآں وچ ترقی ہوئی۔ اس خاندان دی اہمیت دی اک ہور وجہ فارس ، یزد ، طبس ، سیستان ، مکران تے حتی عمان جداں علاقےآں اُتے انہاں دی موجودگی تے حکمرانی سی جس نے انہاں دی عظیم طاقت تے غلبہ ظاہر کيتا۔ [۲۲۲] اگرچہ اس دور دی اختتام اُتے اس خاندان دی حکمرانی انحطاط تے تقسیم کيتی گئی سی ، لیکن اقتدار دی مدت دے دوران ، اس نے نسبتا سلامتی تے امن فراہم کیہ۔ سائنسی مراکز توں دوری دے باوجود ، اس خاندان دے کچھ حکمراناں نے ، علمائے کرام دی حمایت توں، اسکولاں دے قیام تے لوکاں نوں شاعری تے ادب دی ترغیب دینے دی کوشش کيتی۔ [۲۲۳]
تغرل شاہ دے دور حکومت وچ ، کرمان تے عمان وچ تجارت دی نمو ریاست دے خزانے وچ نمایاں اضافہ ہويا تے ايسے وقت بلوچستان دے تصفیے اُتے وی خصوصی توجہ دتی گئی۔[۲۲۴] قاوردی حکمرانی دے آخری برساں وچ کرمان وچ بدامنی ، قحط تے شدید شدت دے باوجود ، کرمان اُتے دینار دا تسلط بظاہر نجات دہندہ نئيں سمجھیا گیا سی۔ اس باب وچ مؤدخ عقدل علی دی جو قابل ستائش رپورٹ اے اس وچ تھوڑی بہت مبالغہ آرائی اے۔ کرمان دے قتل دے بعد ، مقامی طاقت ، جو اک طویل عرصہ توں دینار تے اس دی اولاد دے قبضہ وچ سی ، تے تھوڑی دیر دے بعد ، باراک حاجیب ، ایتھے آئے تے قراختاییان دی تشکیل کيتی۔[۲۲۵][۲۲۶]سانچہ:سالشمار سلجوقیان کرمان ۱
انتظامی تنظیم
[سودھو]عظیم سلجوقی سلطنت دی انتظامی تنظیم
[سودھو]سلجوقی سلاطین دی ریاست دی اساس سامانیاں تے غزنویاں دونے دی طرح دربار (درگاه) تے دیوان ساری دا مرکب سی۔ اس طرح ، دربار خود دو حصےآں وچ منقسم اے: درگاہ نال تعلق رکھنے والا بخشی ، سلطان دے حرم(حرم سلطان) نال تعلق رکھدا سی تے اس دے خصوصی منتظم تے درگاہ دے ہور حصےآں دی حیثیت توں اسنوں مالی تے معاشی امور حاصل سن ۔ [۲۲۷] انتظامی تنظیم دا دوسرا حصہ دیوان سی ، جس دی سربراہی اک وزیر کردے سن ، تے ایہ بیوروکریسی عام طور اُتے ایرانی وزراء دے ہتھ وچ ہُندی سی۔ [۲۲۸] ایرانی رسم و رواج توں سلجوقاں دی ناواقفیت دی وجہ توں اوہ ایرانی وزیراں تے سکریٹریاں نوں ملک دے امور نوں منظم کرنے دے لئی استعمال کردے سن تے سلطنت نوں چلانے دے لئی بیوروکریسی دی شکل وچ ایرانیاں دی صلاحیتاں نوں استعمال کردے سن ۔ قدیم ایرانی بیوروکریسی نے وی اک مرکزی حکومت قائم کرنے دی کوشش کيتی جس نے اک نقطہ توں طاقت دا استعمال کيتا۔ لہذا ، وزارت دا اک اہم کم ملک دے امور نوں منظم کرنا سی۔ [۲۲۹] خواجہ نظام الملک التوسی عظیم سلجوق خاندان دے عدالدی امور دا بنیادی تے انحصار نقطہ سی۔ انہاں نے 465 ہجری وچ اپنے قتل دے بعد دس سال تک الپ ارسلان دے وزیر دی حیثیت توں خدمات انجام دتیاں۔ ویہہ سال تک بطور اتابک تے وزیرشاہ ، سلجوق سلطنت دے امور نوں سنبھالے۔ اس عرصے دے دوران ، خواجہ نظام الملک فتوحات تے فوجی مہمات ، برخاستگی تے تنصیبات ، سیاسی شادیاں ، عباسی خلافت دے نال تعلقات ، اوقاف دی نگرانی ، مذہبی تے ثقافتی ادارےآں سمیت تمام امور وچ ماہر سن ۔ [۲۳۰]
اگرچہ سلطنت دی روایت وچ ، اقتدار دے تصور دا مطلب ایہ سی کہ مرکزی اختیارات اک ہی شخص دے ہتھ وچ سن ،یعنی سلطان ، سلطان دی قدرت دی نوعیت دا انحصار مختلف قوتاں تے عہدیداراں دے وچکار توازن اُتے سی ، تے سلطان دی طاقت نوں اقتدار دے کنٹرول دے ذریعے برقرار رکھیا گیا سی۔ ایہ ہويا ، لیکن جدوں حکمراناں دا اختیار سلطان توں ودھ گیا تاں حکومت نے اک فوجی کردار ادا کيتا ، لہذا بیوروکریسی نے باضابطہ کردار ادا کيتا تے مرکزی حکومت کمزور ہوگئی۔ [۲۳۱]
اتابکی ادارہ اک ایسا ادارہ سی جس نے سلجوق دے زمانے وچ زیادہ طاقت حاصل کيتی سی۔ اُتے ، شاید اس دی اصل دا پتہ ترکمان دی سماجی تنظیم تے رسم و رواج توں لگیایا جاسکدا اے۔ ، اتابک دا لقب سنبھالنے والا پہلا فرد نظام الملک سی ، جس توں ملک شاہ اول نے تخت نشینی دے موقع اُتے خواجہ نوں نوازیا سی۔۔ اتابکی ادارہ اپنی اصل شکل وچ اک طرح دا معاشرتی ادارہ سی تے بعد وچ حکومت کیتی عسکری سازی دے نتیجے وچ اس دا استعمال تبدیل کردتا گیا۔ ایہ ادارہ سلجوق دور وچ تیار ہويا سی تے اس دے سماجی تے سیاسی پہلو سن ۔ اتابیک شہزادے نوں تعلیم دلانے دا انچارج سی۔ سیاسی طور اُتے ، اتابکی ادارے دا اک کم حکمراناں دی نگرانی کرنا تے خطے وچ انہاں دے بغاوت نوں روکنا سی۔ جدوں سلطاناں دی طاقت دے سلسلے وچ حکمراناں دی طاقت وچ اضافہ ہويا تاں اس نے عملی شکل اختیار کرلئی- جدوں اتابکی ادارہ اک ممتاز ادارہ بن گیا تاں ، اتابکی خود ریاست دا اصل قدرتی حکمران بن گیا ، تے اس دے نال دا شہزادہ اک آلہ کار بن گیا۔ جداں ہی اتاتابی ادارہ دا سیاسی پہلو معاشرتی پہلو اُتے غالب آگیا ، ریاستاں نوں اک شخص دی بجائے متعدد اتاباکاں دے سپرد کردتا گیا ، یا اک امیر متعدد ریاستاں دا اتابیک ہوگیا۔ اک طرف سلطان اتابکی ادارے دے ذریعے عظیم حکمراناں دے معمول دے اتحاد نوں حاصل کرنے دی کوشش کر رہیا سی ، تے دوسری طرف ، اوہ اپنی حقیقی آزادی دے قیام تے استحکام دے خواہاں سن ۔ حکمراناں نے ہمیشہ بادشاہت دی وراثت دی وجہ توں اپنے خاندان دے کسی اٹا بیک دے رکن نوں اقتدار وچ لیانے دی کوشش کيتی ، تاکہ اوہ اپنی مرضی دے مطابق حکومت کرسکن۔ اس طرح ، اتابکی سیاسی اسٹیبلشمنٹ سلجوق سلطنت دے خاتمے دا اک ممکنہ عامل بن گئی۔ [۲۳۲][۲۳۳]
کرمان دے سلجوقیاں دی انتظامی تنظیم
[سودھو]عظیم سلجوقاں دی طرح کرمان دے سلجوق، تے اس حکومت کیتی تقلید کرنے دی حد تک ، اس دے پاس دیوان اشراف، دیوان استیفا، دیوان انشاء تے ہور عہدےآں دے نال نال اتابکی تے امیر سلاح وی سن ۔ [۲۳۴]
جب قاورد بردسیر وچ تخت اُتے بیٹھیا ايسے وقت اس صوبے دا جج محمد فزاری نامی اک شخص سی۔ ایہ شخص آل بویہ دے زمانے وچ فارس تے کرمان دے ججاں وچوں اک وی سی تے اسنوں عضدالدوله دیلمی نے بہت عزت دتی سی۔ انہاں دے بچے فارس تے کرمان وچ جج وی سن ، انہاں وچ انہاں دے بیٹے ابوالحسن فزاری وی شامل سن ، جنھاں نے کتاب فارس نامہ(فارسنامہ) دے مصنف دے لفظاں وچ ، "کدی وی جائیداد دا مالک نئيں سی تے اس دے سوا اوہ نئيں بیٹھیا سی سوائے مصری بہیما دے ..."۔ اسنوں قاورد لیایا گیا تے فزاری نوں دیکھدے ہی سلطان نے 433 ہجری وچ وزارت انہاں دے سپرد کردتی۔ اس طرح ، ایہ دیکھیا جاسکدا اے کہ کرمان دی سلجوق دربار دے پہلے وزیر محمد فزاری نيں۔ اوہ سول تے سیاسی شعبےآں وچ خدمات دا اک ذریعہ رہیا اے۔ [۲۳۵] قاورد دے دور اقتدار دے سیاسی واقعات وچ انہاں دا عظیم سلجوقی سلاطین دے نال اس دا رشتہ وی شامل اے ، جس وچ اس دا ارسلان دے خلاف بغاوت وی شامل اے۔
ابن اثیر نے اپنے بھائی دے خلاف قاورد دے اکسانے والے نوں اک جاہل وزیر سمجھیا اے جو "باقاعدگی توں قارا ارسلان قاورد نوں ظلم و بربریت دا مشورہ دیندا سی تے اس وزیر دے اثر و رسوخ وچ ہی قاورد نے بغاوت کی ۔ " اوہ وزیر اوہی شخص ، محمد فزاری سی۔ جداں کہ ذکر کيتا گیا اے ، سلجوق سلطنت دی انتظامیہ وچ وزراء دا اک کردار سلطنت نوں بڑھانا سی۔ [۲۳۶] شاید ايسے سلسلے وچ ، فاضری نے کیورڈ نوں اپنے بھائی اُتے حملہ کرنے دی ترغیب دی۔ انہاں نے امید ظاہر کیتی کہ اوہ سلجوق سلطنت اُتے حکمرانی کر سکدے نيں۔ فاضری جاندی سی کہ قاورد دی فتوحات دے نال ، اس دا کردار وی زیادہ نمایاں ہوئے گا۔ اس سلسلے وچ کامیاب نہ ہونے پانے والی فاضری نے سول کم کر کے لوکاں وچ مقبولیت حاصل کرنے دی کوشش کيتی۔ چنانچہ اس نے سائنسی تے مذہبی تھاںواں دی تعمیر شروع کردتی۔ محمد فزاری دے سول کماں وچ شیراز وچ اسکولاں دا قیام وی شامل سی ، جس دے وزیر نے "بہت ساری رقم مختص کيتی۔" [۲۳۷][۲۳۸]
ایران شاہ دے دور تک ، انتظامی تے بیوروکریسی دی طاقت شاہ دے مقرر کردہ وزیر دے ہتھ وچ سی ، لیکن ایران شاہ دے دور توں ، امیر العمرا تے اتابکان جداں دوسرے گروپ انتظامی تے بیوروکریٹک دے شعبے وچ اقتدار حاصل کرنے وچ کامیاب رہے۔ کرمان دے سلجوقاں دے بارے وچ ، اسيں پہلی بار ایران شاہ دے اتابک ، کاکبیلیمان دے اثر و رسوخ دا تذکرہ کرسکدے نيں ، جو خود شاہ اُتے تے اس دے اقتدار دے عمل اُتے بہت زیادہ اثر و رسوخ رکھنے وچ کامیاب سن ۔ [۲۳۹][۲۴۰]
جب محمد شاہ اقتدار وچ آئے تاں ، اس دی تمام تر کوششاں حکمراناں نوں مطمئن رکھنے دے لئی صرف کردتی گئياں ، تاکہ اوہ اپنے بھائی سلجوق شاہ وچ شامل نہ ہون۔ اس توں امیراں دی زبردست طاقت ہوئی۔ اس طرح ، وزراء نوں مکمل طور اُتے پسماندہ کردتا گیا ، تے انہاں ذرائع وچ جو محمد بن ارسلان شاہ دے دور دی گل کردے نيں ، ایتھے تک کہ کسی وزیر دے ناں دا ذکر تک نئيں کيتا گیا۔ بلاشبہ ، بیوروکریٹک نظام دی کامیابی دا انحصار افراد تے ادارےآں دی طاقت اُتے ہُندا اے جو نظام دے تمام اجزاء دے ذمہ دار نيں۔ [۲۴۱] اوہی عمل جو محمد شاہ دے دور وچ ہويا سی تے آخر کار امیر العمرا ، جو حقیقت وچ اتابکی سلطان تک جا پہنچیا تے دربار دے تمام اختیارات سنبھال لیا ، وزرا نوں برخاست تے وزارت نوں وکھ تھلگ کردتا۔ [۲۴۲]
ہنگامے دے وقت وزرات دی صورتحال دے بارے وچ ، ایہ کہنا چاہیدا کہ دو وجوہات دی بناء اُتے ، وزراء دا کرمان دی انتظامیہ وچ عملی طور اُتے کوئی کردار نئيں سی۔ اول ، اتباکین دی بے پناہ طاقت جداں اتابک معیدالدین ریحان تے اتابک قطب الدین محمد نے اپنے وقت دے وزراء نوں اپنی کارکردگی دا مظاہرہ کرنے دی اجازت نئيں دتی تے دوسرا ایہ کہ اس ہنگامہ خیز دور دے وزیراں وچوں کوئی وی اقتدار سنبھالنے دے لئی اِنّا طاقتور نئيں سی۔ کرمان دی سلجوق حکومت نے اوہی باقاعدہ کردار کھو دتا جدوں وزیر نے سلطان دی طاقت نوں کم کيتا۔ لیکن کرمان دی سلجوق حکومت وچ ، معاملات حکمراناں تے اتاباکان دے زیر کنٹرول سن ، تاکہ اوہ وی سلطان اُتے قابو پاسکن تے وزراء نوں قتل کرسکن۔ اس مدت دے دوران وزارت دی ناقص کارکردگی دی وجہ توں کم ذرائع نے اس مسئلے اُتے گل کيتی۔ بوہت سارے معاملات وچ ، وزرا دی برطرفی تے انہاں دی تنصیب دی تریخ دا ذکر نئيں کيتا جاندا اے۔ وزارت تغرل شاہ دے بیٹےآں دے دور وچ پیچیدہ ہوگئی۔ کرمان دی سلجوک حکومت فوجی حکمراناں دے ماتحت آئی۔ حکمراناں دے اختیار نے سلطان دی عظمت نوں کم کردتا۔ اتابکان مقابلہ نے وزراء توں اقتدار کھو لیا ، تے انہاں مقابلاں نے وزراء دی زندگی نوں بہت مختصر کردتا۔ [۲۴۳]
وزراء تے آلقاورد دے اتاباکان
[سودھو]- محمد فزاری (نامعلوم - ۴۵۹ هجری):وہ کرمان دے مشہور ججاں وچوں اک سن تے آلہ بویہ تے دیلمیاں دے اعتبار توں قابل اعتماد سن ، جو کرمان دی فتح دے بعد وزارت وچ آئے سن تے کرمان وچ متعدد سول تے سیاسی کماں دا ذریعہ سن تے کیورڈ نوں الپ ارسلان دے خلاف ڈٹ جانے دی ترغیب دتی سی۔ شد۔[۲۴۴]
- مکرم بن علا (۴۶۵–۴۹۰ هجری):قاورد دی حکمرانی دے اختتام اُتے ، اوہ وزیر بن گئے تے تورانشاه دے عہد تک اس عہدے اُتے فائز رہے تے انہاں نے مسجد ملک سمیت کرمان وچ متعدد خدمات انجام دتیاں۔ اوہ بہت ہی علم والا ، شائستہ تے در حقیقت ، فراخ تے فیاض سی۔ اک نظم وچ ، معزی نے انہاں نوں مجیر الدولہ دے لقب توں سراہا اے۔:[۲۴۵]
- اتابک ناصر الدولہ (490-495 ہجری) : ایران دے وزیر تے اتابک شاہ ، جو اپنے اسماعیلی خیالات دے خلاف رکاوٹ سن ۔ [۲۴۶]
- مولانا مجدالدین (495-497 ھ) : وزیر ارسلان شاہ ۔
- ناصح الدین ابو البرکات (552-555 ہجری) : تغرل شاہ دے وقت دے وزیراں وچوں اک جس نے وزارت توں استعفیٰ دے دتا تے تصوف دا رخ اختیار کيتا۔ [۲۴۷]
- ناصرالدین افزون (6 566۔ - 56767 : ھ) : تغرل شاہ دا اک ہور وزیر جو اپنی موت تک اس منصب اُتے قائم رہیا تے اس دے بعد ہنگامےآں دے دوران شاہ دینار دی خدمت کيتی۔ [۲۴۸]
- ابو حامد افضل کرمینی : اوہ سلجوق کرمان دی ملازمت وچ طویل عرصے توں درس و تدریس تے مشق وچ مصروف سی تے املاک دینار ، انہاں دے لئی اک معالج ، تے اس دے علاوہ ،اتابکان یزد تے اولاد طغرلشاه سلجوقی دی مدد توں طبی سائنس وچ انہاں دے غلبے دی وجہ تاں۔ وی لطف اٹھایا۔ [۲۴۹][۲۵۰]
- اتابک مویدالدین ریحان ( 560--570) نے دیر تک تغرلشاہ حکومت تے بہرامشاہ وچ عہدہ سنبھالنے دے لئی حکومت کیتی مدد کيتی۔
- اتابک محمد بوزقش (570-572 ہجری) : اوہ معید الدین ریحان دے بعد کرمان دے سب توں وڈے اتابک سن ، جو پہلے بہرام شاہ تے فیر ارسلان شاہ وچ شامل ہوئے۔ [۲۵۱]
- ضیاءالدین ابو المفاخر (565-566 ھ) : وزیر بہرام شاہ ، جو اپنے حریفاں اُتے فتح دے بعد اس مقام اُتے آیا سی۔ اپنی وزارت توں پہلے اوہ بام دربار دے ممبر سن ۔
- زین الدین کیخسرو (566-567 ہجری) : جو ابو المفاخر کی وفات دے بعد اس مقام پر پہنچے تے کچھ ہی عرصے تک اس منصب اُتے فائز رہے۔ [۲۵۲]
- ظہیرالدین افزون : اتابکان تے سلجوق وزراء کرمان سے
- زین الدین مہداب : کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزرا وچوں اک
- ناصرالدین ابولغسیم: کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزرا وچوں اک
- شہاب الدین کییا محمد ابن المفرہ : کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزرا وچوں اک
- سابقہ دین زووارہ ای: کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزرا سے
- خواجہ علی خطیب : کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزرا وچوں اک
- فخر الاسلام : کرمان دے وزیر اتابکان تے سلجوق سے
- شرفکوبنانی: کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزراء [۲۵۳]
معاشی تے تجارتی صورتحال
[سودھو]کرمان تے آس پاس دے علاقےآں اُتے قبضہ کرنے دے بعد ، سلجوقاں نے انہاں علاقےآں وچ تجارت تے تجارتی رستےآں دی طرف اپنی توجہ مبذول کروائی تے اسنوں خوشحال بنانے دے لئی اقدامات کیتے۔ ایہ اعمال اس خاندان دے بانی شاہ قاورد دے زمانے توں شروع ہوئے سن ۔ انہاں نے ایرانی سطح مرتفع دے مشرق تے جنوب مشرق وچ خطے وچ اک نسبتا مضبوط حکومت دے قیام دے علاوہ ، اپنی ابھرتی ہوئی حکومت کیتی بنیاداں نوں مستحکم کرنے تے انہاں علاقےآں وچ خاطر خواہ سکون تے سلامتی پیدا کرنے دے اقدامات وی کیتے۔ [۲۵۴][۲۵۵] ایہ سکون مستقل نئيں سی تے اس وچ اتار چڑھاؤ وی سی ، تے اس خاندان دے کچھ نا اہل بادشاہاں نے شاہ قاورد دے دور وچ پیدا ہونے والے امن نوں پریشان کيتا سی۔ بلاشبہ ، کرجو دے تجارتی امور دے انعقاد وچ سلجوق بادشاہ قاورد دے اقدامات نے کرمان دے سلجوقاں نوں مضبوط بنانے وچ اہم کردار ادا کيتا۔ کرمان نوں فتح کرنے تے دیلمیاں نوں بے دخل کرنے دے بعد ، پہلے قدم وچ ، جنوبی کرمان دے باشندےآں تے سیکیورٹی کرمان نے برساں توں ڈاکو تے سکتکش کوفے دے لوکاں نوں سخت پریشان کردتا ، لوکاں دے عمائدین نوں مار ڈالیا ، سیکیورٹی اس نے کرمان دے تجارتی رستےآں نوں بحال کيتا ، خاص طور اُتے جیرفت خطے ، جو کرمان دے اہم تجارتی مراکز وچوں اک سی۔ [۲۵۶][۲۵۷] ہور ، قاورد نے کرمان دے تمام علاقےآں اُتے مارچ کيتا تے انہاں علاقےآں اُتے قبضہ کيتا تے اک متفقہ حکومت قائم کيتی۔ [۲۵۸]
قفص دے لوکاں نوں دبانے تے جیرفت تے جبل البراز دے راستے وچ سلامتی دے قیام دے بعد ، جدوں انہاں نے عمان دے بے حد دولت تے بے دفاع دے بارے وچ سنی ہوئی خبراں تے بیانات دی وجہ توں ، اس علاقے دا رخ کيتا تے اسنوں فتح کرنے دی کوشش کيتی۔ [۲۵۹] انہاں وضاحتاں دے علاوہ ، عمان دی سرزمین نوں اک خاص تجارتی تے معاشی مقام حاصل سی ، تے چونکہ عمان دے حکمران نے لاہسا تے قطیف تے بحرین دی سرزمین جداں علاقےآں اُتے وی حکمرانی کيتی ، لہذا عمان دے قبضے نوں انہاں تمام علاقےآں دی فتح سمجھیا جاندا سی۔ [۲۶۰] اس مطالبے نوں حاصل کرنے دے لئی ، شاہ قورد نے ، ہرمز دے حکمران دی مدد توں ، عمان دے حکمران شہریار بن تافیل دے بغیر کسی مزاحمت دے اس علاقے اُتے آسانی توں قبضہ کرلیا تے اپنے خزانے دے لئی اپنے خزانے اُتے قبضہ کرلیا۔ اس دے بعد اس نے عمان دے حاکم نوں بچا لیا تے اپنا منصب برقرار رکھیا ، عمان دے حاکم نوں قابو کرنے دے لئی اپنے ہی اک امیر نوں مقرر کيتا۔ [۲۶۱][۲۶۲][۲۶۳][۲۶۴]
اپنے عمل توں ، اس نے کرمان نوں اک نیم خودمختار ریاست دا درجہ دے دتا تے انھاں سلجوقاں دے انداز وچ اک جھنڈ بنانے دا حکم دتا جس وچ دخش تے تیر دے کردار دے نال خطوط اپنے ناں تے لقباں دے نال درج کروانا سی۔ [۲۶۵][۲۶۶][۲۶۷] انہاں نے اپنے علاقے دے سکےآں دے استحکام تے استحکام نوں برقرار رکھنے دے لئی وی سخت محنت دی ، جس نے بلا شبہ کرمان تے آس پاس دے علاقےآں وچ تجارت دی خوشحالی وچ ناقابل تردید کردار ادا کيتا۔ [۲۶۸][۲۶۹][۲۷۰]
قاورد نے تجارتی رستےآں اُتے وی توجہ دتی تے کاروباری صورتحال نوں بہتر بنانے تے مسافراں تے قافلاں دی مدد دے لئی تجارتی رستےآں دی مصروفیات دے لئی سہولیات فراہم کيتیاں ۔ اس میدان وچ انہاں دے اقدامات وچ تجارتی رستےآں دے نال کھمباں دی تعمیر وی شامل سی۔ ایہ سنگ میل کئی میل دور توں دیکھیا جاسکدا سی تے مسافراں تے تاجراں دے لئی الجھناں توں بچکيا سی۔ سلطان دے حکم توں ، انہاں کھمباں دے سوا ، مسافراں ، سوداگراں تے انہاں دے گھوڑےآں تے اونٹھاں نوں آرام کرنے تے پانی پینے دے لئی اِٹاں توں بنیا ہویا اک حوض ، اک تالاب تے غسل سی۔ کرمان توں سیستان تک تجارتی راستہ انہاں رستےآں وچوں اک اے جتھے ہن وی سرکاری عمارتاں دے آثار دیکھے جاسکدے نيں۔ ایہ سڑک لوت دے بیابان سے گزری۔ شاہ قاورد دے حکم توں ، اس سڑک اُتے ، وادی دے سر توں لے کے بام دے فہرج تک ، جو چوبیس فرسخ (تقریبا اک سو چالیس کلومیٹر) اُتے محیط سی ، ہر تن سو قدم اُتے انسان دی بلندی توں دو ملی میٹر تک تعمیر کيتا گیا سی۔ اس طرح کہ رات ہر خواہش دے دامن توں دکھادی دیندی سی ، اک ہور خواہش۔ [۲۷۱][۲۷۲] انہاں سلاخاں دے علاوہ ، بہت سارے کارواینسیریز ، باڑ ، مینار تے واٹر کاں صوبہ کرمان دے تجارتی رستےآں دے نال نال بنائے گئے سن ۔ [۲۷۳][۲۷۴] اس نے یزد توں دس میل دور اک گواہ وی تعمیر کيتا ، جو غواردی کنواں دے ناں توں جانیا جاندا اے ، جسنوں کرمان تے یزد دے وچکار سوداگر استعمال کردے سن تے اس دی حفاظت دے لئی اک افسر ہمیشہ کنواں دے پاس موجود ہُندا سی۔ [۲۷۵]
اس طرح دے اقدامات توں ، شاہ قاورد سرزمین کرمان وچ استحکام تے سلامتی پیدا کرنے وچ کامیاب رہیا ، جس نے خطے وچ تجارت دی ترقی تے ترقی وچ نمایاں کردار ادا کيتا۔ جداں کہ ابو حامد کرمانی نے لکھیا اے:
چهار حد کرمان، چنان شد که گرگ و میش، باهم آب خوردی و ، چون حرکت رکاب فرمود در بردسیرِ کرمان، صد مَن نان، به دیناری سرخ بود. بعد وچ آنکه به دولتخانهٔ جیرفت فرود آمد، آنهای رأی پادشاه کردند که هم در این هفته در بردسیر، نود مَن به دیناری کردند و ہور آرد سیاه و تباه میپزند؛ در حال با ده سوار از خواص عزم بردسیر کرد و یک شبانه روز به بردسیر آمد و جمله نانبایان را بخواند… پس چند تَن از معارف خبّازان در تنور تافته نشاند و بسوخت! و باز به جیرفت آمد.
"کرمان دی چاراں طرف حدود ایسی سن کہ بھیڑیا تے بھیڑ اکٹھے پانی پیندے تے ایہ اِنّی وسیع ہوئے گئی سن کہ ایہ خبر لیائی گئی سی کہ جدوں اوہ سردیاں دے وسط وچ جیرفت گیا سی، سو من نان اک سرخ دینار دا سی۔" .حکومت اُتے قبضہ کرنے دے بعد ، انہاں نے بادشاہ نوں ووٹ دتا ، جس نے ، اس ہفتے ، باردسیر وچ ، مینوں اک دینار ادا کيتا ، تے مینوں کالا وی کردتا تے تباہ کردتا۔ " ايسے دوران ، اوہ دس گھوڑےآں سواراں دے نال ، بردسیر دے سفر اُتے روانہ ہويا ، تے اک رات اوہ برداسیر آیا تے لہذا تعلیم دے میدانہاں وچوں کچھ ماہرین تندور وچ ظاہر نئيں ہوئے۔ تے اوہ واپس آگیا۔[۲۷۶][۲۷۷]
قاورد دے بعد دے دور وچ ، یعنی ، توران شاہ دے دور وچ ، عمان دے لوکاں نے بغاوت دی تے امیر تے سلجوق کمانڈراں نوں شہر توں باہر کڈ دتا۔ لیکن اس بدامنی نوں جلد ہی شاہ ترن شاہ دے ہنر تے مہارت تے فوجی دستےآں دی تیز رفتار تعیناتی توں دب کر دبا دتا گیا ، تے علاقے وچ امن بحال ہوگیا۔ اوہ علاقہ جو تجارتی تے تجارتی نقطہ نظر توں بہت اہم سی تے کرمان دے سلجوق سلطاناں دے لئی بہت اہمیت دا حامل سی۔ [۲۷۸][۲۷۹] اس دا دوسرا تجارتی منصوبہ ایہ سی کہ کیش جزیرے نوں سیراف دی بندرگاہ توں فارسی خلیج تجارتی مرکز دے طور اُتے تبدیل کيتا جائے۔ تے ایہ ہويا کہ آہستہ آہستہ ، جزیر کیش دے امیراں نے اقتدار حاصل کيتا تے ہمیشہ ہرمز دے بادشاہاں دے نال تجارتی مقابلہ وچ رہے۔ [۲۸۰]
توران شاہ دے دور حکومت دے بعد ، ارسلان شاہ اقتدار وچ آیا تے 42 سال تک اس تخت اُتے فائز رہیا۔ اس نويں بادشاہ دے طویل دور حکومت وچ ، تجارت تے تجارت وچ نمایاں ترقی ہوئی۔ [۲۸۱] اس وقت ، کرمان ترقی تے ترقی دی طرف گیا۔ جداں کہ تریخ تے تازگی دے لحاظ توں ، ایہ خراسان تے عراق دے برابر سی۔ رومن ، خراسان تے عراقی کارواں نے کرمان دے ساحل توں ہُندے ہوئے ہندوستان ، ابیسنیا ، زانزیبار ، چین ، تے یورپی علاقےآں جداں بلقان تے اٹلی دا رخ کيتا۔ [۲۸۲] ارسلان شاہ نے کرمان شہراں وچ اسکولاں تے کاروان سریز ورگی عمارتاں تعمیر کيتیاں تاکہ پہلے توں زیادہ مسافراں تے کاروباری افراد دی فلاح و بہبود نوں یقینی بنایا جاسکے۔ [۲۸۳]
ارسلان شاہ دے بیٹے تے جانشین محمد شاہ دے دور حکومت وچ تجارت وچ اضافہ ہُندا رہیا۔ اس دی موت دے بعد ، اس دے بیٹے تغرل شاہ نے اپنے بھائی ، محمود شاہ نوں شکست دے کے تخت اُتے چڑھ گیا۔ [۲۸۴] اوہ اس وقت تخت نشین ہويا جدوں اس دے والد نے ریاست وچ مکمل سیکیورٹی قائم کيتی سی ، تے ايسے سلامتی تے سکون دے وچکار تجارت وچ فروغ ملا۔ تغرلشاہ نے اپنا زیادہ تر وقت عیش و عشرت وچ صرف کيتا سی ۔ لیکن اتابکان کاردان دے وجود نے کرمان نوں سلامتی تے راحت بحال کردتی سی۔ اپنی تدبیر تے مہارت توں ایہ آتباکس نہ صرف کرمان دے سلجوق دے دائرے وچ امن و سلامتی مہیا کرسکے سن ، بلکہ انہاں نے تغرل شاہ سلجوک دے دور حکومت نوں سلجوق سلطاناں دے اک انتہائی ادوار وچ بدل دتا۔ [۲۸۵][۲۸۶] خجاح اتابک الادین نے نہ صرف کرمان دے سیلجوق علاقے وچ سیاسی صورتحال وچ استحکام بحال کيتا ، بلکہ اس سیاسی پرسکون دے سائے وچ تجارت دی ترقی تے اس حکومت کیتی معاشی صورتحال دی ترقی دی پیش کش نوں وی فراہم کیہ۔ [۲۸۷]
تغرل شاہ دی موت دے نال ہی ، اس سرزمین وچ سلامتی تے راحت تباہ ہوگئی تے اقتدار دے لئی انہاں دے بیٹےآں دی جدوجہد دے ہنگامہ خیز دور نے کرمان نوں تباہ کردتا۔ در حقیقت ، ایہ کہنا ضروری اے کہ کرمان دے سابق سلجوک سلطاناں نے جو کچھ اس سرزمین دی تجارت نوں فروغ دینے دے لئی کيتا سی ، اچانک غائب ہوئے گیا۔ انہاں تنازعات نے نہ صرف تجارتی تے تجارتی مراکز نوں ٹھہرایا ، بلکہ کرمان وچ قحط تے فاقہ کشی نوں وی پھیلادتا۔ [۲۸۸] ابو حامد کرمانی دے لفظاں وچ :
در کرمان قحطی مفرط ظاهر شد و سفره وجود، از مطعومات چنان خالی که دانه در هیچ خانه نماند. قوت هستی و طعام خوش در گواشیر، چندگاهی استه [ی] خرما بود که آن را آرد میکردند و میخوردند و میمردند. چون استه ہور به آخر رسید؛ گرسنگان، نطعهای کهنه و دلوهای پوسیده و دبّههای دریده، میسوختند و میخوردند و هر روز چند کودک در شهر گم میشدند که گرسنگان، ایشان را به مذبح هلاک میبردند و چند کس فرزند خویش طعمه ساخت و بخورد. در همه شهر و حومه، یک گربه نماند و در شوارع، روز و شب سگان و گرسنگان در کشتی بودند؛ جے سگ غالب میآمد، آدمی را میخورد و جے آدمی غالب میآمد، سگ را….[۲۸۹]
اس ہنگامہ خیز صورتحال وچ ، تغرلشاہ دے ہر فرزند ، کرمان دی حکومت تک پہنچنے دے لئی، اس ملک دے مختلف شہراں تے بندرگاہاں وچ اپنی تباہ کن مہماں دے علاوہ ، ہمسایہ ملکاں دے حکمراناں ، یعنی فارس ، خراسان تے اجم عراق ، تے انہاں دی فوجاں توں وی پُچھیا۔ انہاں نے کرمان دی تباہی دا مطالبہ وی کيتا۔ بلاشبہ ، کسی وی مہم توں سلامتی ، استحکام تے سکون دا خسارہ سی جس دے سائے وچ تجارت تے تجارت فروغ پایا۔ انہاں مہمات نے کرمان دے جسم ، تجارتی رستےآں تے عام طور اُتے اس ریاست دی تجارت نوں ناقابل تلافی نقصان پہنچایا۔ مثال دے طور اُتے ، انہاں چوٹاں وچوں اک شہزادہ بہرام شاہ دی خراسان ڈویژن دی مدد توں کرمان دے لئی اک سفر سی۔ فتح تے جیروفٹ وچ داخل ہونے دے بعد ، اس ڈویژن نے کرمان دے مرکز تے تجارتی مرکز قامدین دے علاقے نوں پرت لیا تے اسنوں تباہ کردتا ، تاکہ ہن پہلے دی طرح نہ ہوئے۔ [۲۹۰] اس طرح ، ایہ تجارتی مرکز ، جو ابو حمید کرمانی دے مطابق؛
مسکن غرباء روم و هند و منزل مسافران برّ و بحر، خزینه متموّلان و گنج خانه ارباب بضایع شرق و غرب [بود]، به دست لشکر خراسان افتاد و استباحت آن خطه محمی و افتراع آن عروس دوشیزه، بر دست ایشان رفت و آن را عالیها سافلها کردند و چند روز در جیرفت و رساتیق و نواحی، بازار نهب و غارت قایم بود و قتل و شکنجه و تعذیب دایم….[۲۹۱]
اور آخری حملے شاہ دینار دی سربراہی وچ غزاں دے تباہ کن لوکاں نے کرمان دی تجارت اُتے لیائے ، تے اس دے نتیجے وچ ، اس عرصے دے دوران جو نسبتا راحت تے سلامتی پیدا ہوئی سی اوہ مکمل طور اُتے تباہ ہوگئی تے اس تجارت نوں غیر معمولی جمود دا سامنا کرنا پيا۔ ابو حامد کرمانی ، جو خود اس دور دا مشاہدہ کردے نيں ، اس وقت دی صورتحال نوں اس طرح بیان کردے نيں:
هنوز تا این غایت، ربض بردسیر مسکون و منازل معمور و سقفها مرفوع و بازارها بر جای و کاروانسرایها برپای بود تا هجوم غزروی نمود، به کلی عمارت ربض برافتاد و رعایا بعضی مردند و بعضی جلای وطن کردند، تا کار به آنجا رسید که کرمان در عموم عدل و شمول امن و دوام خصب و فرط راحت و کثرت نعمت، فردوس اعلیٰ را دوزخ مینهاد و با سغد سمرقند و غوطه دمشق، لاف زیادی میزد، امروز در خرابی، دیار لوط و زمین سبا را سه ضربه نهاد.[۲۹۲][۲۹۳]
تجارتی رستے
[سودھو]صوبہ کرمان وچ قدیم زمانے توں ہی اہم تجارتی راستے نيں ، جنہاں وچوں کچھ ايسے وقت تعمیر یا محفوظ کیتے گئے سن جدوں سیلجوک بادشاہاں نے اس صوبے اُتے حکومت کیتی سی۔ ابنحوقل، ابن اثیر، ابنرستہ، ابوحامد کرمانی و اصطخری دی اطلاعات دے مطابق ، ایہ تجارتی راستے ایہ سن :
- کرمان توں سیستان تک جانے والی سڑک : ایہی اوہ سڑک اے جس دے نال ہی قاورد نے تاجراں تے مسافراں دی فلاح و بہبود دے لئی سلاخاں تے مینار بنائے سن ، تے اس توں اس تجارتی راستے دی بہت اہمیت ظاہر ہُندی اے۔ ایہ سڑک صحرا دی سڑک اے جو پہلے بردسیر توں خبیس ، فیر نورمشیر تے اوتھے توں صحرا دے تنگ حصے وچ ، فرج دے راستے تے چار ہور مکانات توں گزرنے دے بعد ، آپ سیستان وچ سنج یا ایسپی پہنچے گی۔ آخر کار ایہ ریاست دی نشست زرنج تک پہنچکی۔ [۲۹۴] ایہ سڑک ماوراء النہر دی طرف جاری رہی۔ ایران دے مشرقی علاقےآں دے نال کرمان دے تجارتی تعلقات دا اک حصہ ايسے طرح انجام پایا۔ اس خطے دا اک انٹرمیڈیٹ مراکز نورماشیر شہر سی ، جو عمان دے تاجراں دے نال خراسان تاجراں دی تجارت تے سیستان دے حجاج کرام دے گزرنے دے لئی اک اہم شہر سی ، تے اس شہر دے اندر اک بازار وی سی ، جتھے ہندوستانی سامان دی تجارت ہُندی سی۔ اس مرکزی سڑک اُتے ، متعدد سائڈ سڑکاں سن جو مکران تک جنوب دی طرف گئياں تے بحر عمان دے شمال مشرقی ساحلاں اُتے تیز تجارتی بندرگاہ تک پہنچ گئياں ۔ [۲۹۵]
- کرمان توں قهستان روڈ: ایہ سڑک کوہبانان توں چند میل مشرق وچ راور شہر توں شروع ہوئی سی تے کچھ فاصلے دے بعد ایہ پرت ریگستان وچ نوبند پہنچی تے صحرا توں گذرنے دے بعد ایہ قھستان دے شہر خور تک پہنچی۔ اس سڑک دے وسط وچ ،ہر چار فرسخ اُتے ، آبی حوضاں دا مقصد تاجراں تے مسافراں دی فلاح و بہبود دے لئی سی۔ اک ہور سڑک وی سی جو صحرائی شہر خبیس توں شروع ہوئی سی تے کچھ میل دے فاصلے اُتے خوسف قھستان شہر تک پہنچی۔ [۲۹۶]
- کرمان توں خراسان جانے والی سڑکاں : اوہ سڑکاں جو کرمان توں قہستان تے سیستان تک جادیاں سن ، فیر خراسان تک پہنچ گئياں۔ متعدد منزلاں توں گزرنے دے بعد ، ایہ سڑکاں ہر طرف ہرات چند میل دور ، اک طرف اسفند تے نیشابور تے دوسری طرف پشنج شہراں تک پہنچ گئياں۔[۲۹۷] دوسرا راستہ ، کرمان توں ہرات جانے والا کوری راستہ ایہ سی کہ اس راستے وچ پانی دے کنواں نئيں سن ۔ لیکن مواصلات دا اہم راستہ جو کرمان نوں خراسان توں ملاندا سی ، ایہ راور شہر توں شروع ہويا تے کچھ میلےآں دے بعد نیابند ، دوہک ، طبس، گن آباد ، زوا تے ترشیز توں نیشا پور تک ، خراسان دے اہم شہراں توں شروع ہويا۔ اس شاہراہ توں اک سائیڈ سڑک اے ، دربند توں برجند تے اوتھے توں گن آباد تک۔ دوسرا اہم راستہ خراسان دی طرف سی ، خبیس توں برجند ، تے اوتھے توں گین آباد ، تے اوتھے توں قین تے گین آباد ، تربت حیدریہ تے نیشا پور تک۔ الکوار حکومت دے آخری سالاں وچ ریاست دے تخت دے دعویداراں وچوں اک بہامشاہ ، اپنے بھائیاں دے نال اک لڑائی وچ مصروف سی ، تے خراسان دی طرف ودھنے دے لئی معید الدین ایباہ توں مدد کيتی درخواست کيتی سی۔[۲۹۸][۲۹۹] بغداد توں ٹرانسسوکیانا جانے دا اک اہم راستہ فارس ، بارسیر کو عبور کرنا تے خراسان جانا سی۔ اس راستے دے نال ، بوہت سارے تجارتی قافلے بغداد توں خراسان تے اس دے برعکس مختلف تجارتی سامان منتقل تے منتقل کررہے سن ، تے اس حقیقت دی وجہ توں کہ کرمان انہاں تجارتی قافلاں دے راستے اُتے سی ، مختلف ساماناں دا کاروبار وی کرمان وچ ہويا۔ عام طور اُتے ، ایہ کہیا جاسکدا اے کہ دونے صوبےآں کرمان تے خراسان دے وچکار تجارت بہت خوشحال رہی۔ ايسے وجہ توں ، ایہ تجارتی راستہ بہت اہمیت تے قدر دا حامل سی۔ [۳۰۰]
- کرمان توں فارس تے عجمی عراق تک جانے والی سڑک : اس دے نال ہی القمان دے تسلط اُتے کرمان دے نال نال ، اک سڑک شمالی شہراں قرمان توں ہُندی ہوئی بافگ دے راستے یزد گئی تے فیر شیراز تے اصفہان نوں ملانے والی سڑک تک پہنچی۔ اس طرح عجمی عراق توں جڑا ہويا سی۔ دوسری موجودہ سڑک شہر بابک دے راستے شبانکارہ دے اک حصے تک پہنچی تے فیر فارس توں منسلک ہوگئی۔دوسرے موجودہ سڑک سرجان توں شبکانریح دے علاقے استنباط تک گئی تے فیر شیروزن دے راستے سروستان دے راستے داخل ہوئی۔ [۳۰۱]
کرمان تے شیراز دے وچکار مواصلات دا مرکز میمند سی۔ در حقیقت ، میمند شہر اک مقام سی جتھے کرمان تے شیراز دے وچکار تن اہم تجارتی سڑکاں مل گئياں تے تجارتی سامان اک دوسرے دے نال تجارت کردے سن ، لہذا ، ایہ تجارتی راستے بہت اہم سن تے قاورد تے ارسلانشاہ دے دور وچ ، اس طرف خصوصی توجہ دتی جاندی سی۔ راستے بن گئے۔ [۳۰۲]
- خلیج فارس دے ساحل تک کرمان توں سڑکاں : اس عرصے دے دوران ، ایرانی بندرگاہاں جداں ہرمز روڈ نوں اسٹریٹجک تے تجارتی اہمیت تے مقام حاصل سی۔ جنوبی ایران دی بندرگاہاں وچ ہرمڑ روڈ دوسرے تجارتی رستےآں دے مقابلے وچ اک چھوٹا تے زیادہ خوشحال راستہ سی۔ ایہ سڑک ہرمز بندرگاہ توں شروع ہوئی ، جو کرمان دے سیلجوک علاقے دا اک حصہ سمجھیا جاندا سی ، (کرمان برج) تے جبال ، منوجن تے روڈبر توں جیرفٹ تے اوتھے توں برصیر دے راستے وچ گزرنے دے بعد تے فیر چترود ، زرنڈ تے کوہبانان شہراں توں ہُندا ہويا گذرا۔ اوہ یزد ، خراسان تے ملک دے ہور حصےآں وچ جاندی سی۔ [۳۰۳] اس طرح توں ، والشگرد دے علاقے وچ ، اک مغرب دی طرف اک سڑک ، یعنی فارس دی سرحداں وکھ ہوگئی تے انہاں دیہات وچوں گزر گئياں جو ہن ختم ہوچکے نيں تے انہاں دا کوئی سراغ باقی نئيں بچا اے۔ اس دی وجہ توں ، سڑک دے آخر دا پتہ لگیانا مشکل اے۔ [۳۰۴] اک ہور راستہ ، جسنوں مسالہ یا کالی مرچ دے راستے دے ناں توں وی جانیا جاندا اے ، چین وچ شروع ہويا سی تے اس وقت دا سب توں اہم تجارتی راستہ سی۔ خلیج فارس پہنچنے دے بعد ، ایہ سڑک کرمان دی ہرماز روڈ وچ شامل ہوگئی ، تے کرمان توں گزرنے دے بعد ، ایہ اجم عراق وچ داخل ہوئی تے شاہراہ ریشم توں جڑ گئی ۔ [۳۰۵]
- مکران توں ماوراء النہر سڑک: سلجوق دور وچ ، اک نويں سڑک قائم کيتی گئی ، جو مکران دے ساحل توں ماوراء النہر پہنچی۔ ایہ سڑک عمان دے ساحل اُتے تز دی بندرگاہ توں براہ راست شمال توں جنوب دی طرف شروع ہوئی ، تے مکران ، سیستان تے خراسان دے گزرنے دے بعد ، ٹرانسوکیانا خطے تک پہنچکی۔ فیر اوتھے توں ، ایہ وولگا اُتے ختم ہُندی۔ اس سڑک نے عمان ، بحر احمر ، بحر ہند تے بحیرہ چین بحر وسط ایشیاء دے ساحل نوں جوڑا اے ۔ [۳۰۶]
تجارتی مراکز
[سودھو]- قمادین (قمادین): عمدهترین مرکز تجاری کرمان که در عصر سلجوقیان، از شهرت و اهمیت فراوانی برخوردار بوده، ناحیه قمادین در جیرفت بودهاست. کالاهایی که از جزایر و بنادر دریا، همچون هرمز و تیز به سمت کرمان میآوردند، در این ناحیه، باراندازی و سپس از آنجا، به نواحی ہور، فرستاده میشد. بر طبق روایت ابوحامد کرمانی؛
سلسله کاروانهایی که سیصد چهارصد شتر داشتند هرگز مقطوع نمیشد، شترهای این کاروانها یک راست به میدان عظیم و بارانداز معروف شهر که به قمادین شهرت داشت وارد میشد و در آنجا زانو میزد.[۳۰۷]
دراصل ، غمدین اک گودام سی تے انہاں تاجراں دے لئی ذخیرہ کرنے دا اک ذریعہ سی جو مختلف سرزمیناں توں کرمان چلے گئے سن ۔ اس جگہ دے بارے وچ ، ابو حامد کرمانی دا تذکرہ اے:
قمادین موضعی است بر در جیرفت، مسکن غرباء روم و هند و منزل مسافران برّ و بحر، خزینه متموّلان عالم و گنج خانه ارباب بضایع شرق و غرب….[۳۰۸]
آخر کار ، غزاں نے اسنوں تباہ کردتا تاکہ اوہ اپنے سابقہ مقام اُتے واپس نہ آسکے۔ [۳۱۱]قمادین که محط رحال رجال آفاق و مخزن نفایس چین و خطا و هندوستان و حبشه و زنگبار و دریابار و روم و مصر و ارمنیه و آذربایجان و ماوراءالنهر و خراسان و فارس و عراق بود و جیرفت و رساتیق را زیر و زبر گردانیدند و آنچه دیدند از صامت و ناطق رده و نیل و بقم و غیره همه [غارت کردند].[۳۱۰]
- تیز بندرگاہ : ایہ بندرگاہ بحر عمان دے ساحل اُتے مکران دے علاقے وچ واقع سی۔ اس عرصے دے دوران مکران کرمان دے زیر اقتدار صوبےآں وچ شامل سی۔ کرمان دے سلجوقاں نے اس بندرگاہ اُتے توجہ دتی ، تے ايسے وجہ توں ، تیز ، ترقی کردی گئی تے زیادہ مراعات یافتہ مقام حاصل کردی اے۔ چوتھی صدی وچ ایہ بندرگاہ تجارتی وی سی۔ لیکن اس دی خوشحالی دی چوٹی نوں ، پنجويں تے چھیويں صدیاں وچ ، کرمان دے سلجوق دور توں متعلق سمجھیا جانا چاہیدا۔ ایہ بندرگاہ خلیج فارس دے ہندوستان دے تجارتی راستے اُتے واقع سی تے جداں کہ سڑکاں اُتے گفتگو وچ مذکور اے ، اس بندرگاہ توں ما ورا النہر خطے تک دا راست راستہ اے۔ [۳۱۲]
بندر تز دا تعلق قمرالدین جیرؤفٹ ضلع توں سی ، جو ہندوستان ، چین ، مصر ، زانزیبار ، ابیسینیا ، آرمینیا تے آذربائیجان ورگی مختلف ملکاں دے تاجراں دے لئی بین الاقوامی مرکز سی۔ [۳۱۳] سلجوق حکومت دے زوال دے بعد تے غازاں دے ذریعہ کرمان تے مکران اُتے حملے دے بعد ، بندر تز وی اپنا وقار کھو بیٹھیا تے خوشحالی توں گر گیا۔ [۳۱۴][۳۱۵]
- ہرمز : اس دور وچ ہرمز دی بندرگاہ وی بہت تجارتی اہمیت دی حامل سی۔ پنجويں صدی ہجری دے دوسرے نصف حصے وچ شاہ محمد درمکوہ دی ہرمز توں ہجرت تے بادشاہ ہرمز دی حکمرانی دے قیام دی وجہ توں اس علاقے وچ معاشی طاقت دی تجدید ہوئی۔ کرمان دے سیلجوکس نے وی ہرمز اُتے خصوصی توجہ دتی۔ اس بندرگاہ اُتے قبضہ کرنے دے بعد سلجوق بادشاہ کیورڈ دے اقدامات وچ ، ہرمز جیرفٹ تجارتی راستے دی مرمت دے نال نال اس راستے اُتے سیکیورٹی دا قیام ، پرت مار کرنے والے افراد تے قفص دے ڈاکوواں نوں دبانے توں سی۔ [۳۱۶]
عام تجارتی سامان
[سودھو]از خصایص کرمان ثغر تیزست که از آنجا مالهای وافر از عشور تجار و اجرت سفاین به خزاین پادشاه رسد و اهل هند و سند و حبشه و زنج و مصر و دیار عرب از عمان و بحرین را فرضه آنجاست و هر مشک و عنبر و نیل و بقم و عقاقیر هندی و برده هند و حبشی و زنگی و مخملهای لطیف، و سادهای پراگین و فوطهای دنبلی و امثال این طرایف که در جهان است ازین ثغر برند و به جنب تیز ولایت مکران است، که معدن فانید و قند است و ازین دیار به جمله اقالیم کفر و اسلام برند و بر جنوب جیرفت ناحیت هرمز است، ولایندی معمور بر لب دریا… و ارتفاع او زر خراجی و اسب تازی و مروارید باشد و امروز فرضه آن ساحل است و قوافل عراق روی بوی دارد و مرکز ثوری دریابار و مقصد تجار اقطار آنجاست.[۳۱۷]
علاوه بر وی، جغرافیدانان ہور ہور ضمن شرح شهرهای کرمان، به کالاهای تجاری این ایالت اشاره کردهاند. مهمترین محصولی که از شهرهای کرمان به سایر بلاد ارسال میشد، خرما بود. ابوحامد کرمانی میگوید:
کرمان دی ہور مصنوعات وچ کھجور ، زیرہ ، نیل ، گنے تے پانیذ شامل نيں ، جو اس صوبے دی گرم مصنوعات سمجھے جاندے نيں ، حالانکہ کھجوراں ہور مصنوعات توں بہتر نيں۔ استطخری نے انہاں فصلاں دا وی تذکرہ کيتا تے انہاں دی کاشت دی حد ماگھن تے والشگرد توں ہرمز تک دی اے۔ انہاں دا ایہ وی کہنا اے کہ خاش دے علاقے توں ، "پہور نوں سیستان جانا چاہیدا تے ڈرم دے نال تجارت کرنا چاہیدا"۔ [۳۱۹] شمس الدین موغدادی نے منوجنہاں نوں کرمان دا بصرہ دسیا اے ، کہ خراسان دی کجھوراں اوتھے توں فراہم کيتیاں گئیاں تے یاغوت حموی نے کرمان دی تاریخاں نوں بصرہ دی تاریخاں توں بالاتر سمجھیا ۔ حمد اللہ مستوفی نے کھجوراں تے گنے تے شہر بابک ، سرجن تے ریگن مصنوعات بطور اناج ، کپاس تے کھجوراں ہورموز دی مصنوعات کو متعارف کرایا اے ۔ [۳۲۰] لہذا ، تمام مصنوعات تمام علاقےآں وچ برآمد کيتیاں گئیاں۔ خراسان تے نیل توں فارس دی کھجوراں شامل نيں۔ ہور ، والشگرڈ دے علاقے توں حاصل شدہ اناج ہورموز تے فیر ہرمز توں تجارتی جہازاں دے ذریعہ دوسرے دور دراز علاقےآں وچ بھیجے گئے سن ۔ [۳۲۱]از شهرهای نواحی بردسیر، خبیص است که ولایندی اندکست و از وی خرما به اقصی بلاد عالم برند و از نواحی بردسیر، کوبنانست که از آنجا، توتیا خیزد و به همه جهان از آنجا نقل کنند.[۳۱۸]
لیکن دوسرے سامان جو خلیج فارس دے جزیراں تے بندرگاہاں توں دوسرے علاقےآں وچ برآمد کیتے جاندے سن اوہ موندی تے گھوڑے سن ۔ [۳۲۲] در حقیقت ، خلیج فارس اک موندی دی کان سی۔ اس سلسلے وچ ، کیش موتیاں دا مرکز سی تے ماضی وچ ، ایہ موندی دے تبادلے تے تجارت دا مرکز سی۔ [۳۲۳] عام طور اُتے ، پیش کیتی اہم برآمدات نوں گھوڑے ، موندی ، کپڑے ، کھجوراں تے خشک مچھلی سمجھیا جاسکدا اے ، تے موندی دی تجارت زیادہ اہم سی۔ کرمان دی دوسری مصنوعات تے تجارتی سامان بام دے ریشم تے کپڑے نيں۔ بام وچ ، قیمتی ، خوبصورت تے اعلیٰ معیار دے کپڑے بنے ہوئے سن ، جو خراسان تے عراق توں لے کے مصر تک پوری اسلامی دنیا نوں برآمد کیتے جاندے سن ، تے انہاں علاقےآں وچ اس دے بوہت سارے مداح سن ۔ در حقیقت ، بام نوں کرمان دا صنعتی مرکز سمجھیا جاندا سی۔ بام دے علاوہ ، نورماشیر شہر وچ کپڑے دے کپڑے بنے ہوئے سن تے وڈی مقدار وچ فارس تے عراق نوں برآمد کیتے جاندے سن ۔ توتیا (اکھاں دی کریم) اک ہور مصنوع سی جو اکھاں دی دوائی دے طور اُتے کرمان توں دوسرے علاقےآں وچ بھیجی گئی سی۔ اس دا پروڈکشن سینٹر کوہبانان دا شہر سی۔ [۳۲۴] عام طور اُتے ، کرمان دی سرزمین ، اک ہی وقت وچ سلجوق دی حکمرانی دے نال تے خاص طور اُتے قاورد تے ارسلان اول شاہ جداں طاقتور حکمراناں دی حکمرانی دے دوران ، اہم سلامتی تے آشتی دا لطف اٹھاندی سی ، تے اس سکون دے سائے وچ ، کرمان دی تجارت وچ ترقی ہوئی۔ اس تجارتی عروج دے سبب صوبہ کرمان دے بیشتر شہراں دی مصنوعات ایران تے دنیا دے دوسرے حصےآں وچ برآمد ہوئیاں۔ مصنوعات ، جنہاں وچوں بوہت سارے متعارف کروائین گئياں سن۔ [۳۲۵]
سائنسی ، ثقافتی تے مذہبی حیثیت
[سودھو]اس وزارت دا اک کم حکومت کیتی مذہبی پالیسی دا تعین کرنا سی ، [۳۲۶] مثال دے طور اُتے ، نظام الملک دا مذہب تے حکومت دے وچکار روابط قائم کرنے کا طریقہ اک فوجی اسکول نظام دے قیام اُتے مبنی سی۔ سیلجوکس نے مرکزی حکومت نوں اک مذہبی ادارے توں حکومت دے تعاون توں نظام تعلیم (اسکول) دے لئی منسلک کرنے دی کوشش کيتی تے اس طرح ملک دے امور نوں چلانے دے لئی ضروری قوتاں فراہم کيتیاں ۔ [۳۲۷] نظام الملک نے سب توں پہلے فوجی اسکول قائم کیتے۔ نظام الولک دی ثقافتی سرگرمیاں دی شکل وچ اسکول دا قیام انہاں دی انتظامی تے بیوروکریٹک پالیسیاں نوں عملی جامہ پہنانے وچ انہاں دا اک ہدف سی۔ لہذا نظامیye اسکول دے قیام وچ بوہت سارے لوکاں نے نظام الولک دا طریقہ اپنایا۔ کرمان وچ ، ایہ موافقت کيتی گئی سی تے سیلجوک حکمراناں تے کرمان دے وزراء نظام الولک دے ماڈل نوں استعمال کردے سن ۔ ایہ دسدے ہوئے کہ سلطان قوورد خود حنفی مذہب رکھدے سن ، اس نے غالبا؛ شیراز وچ دینی علوم سکھانے دے لئی اک اسکول قائم کيتا ، خاص طور اُتے حنفی سنی مذہب دی اک شاخ۔ اگرچہ قوارڈ نوں بظاہر ایہ موقع نئيں ملیا سی ، لیکن اس نے مذہب تے ریاست دے استحکام دے لئی اک بنیادی قدم اٹھایا۔ [۳۲۸]
سائنسی تے ثقافتی صورتحال
[سودھو]کرمان دے کچھ سلجوق حکمراناں نے ، کرمان دی سائنسی مراکز توں دوری دے باوجود ، علمائے کرام دی حمایت کرنے ، اسکولاں دے قیام تے اس شعبے وچ شعر و ادب دی ترغیب دینے دی کوشش کيتی۔ مثال دے طور اُتے ، میگیت الدین محمد نوں فلکیات وچ ذاتی دلچسپی سی تے کہیا جاندا اے کہ اس نے گوشیر وچ اک بہت وڈی لائبریری تعمیر کيتی سی تے اپنی شاندار کتاباں دی 5000 کاپیاں وقف کردتیاں سن۔ کرمان دے سلجوق دور وچ تعلیم دی طرف توجہ ماضی توں خاصی مختلف سی تے اس وچ نمایاں نمو دیکھنے وچ آیا ، جس وچ متعدد عوامل ملوث سن ۔ اُتے ، انہاں دناں وچ ، مذہبی تے قبائلی پالیسیاں تے کرمان دی سائنسی صورتحال دے درمیان گہرا تعلق سی۔ [۳۲۹][۳۳۰]
سلجوق راج 440 ہجری وچ اقتدار وچ آیا۔ ھ نے کرمان نوں فارس تے خراسان دی جدوجہد توں بچایا تے اسنوں آزاد بنا دتا۔ قاورد کاروان سرائے بنانے دے باوجود تے کاروباری ترقی دی راہ وچ سیاسی جھگڑےآں وچ ملوث ہونے وچ مدد ملی ، ایہ اک سائنسی تے ثقافتی اہم اقدام اے۔ ذرائع وچ سلطان شاہ دا ذکر عشرت دوست ریاست دے طور اُتے وی کيتا جاندا اے ، لیکن انہاں دے دور وچ سائنسی مراکز دی تعمیر دے لئی کوئی کارروائی نئيں کيتی گئی۔ توران شاہ دے تیرہ سالہ دور نوں کرمان وچ اک فکری تے ثقافتی تحریک دا آغاز سمجھیا جاسکدا اے ، تے اس دا وزیر ، مکرم بن علا وی نہایت شائستہ تے علم والا سی۔ تارکین شہریاں دی موجودگی دے بارے وچ لوکاں دی شکایات انہاں دے گھراں وچ آباد ہوگئياں ، جس دے سبب ترن شاہ نے تن نکات دی نشاندہی دی ، انہاں وچوں اک انہاں دا مزار اے تے دوسرا اک مسجد تعمیر کرنا ، جسنوں شاہ مسجد کہیا جاندا اے ، تے تیسرے نقطہ وچ ترکاں دے رہنے دا اک محلہ۔ اسکول ، خانقاہ تے رباط دے نال مل کے تعمیر کيتا جائے۔ [۳۳۱][۳۳۲] توران شاہ دی سائنس تے ادب وچ دلچسپی دی اک علامت انہاں دی فارسی شاعری وچ دلچسپی اے ، تے ایہ شاید پہلی بار ہويا سی جدوں مشہور خراسانیان تے حتی کہ عرب شاعر کرمان دے دربار وچ حاضر ہوئے تے ترن شاہ تے انہاں دے وزیر دی تعریف کيتی۔ ایران شاہ نے اپنے اسماعیلی جھکاؤ دی وجہ توں تے انہاں اُتے لگیائے گئے الزامات دے نتیجے وچ سنی علماء تے ججاں دے نال اچھے تعلقات نئيں رکھے سن ، تے انہاں نوں اس دے مذہبی تے سیاسی عقائد تے نظریات دا اصل مخالف سمجھیا جاندا سی ، اس وجہ توں کہ انہاں نے علماء نوں قتل کيتا۔ علمائے کرام تے ایران دے شاہ دے وچکار اختلافات دے نتیجے وچ ، سول کم تے سائنسی امور دی طرف توجہ جو توران شاہ دے دور وچ فروغ پا رہی سی ، نوں پنج سال دے وقفے دا سامنا کرنا پيا۔ ارسلان شاہ دے طویل دور حکومت وچ ، توران شاہ دے زمانے وچ فکری تے ثقافتی تحریک دا عمل جاری رہیا تے سائنس تے فن اس مقام اُتے پہنچے کہ لوک علم حاصل کرنے دے لئی کرمان دے پورے خطے توں اس شہر وچ آئے سن ۔ ارسلان شاہ دی اہلیہ ، زیتون خاتون ، کرمان دی سائنسی تے تعلیمی صورتحال دی طرف ارسلان شاہ دی توجہ دا اک اہم عامل سن۔ [۳۳۳]
مذہبی حیثیت
[سودھو]کرمان خاص شہراں وچوں اک اے جس نے اسلامی عہد دے دوران بوہت سارے اسلامی مذاہب تے فرقےآں نوں جگہ دتی اے۔ اس بقائے باہمی دی وجہ اس علاقے دے جغرافیائی محل وقوع وچ پائی جاسکدی اے۔ کرمان تے اس ریاست دے شہر پرت ریگستان تے وسیع صحرا وچ گھیرے دی وجہ توں دوسرے ہمسایہ صوبےآں توں علیحدہ ہوگئے نيں تے ہر دور وچ ، حکمران حکومتاں دی کمزوری تے اتھارٹی اُتے انحصار کردے ہوئے ، انھاں نے مختلف شہری ترقی تے ترقی دا سامنا کيتا اے۔ لہذا ، اس دے باشندےآں دے لئی آزادانہ تے خود کفیل فراہم کرنا ہمیشہ ضروری رہیا اے۔ اس دے نتیجے وچ ، اس سرزمین دے عوام نے خانہ جنگی تے خانہ جنگی وچ شامل ہونے دے بجائے ترجیح دتی ، جس دی وجہ توں آبی پانی دی تباہی تے سڑکاں دی عدم تحفظ تے دولت دے بنیادی وسائل دی عمومی تباہی ، تے اس دے نتائج مسلمان تے غیر مسلماں دے یکساں سن ۔ اوہ لاپرواہی تے کوتاہی دا مظاہرہ کرسکدے نيں ، تے باہمی رواداری تے تعاون توں اپنے ماحول دے خصوصی تے مشکل قدرتی حالات اُتے عبور حاصل کرسکدے نيں۔ [۳۳۴] انہاں شرائط نے اس سرزمین دے عوام نوں مذہبی تعصب توں پاک کرنے تے رواداری دی پالیسی اپنانے دا کم چھڈ دتا اے ، تاکہ زیادہ تر ادوار وچ مختلف اسلامی فرقے جداں سنی ، آئمہ ، اسماعیلی ، صوفی ، شیخ تے حتی کہ کھارجی تے انتہا پسند گروپ ریاست دے مختلف حصےآں وچ ، اوہ اک دوسرے دے نال رہندے نيں تے وڈی حد تک اپنے عقائد تے مذاہب وچ آزادانہ طور اُتے عمل کردے نيں۔ کرمان دے سلجوق حکمرانی دے دوران اس شہر ایران تے سنی علاقےآں وچوں اک سمجھیا جاندا سی احناف تے شاعفی اس صوبے دی آبادی دی اکثریت سن ۔ [۳۳۵][۳۳۶] اُتے ، سوائے کچھ ادوار دے جدوں مذہبی تنازعے نے کرمان نوں متاثر کيتا ، مختلف مذہبی اختلافات دے وچکار اس طرح دی رواداری دا وجود دیکھیا جاسکدا اے۔ کرمان دے سلجوق، رواداری تے مہربانی دا مظاہرہ کرنے دے باوجود۔ لیکن عظیم سلجوقاں دے طریقہ کار اُتے عمل کردے ہوئے ، انہاں نے ہمیشہ سنی بالخصوص حنفی مذہب دی تائید تے ترویج کيتی۔ [۳۳۷]
قاورد ، سلجوق خاندان دے کرمین دے بانی ، حنفی مذہب دا سی ، نے غیر جانبداری تے اس دی ظاہری شکل نوں برقرار رکھدے ہوئے ، فرقے دے رہنماواں دی حمایت وچ ، کسی وی کوشش توں دریغ نئيں کيتا۔ [۳۳۸][۳۳۹] توران شاہ نے دینی مکتب تعمیر کرکے سنی علماء دی طاقت تے اثر و رسوخ وچ وی اضافہ کيتا۔ [۳۴۰] ارسلان شاہ تے انہاں دی اہلیہ زیتون خاتون دی کرمان وچ متعدد اسکولاں تے مسیتاں دی تعمیر تے اسلامی دنیا وچ انہاں علوم دے شوقین افراد دی رہائش تے تعلیم دے لئی فلاحی سہولیات دے لئی وقف کرنے دی کاوشاں نے سنی تے مذہبی اسکالرز نوں سیلجوک عدالت دے نیڑے کردتا۔ [۳۴۱][۳۴۲] صوبہ کرمان دے مختلف حصےآں جداں بردسیر ، جیرفت تے بام وچ بہت سارے دینی مدارس دی تعمیر دے علاوہ ، انہاں نے کرمان وچ اک جامع کتب خانہ وی تعمیر کيتا ، جس وچ اسلامی علوم و علوم اُتے پنج ہزار جلداں اُتے مشتمل کتاباں سن۔ محمد شاہ نے سنی مذہبی اسکالراں نوں نقد انعامات دے کے اس مذہب دے فروغ تے تقویت دے لئی وی اقدامات کیتے۔ ایہ کوشش طغرلشاه دے دور وچ جاری رہی ، ایتھے تک کہ اس دا لقب محی الدین ہوگیا سی ۔ [۳۴۳]
سلجوق دور وچ تصوف کرمان وچ عام فکری دھاراں وچوں اک سی۔ اس عرصے دے دوران ، بوہت سارے مراکز ایداں دے سن جنہاں دا نہ صرف صوفیانہ خیالات تے سلوک کرنے والےآں نے دورہ کيتا بلکہ مختلف شعبہ ہائے زندگی نال تعلق رکھنے والے مختلف گروہاں نے وی انہاں دا دورہ کيتا۔ اس سلسلے دے تصوف تے اس فرقے دی حمایت دی طرف کچھ سیلجوک جداں قاورد ، توران شاہ تے بہرامشاہ دے لئی وڈی تعداد وچ خانقاہاں تے خطوط دی تعمیر تے انہاں دی سرگرمیاں دسدی نيں۔ شاہ محمد نے اس دور دے مشہور صوفی شیخ برہان الدین ابو نصر احمد کوبانی ( کوہبانی ) توں عقیدت دا اظہار کيتا تے انہاں نوں اپنا درباری بنا دتا۔ کچھ اہم وزراء تے کرمان دی سلجوق حکومت دے معززین نے وی تصوف دی طرف توجہ دتی تے انہاں دی تائید کيتی۔ بہرام شاہ دے وزیر ، معین الدین ریحان نے صوفیاء دے لئی متعدد خانقانيں ، رباطاں تے مقبرے بنائے۔ [۳۴۴][۳۴۵] وزیر نشین الدین ابو البرکات ، تغرل شاہ تے ارسلان شاہ دے دور دے اثر و رسوخ توں صوفیاء دی طرف مائل ہوئے تے بظاہر اس مذہب وچ تبدیل ہوگئے۔ اس طرح دے پُرسکون ماحول دے وجود دی وجہ توں اس دور وچ تصوف دی تحریک پروان چڑھی ، تاکہ مشہور صوفیاء ، عرفان تے عرفان اس دور وچ کم کرسکن۔ انہاں افراد وچ شیخ اسماعیل دیاس جیرفتی ، برہان الدین کوہبانانی تے احد الدین کرمانی شامل نيں جنہاں نے کرمان تے ہور آس پاس دی سرزمیناں وچ تصوف تے تصوف دے پھیلاؤ وچ حصہ لیا۔ [۳۴۶]
خارجی اک فرقے وچوں سن ، جو سلجوقی دور وچ کرمن وچ اپنی موجودگی نوں محدود رکھدے ہوئے وی سن ۔ کرمان صوبے دے زیادہ تر خوارج وچ موجود سن بام . مورخین دے مطابق چوتھی صدی وچ ، سلجوقی دور توں پہلے ، بام وچ تن مسیتاں سن ، جنہاں وچوں اک خارجیاں کيتی سی ، جو بام وچ اس فرقے دے پیروکاراں دی وڈی تعداد دی نشاندہی کردی اے۔ یقینا، ، توران شاہ دے دور حکومت وچ اس رجحان نوں سخت دبا دتا گیا سی ، کیوں کہ اس نے عمان دا کنٹرول سنبھال کر اس فرقہ دے اثر نوں کم کيتا ، جو اس وقت خارجیاں دا مرکزی صدر مقام سمجھیا جاندا سی ، تے اس دے پیروکاراں دا تعاقب کيتا تے اسنوں ہلاک کردتا۔ تاکہ اس دے دور حکومت وچ تے اس دے بعد اک طویل عرصے تک ، خارجیاں دی اہم حرکت دی کوئی خبر نئيں اے۔ [۳۴۷] سلجوق دے زمانے وچ ، چوراں دے گروہ بوردیسیر تے سوختہچل دے آس پاس دے علاقےآں وچ وی ، صوبہ کرمان دے مختلف حصےآں وچ آباد ہوئے سن ، تے معتزلہ ہور اسلامی مذاہب دے آس پاس دارف سرجنہاں وچ رہندے سن ۔ [۳۴۸]
کرمان وچ شیعہ تے اسماعیلی
[سودھو]شیعیان کرمان دے اک مذہبی گروہ وچوں اک نيں ، جنہاں دی اس دور وچ آبادی خوارج توں زیادہ سی تے غیر سنی مذاہب دے مقابلے وچ ۔ تیسری صدی ہجری دے آخر وچ کرمان تے اس دے آلے دوالے وچ شیعت پھیل گئی۔ نال ہی کرمان وچ سلجوقی سلاطین دے عروج دے نال، شیعاں دی سب توں وڈی آبادی ، روڈبر ، بلوچ (بلوص) ، کوہستان ، ابو غثم تے منوجان دے آس پاس دے بیشتر شیعہ برادری موجود تے رہائش پزیر سن ۔ ؛ لیکن ایہ واضح نئيں اے کہ انہاں افراد وچوں کِنے دا تعلق زیدیاں ، اماماں تے اسماعیلیاں توں سی ۔ یقینی طور اُتے ، اس دور وچ اسماعیلیاں دی سیاسی تے مذہبی موجودگی دوسرے شیعہ مذاہب دے مقابلے وچ کدرے زیادہ نمایاں سی۔ [۳۴۹]
کرمان ، اپنے خاص جغرافیائی محل وقوع تے خلافت دے مرکز تے اس دے لوکاں دی ہم آہنگی توں دوری دی وجہ توں ، اسماعیلیاں دے پھیلاؤ دے لئی موزاں ماحول سمجھیا جاندا سی۔ چنانچہ ، تیسری تے چوتھی صدی ہجری وچ ، سلجوقاں دی موجودگی توں پہلے ، اسماعیلی مذہبی دیلمیاں تے جبل خطے دے باشندےآں دی ہجرت دے نال ، اس مذہب دی افزائش تے توسیع دے لئی ضروری شرائط فراہم کيتیاں گئیاں۔ ايسے اثناء وچ ، جرافت وچ اسماعیلی لوکاں دے وجود ، سب توں ودھ کے ، سلجوقی دور وچ کرمان وچ اسماعیلیاں دی موجودگی دی حد نوں ظاہر کردا اے۔ ایہ قبیلہ حجاز دے خطے دے عرباں وچوں اک سی ، جو جیرفت دے علاقےآں وچ آباد ہويا سی تے خانہ بدوش تے ڈاکوواں دے ذریعے رہندا سی ، جو کدی کدی فارس تے خراسان تک پھیل جاندا سی۔ اس علاقے وچ زندگی گزارنے دی تریخ دے باوجود ، اوہ کدی وی متنوع نئيں ہوئے تے اپنے موسم گرما تے سردیاں دے علاقےآں وچ مسلسل گھمدے رہندے سن ۔ [۳۵۰]
حجت العراقین دے لقب توں منسوب حمیدالدین احمد بن عبدالله کرمانی (352۔111 ھ) دی سرگرمیاں ، جو عہد سلجوق توں پہلے رہندے سن ، اسماعیلی داعیاں دے نال اپنے اسلامی مراکز دے نال خاص طور اُتے کرمان وچ گہرے تعلق دی اک مثال نيں۔ تے انہاں دی پروپیگنڈا سرگرمیاں دی وسعت دی نشاندہی کردا اے۔ جیرفٹ دا رہنے والا ، حامد الدین انہاں مبلغین وچوں اک اے جنھاں کئی سالاں توں بغداد تے مصر وچ مدعو کيتا گیا سی ، تے ايسے دوران کرمان تے جیرفٹ وچ اپنے ساتھی اسماعیلیاں دے نال وی رابطے وچ رہیا سی۔ بغداد وچ قیام دے دوران ، حامد الدین ، خواندگی دے علاوہ ، مغربی تے وسطی ایران دے کچھ علاقےآں ، جتھے اجم عراق دے ناں توں جانیا جاندا سی ، دی دعوت دینے دے وی ذمہ دار سن ۔ اس موقع اُتے انہاں دے بارے وچ حجت العراقین دا لقب وی استعمال ہويا۔ انہاں نے ہمیشہ کرمان وچ مقامی دعوت نامے دی نگرانی دی تے اس علاقے وچ ڈیزیاں دے امور نوں منظم تے منظم کرنے دے نال نال انہاں دے مسائل دا جواب وی دتا۔ [۳۵۱]
اس قوم نوں جو ميں نے یقین دے مذہب دے بعض ذرائع وچ فاطمی خلافت تے نقطہ اس دے لئی انہاں دی محبت تے پیتار بیان علی بن ابی طالب ، سب توں پہلے شیعہ امام، اس طرح دی اے کہ اوہ اس دے سامنے جھک جاندے نيں. ایسا معلوم ہُندا اے کہ انہاں دے عقائد کم مذہبی سن تے انہاں وچوں بیشتر مبلغین دی فصاحت تے شاعر دی تعریف کيتی وجہ توں علی ابن ابی طالب دی بہادری دی خوبیاں تے بہادری توں زیادہ مائل سن ۔ [۳۵۲] ابو حامد کرمانی دے مطابق ، اسماعیلی مذہب وچ انہاں دا مذہب تبدیل ہونا سنی مخالف ہوسکدا اے تے انھاں مضبوط فکری تے نظریاتی مدد کيتی کمی سی۔ ایسا لگدا اے کہ کرمان وچ اسماعیلی پروپیگنڈے دے آغاز ہی توں پنجرے اس مذہب وچ تبدیل ہوچکے نيں ، جو چوتھی صدی ہجری دے اوائل وچ اے۔ انہاں دے بارے وچ دلچسپ گل ایہ اے کہ انہاں نے کدی وی کسی حکمران دی فرمانبرداری نئيں کيتی ، تے انہاں پہاڑاں وچ جتھے اوہ رہندے سن ، اوتھے نہ تاں اگ دا مندر سی نہ ہی کوئی مندر ، نہ چرچ سی نہ ہی کوئی مسجد۔ [۳۵۳] لیکن کرمان دے سلجوق سلطاناں دے دور حکومت وچ ، اوہ ہمیشہ اپنے اپنے علاقےآں وچ مقیم رہے ، تے اگرچہ انہاں نے کھلم کھلا اپنے آپ نوں اسماعیلی مذہب دے پیروکاراں دے طور اُتے متعارف کرایا تے فاطمہ مذہب دے شیعہ خلیفہ وچ عقیدت تے دلچسپی دا مظاہرہ کيتا ، تے کسی نوں وی انہاں دے سامنے ظاہر نئيں کيتا گیا۔ یا گھٹ توں گھٹ انہاں دے تے حکومت دے وچکار تصادم دی کوئی اطلاع نئيں ملی اے۔ ایہ پنجراں دی پروپیگنڈا تے توسیع دی سرگرمیاں نوں انجام دینے وچ ہچکچاہٹ دی علامت اے ، یا انہاں دی سرگرمیاں تے اقدامات دی تفصیل دستیاب نئيں اے ، تے انہاں دے پروپیگنڈے تے توسیع دی سرگرمیاں دی کمی دی وجہ توں ، ایہ خانہ بدوش افراد سیلجوک سلطاناں دی سلامتی تے مذہبی حیثیت دے لئی خطرہ بن سکدے نيں۔ تے انہاں نوں سنی نئيں سمجھیا جاندا سی۔ [۳۵۴]
بہرام ابن لشکرستان تے کرمان وچ مقیم دوسرے دیلمی ، جو زیادہ تر شیعہ سن ، نے اس سرزمین اُتے سلجوق فتح دے آغاز ہی توں ہی فوجی میدان وچ داخل ہوئے تے اک فوجی قوت دی حیثیت توں خدمات انجام دتیاں۔ اپنی تمام مذہبی جنونیت دے نال ، قوارڈ نے اسماعیلیاں دے نال حسن سلوک کيتا ، اِنّا اس نے اپنی اٹھ بیٹیاں دی شادی ولی صالح شمس الدین ابو طالب زید زاہد دے بچےآں توں کردتی ، [۳۵۵][۳۵۶] کرمان ( شہداد ) دے اسماعیلی بزرگاں وچ [۳۵۷] ؛ ایسا اقدام جو شاہ تے اسماعیلیاں دے وچکار پُر امن تعلقات تے مثبت تعامل دی موجودگی دی نشاندہی کردا اے۔ اُتے ، تھوڑی دیر دے بعد ، قاورد نے اپنے مذہبی تعصب ، یعنی سنی مذہب تے سنی علماء توں اس دے گہرے تعلقات دی وجہ توں ، اسماعیلیاں اُتے دباؤ ڈالیا تے انہاں دے لئی میدان تنگ کردتا ، تاکہ بہرام اُتے قابو پانے توں اس فرقہ دی سرگرمی وچ نمایاں کمی واقع ہوئے گئی۔ رک گیا۔ [۳۵۸] قاورد دی موت دے بعد ہنگامہ آرائی تے ملک شاہ دی کرمان وچ اس دے جانشیناں دے نال جھڑپاں نے شہر وچ مذہبی امور تے فرقہ وارانہ فساد دی اہمیت نوں کم کردتا۔ لہذا ، اک بار فیر ، مصر ، بغداد ، عراق ، تے ایران تے داخلہ ایران ، جداں رے تے قہستان وچ ، دوسرے اسماعیلیاں توں متعلق نويں اسماعیلی پروپیگنڈا سرگرمیاں دے احیاء دے لئی اک مناسب ماحول تے سازگار ماحول مہیا کيتا گیا۔ [۳۵۹]
اس وقت ، اسماعیلی رہنماواں وچوں اک ، عبدالمالک عطاش نے اصفہان دے گواہ نوں پھڑ لیا تے دعوت دتی ، تبلیغ دی تے اصفہان وچ اک فوجی گروپ تشکیل دتا۔ [۳۶۰] اس واقعہ نے پورے ایران وچ اسماعیلی پروپیگنڈا نیٹ ورک دی جسامت تے کرمان وچ اسماعیلیاں دی وسیع پیمانے اُتے موجودگی اُتے غور کردے ہوئے ، اس فرقے دی سرگرمیاں اُتے مثبت اثر ڈالیا۔ [۳۶۱] سلجوق دور دے دوران کرمان وچ اسماعیلی دعو of دے اک رہنما حسن صباح دی نسبتا لمبی موجودگی اک نويں صورتحال دی تخلیق اے تے اس دعوے دا ثبوت اے۔ ابن آتش دے نال اس دا گہرا تعلق سی تے انہاں توں بیعت کرنے دے بعد اس دی سرگرمیاں اُتے عمل پیرا سی۔ اک طویل عرصے تک قاہرہ ، سکندریہ ، بغداد ، وغیرہ دے شہراں دا سفر کرنے دے بعد ، [۳۶۲] حسن صباح نے کرمان خطے دی صورتحال دا فائدہ اٹھاندے ہوئے ایران دے شیعہ علاقےآں مثلا خزستان ، اصفہان تے یزد وچ اک وڈی تحریک تیار کرنے دے لئی تے نیڑے 473 ہجری نوں اٹھایا۔ . ايسے دوران سلطان سلجوق دے دور حکومت وچ ، اپنی دعوت تے پروپیگنڈا سرگرمیاں نوں جاری رکھنے دے لئی کسی مناسب جگہ دی تلاش وچ ، اس سرزمین اُتے چلا گیا۔ اوہ تقریبا 483 ہجری تک زندہ رہیا۔ یعنی اوہ تقریبا دس سال تک کرمان وچ موجود سی تے اس دوران اس نے اسماعیلی رہنماواں تے رہنماواں نال ملاقات کيتی تے اس خطے توں ، اس نے اسماعیلی تحریک دی قیادت دی جو ایران دے تمام وسطی تے مغربی علاقےآں تک پھیلی ، کرمان توں آذربائیجان تک پھیلی۔ [۳۶۳] سلجوق دور کرمان وچ اسماعیلی دعوت دے اک رہنما ، [۳۶۴] وچ نسبتا طویل عرصہ تک موجودگی ، اس دعوے دی اک نويں صورتحال تے عہد نامہ دی تخلیق اے۔ ابن آتش دے نال اس دا گہرا تعلق سی تے انہاں توں بیعت کرنے دے بعد اس دی سرگرمیاں اُتے عمل پیرا سی۔ اک طویل عرصے تک قاہرہ ، سکندریہ ، بغداد وغیرہ دا سفر کرنے دے بعد [۳۶۵] ایران دے شیعہ علاقےآں مثلا خضستان ، اصفہان تے یزد وچ اک وڈی تحریک دا فائدہ اٹھانے دے نال نال انہاں علاقےآں وچ طویل قیام تے پروپیگنڈا نے کرمان دی صورتحال دا فائدہ اٹھایا۔ تے سال 473 ھ دے آس پاس ، ايسے وقت سلطان شاہ دے دور حکومت دے نال ، اپنی دعوت تے تبلیغی سرگرمیاں نوں جاری رکھنے دے لئی کسی مناسب جگہ دی تلاش وچ ، اس سرزمین اُتے چلا گیا۔ اوہ لگ بھگ 483 ھ تک یعنی تقریبا دس سال تک کرمان وچ موجود رہیا ، اس دوران وچ اس نے اسماعیلی رہنماواں تے رہنماواں نال ملاقات کيتی ، تے اس خطے توں ، ایران دے تمام وسطی تے مغربی علاقےآں وچ ، اسماعیلی تحریک ، کرمان توں آذربائیجان تک ملاقات کيتی۔ ایہ پھیل چکيا سی ، اوہ اگے ودھ رہیا سی۔ [۳۶۶]
کرمان وچ اسماعیلی سرگرمی دا توسیع
[سودھو]توران شاہ، جو شاہ عادل دے ناں توں جانیا جاندا سی ، دے دور وچ حسن صباح دی دعوت تے پروپیگنڈہ دی سرگرمیاں ہور وسیع تر تے مضبوط ہُندی گئياں ، [۳۶۷] زیادہ وسیع تے مضبوط بن گیا، [۳۶۸] ایتھے تا کہ 483 ہجری وچ حسن صباح دے ذریعہ الموت دی فتح دے بعد ، کرمان دے اسماعیلیاں دے نال قاہستان داعیاں دے تعلقات قائم ہوگئے۔[۳۶۹]
توران شاہ، اس دے روادار روش تے دوسرے مذاہب دے پیروکاراں خصوصا شیعہ تے اسماعیلیاں دے نال اچھے تعلقات دی وجہ توں، دربار وچ اسماعیلی اثر و رسوخ پیدا ہويا تے اس دے نتیجے وچ کرمان وچ اس حد تک وسعت پیدا ہوگئی کہ اسماعیلی رہنما ایران شاہ نوں بیٹا بنانے وچ کامیاب ہوگئے انہاں نوں چاہیدا کہ اوہ اسنوں اپنا مذہب بناواں تے اسنوں ولی عہد شہزادہ بناواں۔ بلاشبہ، ترن شاہ دے دربار وچ اسماعیلیاں، دیلامی فوجیاں، تے اسماعیلی مذہبی اسکالراں دی اک وڈی تعداد نے انہاں نوں اک ساکن سیاسی جماعت دی حیثیت توں کم کرنے تے شاہ نوں منانے وچ کامیاب ہونے دے اہل بنائے، سنی درباریاں تے القورد دی مخالفت دے باوجود۔ [۳۷۰][۳۷۱]
اس دے دربار وچ اسماعیلی دانشمنداں، علماء کرام تے دینی اسکالراں دی فعال تے موثر موجودگی تے اس فرد نوں انہاں دے بیٹے ارانشاہ دی پرورش دی ذمہ داری اس رواداری دی واضح مثال اے۔ کاکابنیمان انہاں دیلمی باشندےآں وچوں اک سی جو آل بویہ دور دے اختتام اُتے کرمان چلے گئے سن تے سلجوق دور وچ پروپیگنڈا وچ مصروف سن ۔
حسن صباح دے کرمان وچ قیام دے دوران وچ ، اوہ اپنے تے کرمان دے اسماعیلیاں تے اس دے معاون دے درمیان وچ ثالث وی رہے۔ ایسا لگدا اے کہ شاہ دا اسماعیلی مذہب اُتے اصرار انہاں دے پروپیگنڈاں تے کوششاں دا نتیجہ سی۔ ایران شاہ دی زندگی وچ کاکبنیمان دی موجودگی، 495 ہجری تک، جدوں اوہ سنی مذہبی بغاوت وچ ماریا گیا سی، اہم تے قابل ذکر اے۔ [۳۷۲]
ایران شاہ دے دور وچ اسماعیلی اثر و رسوخ وچ اضافہ
[سودھو]ایران شاہ 489 یا 490 ہجری وچ اپنے والد دے امیر انر تے ترکان خاتون خواتین دی فوج دے ہتھوں مارے جانے دے بعدتخت اُتے بیٹھیا۔[۳۷۳][۳۷۴][۳۷۵] اسماعیلی پروپیگنڈہ، جو سلطان شاہ تے اس دے بھائی توران شاہ دے دور وچ کرمان وچ کم و بیش مضبوط سی، حالانکہ اس دا سنی علمائے کرام ہمیشہ ہی مخالفت کردے سن، ایران شاہ دے دور وچ عروج اُتے پہنچیا۔ [۳۷۶]بلاشبہ اس دے اسماعیلی مذہب وچ تبدیلی یا حتی کہ اس دے اس مذہب دی طرف مائل ہونے نے کرمان وچ اس موجودہ فکر کے غیر معمولی اثر و رسوخ وچ اضافہ کيتا اے۔ اسماعیل گیلکی تے ابو زریح اسماعیلی مشنری سن جنہاں نے کرمان وچ سلجوق بادشاہ دے نال اچھے تعلقات توں بہت فائدہ اٹھایا تے ایتھے تک کہ شاہ دے دربار تک پہنچنے تے اپنی پراپیگنڈہ دی سرگرمیاں نوں انجام دینے وچ اس دا استعمال کرنے وچ کامیاب ہوگئے۔ ابن اثیر نے حضرت اسماعیل علیہ السلام دے بارے وچ معاذی دی تعریف کيتی اے جنھاں نے اس طرح دے تعلق دی نشاندہی دی اے۔ [۳۷۷]
شاہ ایران دے اسماعیلیاں وچ بظاہر تبدیلی دے نال، اس دا صحیح وقت معلوم نئيں ہويا سی، جس دے نتیجے وچ سنی مورخین نے انہاں اُتے کفر تے الحاد دا الزام عائد کيتا۔ اس وقت توں، شاہ دے وفد نے وڈی آسانی توں عدالت وچ اپنی ثقافتی تے پروپیگنڈہ دی سرگرمیاں انجام دتیاں۔ اگرچہ ذرائع اسماعیلیاں دی فکری تے مذہبی سرگرمیاں وچ شاہ دی شرکت دا تذکرہ نئيں کردے نيں، لیکن اس طرح دے واقعات پیش آنے توں سلجوق دور وچ کرمان وچ اسماعیلی فکری تحریک دی اک بہت وڈی فتح تے کامیابی سی۔ اس وقت سنی علمائے کرام دی طرف توں مخالفت تے کچھ احتجاجی اقدامات دے ظہور توں ایہ ظاہر ہويا سی کہ شاہ، یا گھٹ توں گھٹ اس وقت دے آس پاس دے افراد، کرمان وچ اسماعیلی مذہب نوں تسلیم کرنے دی کوشش کر چکے سن تے انہاں نے مذہب دی تبدیلی دا مطالبہ کيتا۔ آخر کارمان وچ سنی علماء کرام تے مذہبی علما دے الجھن تے تیز ردعمل دے نال ہی ایران، شاہ تے اس دی حکومت کیتی تلخ قسمت دا عزم کيتا گیا۔ [۳۷۸]
ایران دے مخالفین شاہ نے اس دے بعد اسماعیلیاں نوں دبا دتا۔ ارسلان شاہ تے اس دے وزیر ناصر الدولہ نے انتہائی پُرتشدد کارروائیاں دا ارتکاب کيتا، تے کرمان دے اسماعیلیاں دا قتل عام کيتا۔ اس وقت، اسماعیلی علماء تے بزرگاں دے گھراں نوں پرت لیا گیا، تے ترکاں دے ذریعہ انہاں دے کچھ بزرگاں دے قتل نے کرمان دی ہنگامہ آرائی وچ ہور اضافہ کردتا۔ پر، اسماعیلیاں نے ہمت نئيں ہاری تے مشکل حالات وچ خفیہ طور اُتے اپنی پروپیگنڈہ دی سرگرمیاں جاری رکھن۔ [۳۷۹]
کرمان دے سلجوق شہزادےآں دے لئی کچھ اسماعیلیاں دی حمایت اس شہر وچ اقتدار حاصل کرنے دے لئی اپنی کوششاں نوں ظاہر کردی اے۔ مثال دے طور پر، اسيں ارسلان شاہ دے اک بیٹے سلجوق شاہ دے لئی اسماعیلیاں دی حمایت دا تذکرہ کرسکدے نيں، جو اپنے بھائی، محمد شاہ دے خوف توں جیرفت فرار ہوگئے سن ۔ جیرفٹ وچ ، سلجوق شاہ نوں اپنے بھائی دی فوج نے شکست دتی تے عمان دے شیعہ علاقےآں ایہسا تے قطیف فرار ہوگئے۔ اوتھے وی قرماندا نے اس دی تائید کيتی، اس نے محمد شاہ نوں اپنے بھائی دے خلاف لڑنے دے لئی اک فوج تیار کرنے اُتے راضی کيتا۔ [۳۸۰]اگرچہ سلطان شاہ نوں عمانی حکمراناں دے نال محمد شاہ دی خط و کتابت دے نتیجے وچ گرفتار کيتا گیا سی تے کچھ وقت انہاں نے جیل وچ گزاریا سی، لیکن اس کہانی وچ کرمان وچ اقتدار دے خاتمے تے سنی مذہب دے کچھ سلجوق شہزادےآں دے نال اس دے تعلقات دے بعد وی اسماعیلی اثر و رسوخ ظاہر ہُندا اے۔ [۳۸۱]
اوقاف
[سودھو]اس سرزمین دے حکمراناں دے سلسلے وچ کرمان شہر دے موقوفات پورے تریخ وچ بنائے گئے نيں۔ شہر کرمان وچ سب توں قدیم زندہ بچ جانے والی مالی امداد پنجويں صدی ہجری وچ اے۔ اس عرصے دے دوران وچ ، کرمان وچ سلجوک شہریاں نے شہری ترقی وچ تبدیلیاں لاواں، جداں شہر توں باہر سرکاری عمارت یا گڑھ بنانا، تے اس دے اگے مسیتاں، اسکول، خانقانيں، اسپتال، بازار تے ہور عوامی عمارتاں تعمیر کيتیاں تے انہاں عمارتاں دی پائیداری دے لئی اوقاف نوں انہاں نے ڈال دتا۔ انہاں عمارتاں دی تعمیر دا کرمان دی ثقافتی، تعلیمی تے معاشرتی صورتحال اُتے بوہت گھٹ اثر ہويا۔ کیونجے ایہ عارضی سی۔ ایہ سوچیا جاسکدا اے کہ انہاں دے وظائف انہاں دے استحکام تے بقا دا سبب بنے ہون گے۔ کرمان وچ سلجوق دور دی انہاں زندہ بچ جانے والی وعدےآں وچوں اک شاہ عادل پڑوس اے، جو اج وی کرمان دا سب توں قدیم پڑوس سمجھیا جاندا اے، جسنوں حکمران دے لقب دی وجہ توں اس لقب توں جانیا جاندا اے۔ ایہ محلہ صرف ترکاں نوں کرمان دے گھر تے محلےآں توں نويں پڑوس وچ منتقل کرنے دے لئی تشکیل دتا گیا اے، لہذا اس دور وچ ایہ کرمان دے معاشرتی یا ثقافتی امور اُتے زیادہ اثر نئيں ڈال سکدا اے۔ اس دور توں چھڈی جانے والی اک ہور مشہور وقف ملک تورانشاہ مسجد (ملک مسجد) دا پیچیدہ اے، جس دی تعمیر 478 ہجری وچ مکمل ہوئی سی تے اس شہر کرمان وچ صرف اک مذہبی کم سی، لیکن تعلیمی تے غیر متزلزل عمارتاں دی تعمیر سبھیاچار اگلے دور دی طرح نئيں اے۔ ملک مسجد تے اس دے گردونواح دے اعتراف دے بارے وچ ، ایہ دسیا گیا اے: ارسلان شاہ؛ اس دے بوہت سارے بچے سن ۔ اس دا سب توں وڈا بیٹا میوزین سی تے اس دی والدہ دا ناں زائٹن خاتون سی۔ کرمان وچ ، اس دے پاس اک اسکول، اک سرائے، پانی دا ذخیرہ تے اس دے علاوہ اوداں وی مالدار نيں۔اس دا عرفی ناں عصمت الدولہ سی تے اس دے وظیفے "عسماتیہ" دے ناں توں مشہور سن ۔ عصمتیہ دے وعدے باقی نئيں رہے تے جلد ہی حملےآں تے جنگاں وچ تباہ ہوگئے۔ بے شک، سلجوک عدم استحکام قراختئی عدم استحکام توں مختلف اے۔ پر، سیلجوک دور وچ اپنی چھوٹی چھوٹی چھوٹی رعایتاں دی وجہ توں کرمان اس وقت ایران دے سب توں خوشحال شہراں وچوں اک سی۔ ایتھے تک دے وقت وچ تیموری، قرہ قویونلو تے آق قویونلو، ایہ شہر دی حدود دے اندر سی۔[۳۸۲]
فن تعمیر تے فن دی حیثیت
[سودھو]فن تعمیر
[سودھو]سانچہ:وابستہ اس دوران وچ اسلامی فن تعمیر دا فن اپنے کمال نوں پہنچیا تے ماہر فنکاراں تے معماراں نے بہت سارے کم تخلیق کیتے۔ سلجوقاں نے فن تعمیر وچ عناصر تے عناصر حاصل کیتے، جس دی مدد توں اک وڈی مسجد جس وچ مرکزی صحن تے چار ڈور تے اک مربع گنبد نوی بنائی جاسکے۔ تعمیر دا ایہ انداز ایران وچ مذہبی فن تعمیر تے کاروان سرائی تے اسکول دی عمارت دی اساس اے۔ اس وقت، جدید ترین ایرانی شکل وچ مسجد وچ ایہ خصوصیات سن۔ عمارت دے لمبائی محور دے آغاز وچ ، پورچ اُتے اک سر اے، جس دے سامنے اک کھلا صحن اے۔ دو پورچ طولانی محور وچ واقع نيں تے دو پورچاں عبور محور وچ واقع نيں، تے گنبد نقشاں محراباں دے پِچھے واقع نيں تے مسجد دے طول البل محور دے آخر وچ اک قربان گاہ اے۔ اس قسم دا منصوبہ مسجد (امام) مسجد وچ دیکھیا جاسکدا اے۔ ایہ تاریخی یادگار، جو سیلجوق بادشاہ قاورد دے حکم توں تعمیر کيتی گئی سی، در حقیقت کرمان وچ سلجوق دور دے فن تعمیر نوں ظاہر کرنے دی اک عمدہ مثال اے۔ اس خوبصورت تے مکمل مسجد وچ ، مختلف تعمیراتی طرز دے علاوہ، مختلف قسم دے کوفیق تے تیسری لائناں دا استعمال کيتا گیا اے۔ [۳۸۳]اس مسجد دے علاوہ اس زمانے دے مکاتب، کارواں تے مقبراں دا وی تذکرہ کيتا جانا چاہیدا۔ اس دور وچ بیشتر غیر مذہبی عمارتاں وچ کارواں سریز شامل نيں۔ اگرچہ سڑک دے جال تے اچھی سڑک دی تشکیل کسی ملک دے کاروبار دی زندگی دا باعث اے، لیکن ماضی دے زمانے وچ ، کاروان سراغے تے مسافر خانے تے ٹھہرنے دی جکہاں دے وجود دے بغیر، سڑک دا صحیح استعمال ممکن نئيں سی۔ [۳۸۴]
سلجوق دور دے مقبرے دو مختلف طریقےآں توں تعمیر کیتے گئے سن : اک ٹاور دی شکل وچ تے گنبد دی شکل وچ ، چوکور، کثیرالاضحی، سرکلر یا پھٹے ہوئے ڈیزائناں دے نال۔ اس دور دے بیشتر مقبراں وچ دو منزلیاں نيں: مسجد دی اوپری منزل تے نچلی منزل یا لاشاں دی تدفین دی جگہ اے۔ زیادہ توں زیادہ مقبرے چھت یا گنبد نیم دائرہ نما شکل تے اس دے باہر، جسم دے مطابق اک اہرام گنبد یا شنک یا کوپولہ توں ڈھکے ہوئے مقبرے نيں مثلا مقبرہ خواجہ اتابک مثال۔ اے
اس عرصے دے دوران وچ ، عمارت دی دیواراں دی بیرونی سطحاں نوں اِٹاں توں سجایا گیا سی۔ اس دور دے فن تعمیر وچ اِٹاں دا استعمال بہت مشہور ہويا تے اِٹاں وچ متعدد جغرافیائی ڈیزائن استعمال کیتے گئے۔ پنجويں قمری صدی توں ایران وچ کھدی ہوئی اِٹاں توں اینٹاں لگیانے تے سجانے دا فن عام اے۔ اِٹاں دی انہاں خوبصورت سجاوٹ دے علاوہ، نقشے تے آرائشی لکیراں، کھدی ہوئی اِٹاں دا استعمال، سیلجوکس دی تعمیراتی خصوصیات وچوں اک اے۔ [۳۸۵]
سلجوق برتن وی اس دور دے ٹائلاں توں خوبصورتی توں بنے سن ۔ اس دور دے زندہ بچ جانے والے برتناں وچ ، سجاوٹ تے رنگ دے لحاظ توں، تامچینی، سونا، فیروزی تے سفید برتن شامل نيں، جنہاں وچوں بیشتر دعوتاں، لڑائاں یا شکار دی تقریبات توں آراستہ نيں۔ [۳۸۶]
اسکالرز، ادیب تے شاعر
[سودھو]اس دور دے شاعراں تے ادیباں دے بارے وچ بوہت گھٹ معلومات موجود نيں، اُتے اسيں کرمان وچ اس دور دی مشہور شخصیت یعنی ابوحمید کرمانی دا ذکر کرسکدے نيں۔ اپنے دیوان کم تے تریخ نگاری (نثر) دے علاوہ، انہاں نے فارسی تے عربی وچ شاعری دی تلاوت کرنے وچ مہارت حاصل کيتی، جداں کہ اتبک زنگی شاعری اسمبلی دے تاریخی متن وچ مذکورہ خانہ جنگی دے دوران وچ کرمان پہنچنے توں پہلے انہاں دا ذکر کيتا گیا سی۔ اوہ طب وچ وی بہت ہنر مند سی تے کچھ وقت دے لئی کرمان تے یزد دے اسپتالاں تے اسپتالاں نوں کنٹرول کردا سی۔ انہاں نے صحت تے بیماری توں بچاؤ دے بارے وچ اک مضمون لکھیا جس دا ناں صلاح الصحیح فی حافظ السنہ اے ۔ان دی ہور کتاباں تے لکھتاں وچ ، اسيں کرمان دے واقعات عقدالعلی للموقف الاعلیٰ، بدایع الازمان فی وقایع کرمان و المضاف الی بدایع الازمان فی وقایع کرمان دا ذکر کرسکدے نيں، انہاں سبھی دی تریخ کرمان دی سیاسی تریخ تے سیاسی جغرافیہ دے بارے وچ لکھی گئی اے۔[۳۸۷]
سلطنت روم | |
1077ء توں 1307ء | |
سلطنت روم دا جھنڈا | |
سلطنت روم دا 1190ء دا نقشہ | |
راجگھر | قونیہ |
بولیاں | سرکاری فارسی دوجی ترکی بولی |
سیاسی حثیت | سلطنت |
سلطان | |
'1060ء توں 1077ء | قتلمش |
1303ء توں 1308ء | معسود دوم |
تریخ | |
سلجوق سلطنت توں علیحدگی | 1077ء |
خاتمہ | 1307ء |
سلطنت روم 1077ء توں 1307 تک اناطولیہ چ قائم رہن والی سلجوق ترک سلطنت سی جسدا دارالحکومت پہلے ازنک تے فیر قونیہ سی ۔ سلجوق سلطنت دے اک کمانڈر سلیمان بن قتلمش ، سلطان ملک شاہ اول دے اک دور دا رشتے دار تے سلجوقی سلطنت دے تخت دے اک دعوےدار، نے 1070ء لہندے اناطولیہ چ حکومت سمبھالی ۔ اس نے 1075ء چ بازنطینی شہر سکائیا (ازنک) تے نکومیڈیا (ازمت) فتح کیتے ۔ دو سال مگروں اس نے اپنے اک آزاد سلجوق ریاست دے سلطان ہون دا اعلان کیتا تے ازنک نوں اپنا راجگھر بنایا ۔
اپنے عروج دے ویلے سلطنت روم رومی سمندر دے ساحل تے انتالیا الانیا توں کالا سمندر دے ساحلاں تے سینوپ تک پھیلی ہوئی سی ۔ چڑھدے چ ایہہ سلطنت دوجیاں ترک ریاستآں نوں ہڑپ کردی ہوئی جھیل وان تک پہنچ گئی سی ۔ اسدی لہندی حد بحیرہ ایجیئن دے بوہےآں تے دنیزلی دے نیڑے سی ۔
سلجوقاں نے اس سلطنت نوں روم دا ناں اس لئی دتا کیونجے بازنطینی سلطنت توں کھوئے علاقےآں تے قائم کیتی گئی سی تے اسلام دے ابتدائی دور توں ای بازنطینی سلطنت نوں عربی بولی چ روم آکھیا جانا سی ۔ پرانیاں لہندیاں دستاویزاں چ اسنوں سلطنت قونیہ (یاں سلطنت اکونیئم) آکھیا جاندا سی ۔
سلطنت روم 12ویں صدی عیسوی دے اخیر تے 13ویں صدی عسیوی دے شروع اوس ویلے اپنے عروج تے پہنچی جدوں اسنے رومی سمندر تے کالا سمندر دے ساحلاں تے اہم بازنطینی بندرگاہاں تے مل ماریا ۔ اناطولیہ دے اندر سلجوقاں نے کاروان سرائے اسار کے اک ایسا نظام تشکیل دتا جس نال ایران تے وسطی ایشیا توں مال تجارت دی ، رومی سمندر دیاں بندگاہاں تک ترسیل آسان ہو گئی ۔ جداں جداں سلطنت ج خوشحالی آندی گئی اس نے چڑھدے دیاں ترک ریاستاں تے اک اک کر کے مل مارنا شروع کر تا ۔ سلطنت روم نے صلیبی جنگاں چ یورپ دے سعائی دیساں دے متحد لشکراں دا ڈٹ کے مقابلہ کیتا تے اینہاں نوں شکستاں تے شکستاں دتیاں پر ایہہ 1243ء چ منگولاں دی سلطنت تے چڑھائی توں سلطنت دی حفاظت نا کر سکے ۔ سلطنت روم منگول سلطنت دی باجگزار بن گئی ۔ سلطنت دے حکمراناں دیاں سلطنت دی وحدت نوں قائم رکھن دیاں ساریاں کوششاں دے باوجود ، 13ویں صدی عیسوی دے دوجے ادھ چ سلطنت نکھڑن لگ پئی تے 14ویں صدی عسوی دے پہلے دہاکے چ مکمل طور تے ختم ہو گئی ۔
اپنے وجود دے اخیرلے دہاکےآں چ سلجوق سلطنت روم دے علاقےآں چ کئی نکیاں نکیاں ریاستاں (بیلک) قائم ہو گیاں ،جنہاں چوں اک بیلک عثمان اوغلو سی ، جہڑا بعد چ یورپ ، افریقہ تے ایشیاء دے برآعظماں تے مشتمل جگ دی اک وڈی سلطنت سلطنت عثمانیہ دے طور تے 1924ء تک قائم رہی ۔
سلاجقۂ روم 1077ء توں 1307ء تک اناطولیہ وچ قائم رہنے والی اک سلطنت سی۔ اس سلطنت دے علاقے بازنطینی سلطنت دے مفتوحہ رومی علاقےآں اُتے مشتمل سن ۔
1070ء دی دہائی وچ سلجوقی سلطنت دے عظیم حکمران ملک شاہ اول دے قریبی عزیز سلیمان ابن قتلمش نے مغربی اناطولیہ وچ قوت حاصل کرنا شروع دی تے 1075ء وچ بازنطینی شہر نیسیا (موجودہ:ازنک) تے نکومیڈیا (موجودہ ازمت) فتح کر لئی۔ 1077ء وچ اس نے ملک شاہ دے مقابلے وچ خود نوں سلطان قرار دے دتا تے نیسیا نوں اپنا راجگڑھ بنا لیا۔ اس دی مفتوحہ سر زمین نوں روم کہیا جاندا سی اس لئی ایہ سلاحقۂ روم اکھوائے۔
سلطنت وسیع ہُندی رہی لیکن 1086ء وچ سلیمان نوں شام دے سلجوق حکمران تتش اول نے انطاکیہ وچ قتل کر دتا تے اس دے بیٹے قلج ارسلان نوں قیدی بنا لیا۔ 1092ء وچ ملک شاہ دی وفات دے بعد قلج ارسلان رہائی پا گیا تے اپنے والد دی سلطنت نوں بحال کردے ہوئے تمام علاقےآں نوں دوبارہ فتح کيتا۔ بالآخر اسنوں 1097ء وچ صلیبیاں دے ہتھوں شکست ہوئے گئی جو فلسطین نوں فتح کرنے دے لئی اناطولیہ دے راستے جا رہے سن ۔ حالانکہ قلج ارسلان نے صلیبیاں نوں کئی جنگاں وچ شکست دتی تے انہاں دے ابتدائی لشکراں نوں نیست و نابود کيتا لیکن لکھاں دے عظیم لشکراں نوں شکست دینا اس دے بس دی گل نہ سی لیکن قلج دی مزاحمت قرون وسطیٰ دے مسلماناں دی ہمت و شجاعت دی علامت اے تے ايسے وجہ توں ترک قلج ارسلان دا ناں بہت احترام توں یاد کردے نيں۔
صلیبیاں دے ہتھوں شکست دے بعد اناطولیہ دے کئی علاقےآں سلاجقہ دے ہتھ توں نکل گئے لیکن قلج ارسلان نے قونیہ دے گرد حکومت قائم رکھی۔ 1107ء وچ اس نے موصل فتح کيتا لیکن ايسے سال اس دا انتقال ہوئے گیا۔
اس دے بعد کئی سال اس دے بیٹے تے انہاں دی اولاداں دی حریف اقوام دے نال کشمکش جاری رہی تے بالاخر 1190ء وچ تیسری صلیبی جنگ دے دوران جرمن دستےآں نے قونیہ اُتے قبضہ کر ليا تے آرمینیائے کوچک دی صلیبی ریاست قائم کر پائی۔
1194ء وچ سلجوقی سلطنت دے آخری چشم و چراغ طغرل سوم دی وفات دے بعد سلاجقہ روم اس خاندان دے واحد نمائندے دے طور اُتے بچے۔ غیاث الدین کیخسرو اول نے 1205ء وچ قونیہ نوں دوبارہ فتح کرکے خود نوں سلطان قرار دتا۔ کیخسرو تے اس دے دو صاحبزادے عز الدین کیقاؤس تے عز الدین کیقباد اول دے دور وچ سلاجقہ روم اپنے عروج اُتے پہنچ گئے۔ کیخسرو دی سب توں وڈی کامیابی 1207ء وچ بحیرۂ روم دے ساحل اُتے واقع انطالیہ دی بندرگاہ اُتے قبضہ سی۔ کیخسرو نے شمال وچ سنوپ تے طربزون وی فتح کیتے لیکن 1218ء وچ حلب وچ صلاح الدین دے حق وچ اسنوں ہتھیار سُٹن پئے۔ کیقباد نے 1221ء توں 1225ء دے دوران بحیرۂ روم دے ساحلاں توں بازنطینیاں دا خاتمہ کر دتا۔ 1225ء وچ اس نے بحیرۂ اسود دے پار کریمیا دی جانب وی اک مہم بھیجی تے فتح حاصل کيتی۔
غیاث الدین کیخسرو دے دور وچ 1239ء وچ اک معروف مبلغ بابا اسحاق دی زیر قیادت بغاوت ہوئے گئی تے تن سال دے اندر اندر سلطنت بدانتظامی دا شکار ہوئے گئی، کریمیا ہتھ توں نکل گیا تے ریاست تے افواج کمزور پڑ گئياں۔ لیکن اس توں وی وڈا خطرہ سلطنت دے سر اُتے منڈلا رہیا سی، ایہ منگولاں دا طوفان سی جو مشرق وسطیٰ نوں روندتے ہوئے ہن اناطولیہ دی طرف ودھ رہیا سی۔ پے در پے شکستاں دے بعد سلطان انطالیہ بھج گیا جتھے 1246ء وچ اس دا انتقال ہوئے گیا۔
سلطنت کئی ٹکڑےآں وچ تقسیم ہوئے گئی جنہاں اُتے منگولاں دے زیر انتظام کٹھ پتلی حکمران بیٹھے سن ۔ تے بالآخر سلجوقیاں دی حکومت صرف قونیہ دے ارد گرد رہ گئی۔
1307ء وچ قرہ مانیاں نے غیاث الدین مسعود ثالث نوں شکست دے کے ہمیشہ دے لئی سلاجقہ روم دا خاتمہ کر دتا۔
سلاطین
[سودھو]سلطان | دورِ حکمرانی |
---|---|
قتلمش | 1077ء توں 1086ء |
سلیمان ابن قتلمش | 1060ء توں 1077ء |
داؤد قلج ارسلان اول | 1092ء توں 1107ء |
ملک شاہ | 1107ء توں 1116ء |
رکن الدین مسعود | 1116ء توں 1156ء |
عز الدین قلج ارسلان ثانی | 1156ء توں 1192ء |
غیاث الدین کیخسرو اول | 1192ء توں 1196ء |
سلیمان ثانی | 1196ء توں 1204ء |
قلج ارسلان ثالث | 1204ء توں 1205ء |
غیاث الدین کیخسرو اول (دوسری مرتبہ) | 1205ء توں 1211ء |
عز الدین کیکاوس اول | 1211ء توں 1220ء |
علاء الدین کیقباد اول | 1220ء توں 1237ء |
غیاث الدین کیخسرو ثانی | 1237ء توں 1246ء |
عز الدین کیکاوس ثانی | 1246ء توں 1260ء |
رکن الدین قلج ارسلان چہارم | 1248ء توں 1265آ |
علاء الدین کیقباد ثانی | 1249ء توں 1257ء |
غیاث الدین کیخسرو ثانی (دوسری مرتبہ) | 1257ء توں 1259ء |
غیاث الدین کیخسرو ثالث | 1265ء توں 1282ء |
غیاث الدین مسعود ثانی | 1282ء توں 1284ء |
علاء الدین کیقباد ثالث | 1284ء |
غیاث الدین مسعود ثانی (دوسری مرتبہ) | 1284ء توں 1293ء |
علاء الدین کیقباد ثالث (دوسری مرتبہ) | 1293ء توں 1294ء |
غیاث الدین مسعود ثانی (تیسری مرتبہ) | 1294ء توں 1301ء |
علاء الدین کیقباد ثالث (تیسری مرتبہ) | 1301ء توں 1303ء |
غیاث الدین مسعود ثانی (چوتھی مرتبہ) | 1303ء توں 1307ء |
غیاث الدین مسعود ثالث | 1307ء |
رمضان اوغلو ، اناطولیا دی ترک بیلک سی ، اسدا راجگڑھ ادانا سی تے چوکارووا دے علاقے تے اسدی حکومت سی ۔ ایہہ سلطنت روم دے زوال مگروں اوغوز ترک قبیلے رمضان اوغلو نے قائم کیتی سی ، جدوں اینہاں نے مصر دے مملوک سلطان ولوں 1375ء چ آرمینیا دی سیلیکیا بادشاہت نوں تباہ کیتا ۔
رمضان اوغلو نے 15ویں صدی عیسوی ج سلطنت عثمانیہ تے مملوکاں دے تعلقات چ وڈا کردار ادا کیتا ۔ 1512ء چ سلطان سلیم I دے مصر دے خلاف مہم چ اس بیلک نوں سلطنت عثمانیہ چ شامل کر لئیا ۔ رمضان اوغلو دے بے آں نے عثمانی سنجاک ادانہ دا انتظام موروثی طرز تے 1608ء تک سانبھئیا ۔ ایہہ ٹبر اج وی ترک معاشرے چ نمایاں اے ۔
خانان چغتائی | |
1225ء توں 1687ء | |
خانان چغتائی دا جھنڈا | |
خانان چغتائی سن 1300ء چ (ہرے رنگ چ) | |
راجگڑھ | آلمالیک ، قرشی |
بولیاں | منگول ترک بولیاں |
مذہب |
پہلے شمانزم فیر اسلام |
طرز حکومت | نیم منتخب بادشاہت ، بعد چ موروثی بادشاہت |
خان | |
1225ء توں 1242ء | چغتائی خان |
1388ء توں 1402ء | سلطان محمد |
1681ء توں 1687ء | محمد امین خان |
قنون ساز ادارہ |
قرولتائی |
تریخی ویلا | قرون وسطی دا اخیر |
رقبہ | 10 لکھ مربع کلومیٹر (1350ء) |
کرنسی |
30 درہم تے کبیک |
خانان چغتائی اک منگول تے بعد چ لسانی طور تے ترک اثر آلی ریاست سی جہڑی چنگیز خان دے دوجے پتر چغتائی خان دے علاقےآں تے قائم ہوئی سی تے اسدے جانشیناں دی اس تے حکومت سی ۔
شروع چ ایہہ منگول سلطنت دا حصہ سی تے بعد چ مکمل آزاد بن گئی ۔ 13ویں صدی عیسوی چ اپنے عروج تے ایہہ بحیرہ ارال دے دکھن چ آمو دریا توں ، اج دے منگولیا تے چین دی سرحد تے کوہ التائی تک پھیلی ہوئی سی ۔
ایہہ خانان کسے نا کسے شکل چ 1220ء توں 17ویں صدی عیسوی دے اخیر تک قائم رہی ، حالانکہ اس دا لہندا ادھا حصہ 1360ء دی دہائی چ امیر تیمور دے قبضے چ چلا گئیا سی ۔ خانان دا چڑھدا ادھا حصہ چغتائی خاناں دے اقتدار چ رہئیا جہڑے تیمور دے جانشیناں نال کدی اتحادی تے کدی جنگ چ ہندے ۔ اخیر 17ویں صدی چ خانان چغتائی دا باقی حصہ وی اپاق خوجہ حکومت دے کول چلا گئیا ، جہڑے چڑھدے ترکستان چ زونگار تے مانچو سرداراں دی حکمرانی چ حکومت کردے سن ۔
چغتائی دا مطلب منگولی بولی چ قوم یاں ملک اے ۔
قیام
[سودھو]چنگیز خان دی سلطنت اسدے تیجے پتر اوگدائی خان جہڑا "وڈا خان" کہلاندا سی ، نوں ملی ۔ جسدے اپنے علاقے جھیل بالکش توں منگولیا تک سن ۔ سبتوں نکے پتر تولی خان نوں اتلے منگولیا دے آبائی علاقے ملے ۔ دوجے پتر چغتائی خان نوں اج دے ازبکستان چ آمو دریا تے سیر دریا دے وچکار ماوراء النہر دے علاقے تے کاشغر دے دوالے دے علاقے ملے ۔ اسنے آلمالک نوں اپنا راجگھر بنائیا جہڑا اج دے اتلے لہندے چین چ کولجا شہر اے ۔ وراثتی مسئلےآں دے علاوہ منگول سلطنت نوں اپنے تے اپنی رعایا جہڑ زیادہ تر ترک مسلمان سن دے وچکار ثقافتی تے نسلی فرق توں خطرہ سی ۔
جدوں اوگدائی خان پورے چین نوں فتح کرن دے اپنے خواب نوں پورا کیتے بغیر مر گئیا تے اسدے پتر گویوک نوں مکمل جانشینی نا لبھی تے اوگدائی دے مرن دے بعد پنچ سال تک حکومت اسدی بیوی توریجن دے ہتھ چ رہی ۔ اس جانشینی دی منظوری قرولتائی چ ہوئی تے اسدا حسب ضابطہ جشن وی منائیا گئیا پو اس چ سلطنت طلائی اردو دے آزاد خیال خان باتو خان نے شرکت نئیں کیتی ۔ گویوک دے مرن دے بعد باتو نے بیرک نوں گھلئیا جسنے تولی خان دی بیواہ نال مل کے اگلی قرولتائی (1253ء چ) اوگدائی دی نسل دی بجائے تولی دے پتر مونگیک ، جہڑا نسطوری عیسائیت نوں پسند کردا سی ، نوں اقتدار دوا دتا ۔ اوگدائی الس ختم ہو گئیا ۔