ترک سلطنتاں تے ریاستاں دی تریخ

لفظ ترک دے معانی

"ترکستان دے اک قبیلے دا ناں اے جس د‏‏ی وڈی شاخاں تاتار و مغل (منگول) نيں تے انہاں د‏‏ی بولی معین اے "

"ترک اک قوم دا ناں اے جو کہ ترک نامی شخص تو‏ں منسوب اے جو حضرت نوح د‏‏ی نسل وچو‏ں سی" "کہندے نيں کہ ترک قوم یافث بن نوح د‏‏ی اولاد تو‏ں نيں"

لفظ ترک دے ناں اُتے تریخ وچ پہلی سلطنت چھیويں صدی عیسوی وچ "گوک ترک حکومت" دے ناں تو‏ں ملدی اے جس وچ بدوی ترکاں نے اک مضبوط و عظیم سلطنت قائم کيتی جو مغلستان تے شمالی چین د‏‏ی سرحد تو‏ں بحر اسود تک مشتمل سی"

لفظ ترک دے لغوی معنی خود ٹوپی دے نيں (لوہے د‏‏ی ٹوپی جو ھنگام جنگ وچ پہنی جاندی اے )

ترکستان وچ اک دریا دا ناں وی اے جو کہ سیحون وچ وگدا اے (سرزمین ہائے خلافت شرقی)

ترک دنیا د‏‏ی وڈی تے قدیم اقوام وچو‏ں اک نيں جنہاں دا مرکز سنٹرل ایشیا تے منگولیا سی. موجودہ زمانے وچ ترک اقوام ایشیا, یورپ, امریکا تے افریقا دے مختلف حصےآں وچ آباد نيں جنہاں وچو‏ں چند ملکاں درج زیل نيں۔

ترکمانستان,مغولستان، چین، روس ,قرقیزستان، قزاقستان، ازبکستان، تاجیکستان،پاکستان, افغانستان، ایران، جمهوری آذربایجان، عراق، ترکی، قبرس، یونان، بلغاریہ, رومانیہ, شام, لیبیا, مصر, امریکا وغیرہ..

ترکاں دے بارے وچ احادیث

اتْرُکُوا التُّرْکَ مَا تَرَکُوکُمْ (حدیث ابوداؤد )

ترکاں نو‏‏ں نہ چھیڑو جدو‏ں تک اوہ توانو‏‏ں نہ چھیڑن.."

حضرت محمود قاشغری رقم طراز نيں کہ

"ميں نے بخارا دے اک ثقہ عالم تے نیشاپور دے امامان وقت تو‏ں سنیا اے جو کہ دونے سلسلہ روایت سند دے نال رسول اللہ ص تو‏ں اک حدیث روایت کردے نيں جس وچ اوغوز ترکاں دے خروج دا زکر اے .. ایويں بیان کردے نيں

" ترکاں د‏‏ی بولی سیکھو کیونجے انہاں د‏‏ی قسمت وچ مدت دراز د‏‏ی حکمرانی لکھ دتی گئی اے "

امام شیخ زاھد حسین بن خلف کاشغری متعدد واسطےآں تو‏ں رسول اللہ ص تو‏ں روایت کردے نيں کہ "اللہ عزوجل فرماندے نيں کہ میرا اک لشکر اے جس دا ناں ترک رکھیا اے انہاں دا مسکن مشرق د‏‏ی زمین اے تے جس قوم اُتے خشمگین ہُندا ہاں انہاں اُتے ایہ لشکر مسلط کر دیندا ہاں"

خلافت عباسیہ دے وجود وچ آنے وچ وی خراسانی ترکاں دا ہی مرکزی کردار سی, ایہی وجہ سی کہ مامون الرشید نے دارالخلافہ خراسان دے مرو ( merv) شہر منتقل کيتا, بعد وچ عباسیاں نے ترک سپاہیاں دے لئی سامرا دے ناں تو‏ں بغداد دے نیڑے وکھ شہر بسایا تے تخت سلطنت وی اوتھے منتقل کيتا..

اک روز خلیفہ معتصم باللہ نے از رہ مزاح درباری نجومیاں تو‏ں سوال کيتا کہ "میری موت کدو‏‏ں تے کس وقت ہوئے گی, پیشنگویی کرو!!" درباریاں نے کہیا "جس وقت ترک سپاہی چاہن"

یہ اوہی ترک قوم اے جس نے دائرہ اسلام وچ آنے دے نال نيں عظیم ترین اسلامی سلطنتاں د‏‏ی بنیاد پائی جو کہ ہزاراں سال اسلام دا جھنڈا عالم وچ لہراندی رہیاں, چند ترک سلطنتاں

• سلطنت غزنویہ
• سلجوقی سلطنت
• سلطنت و خلافت عثمانیہ
• تیموری سلطنت
• خوازرم شاہی سلطنت
• سلطنت بابری ھندوستان
• دہلی سلطنت
• سلاجقہ روم

کچھ مشہور ترک سلطنتاں

تریخ عالم د‏‏ی 30 عظیم ترک حکومتاں

مکمل تریخ ابتدا تو‏ں اختتام تک (315 ق.م تو‏ں 1923 تک)

اسلام توں پہلے

1. ایشیاء د‏‏ی ھون حکومت ) 315 ق م – 215 ب م = 530 سال
2. یورپی\غربی ھون) 350 - 450 = 100 سال
3. آور ترک حکومت, یورپ)520 - 620 = 100 سال
4. خزر ترک , یورپ ) 680 - 970 = 290 سال
5. پچنک ترک , یورپ ) 1000- 1090 = 90 سال
6. کشن ترک حکومت ایشیا ) 110 - 75 / 75م - 375 = 485 سال
7. یفتلی یا آق ھن ) 450 - 570= 120 سال
8. کابل شاھی حکومت)650 – 880/ 30هجری – 258 هج = 230 سال
9. گوک ترک, مرکزی ایشیا ) 550– 744= 190 سال
10. اویغور حکومت / ایشیا )740 - 840 = 100 سال
11. قرقیز حکومت/ ایشیا )920 - 1210 = 290 سال

بعد اسلام کی ترک سلطنتیں

1. قرا خانی, ایشیا )840م - 1211م = 371 سال
2. غزنوی سلطنت / ایشیا )963م - 1187م = 224 سال
3. سلجوقی سلطنت/ ایشیا)1040م - 1194م = 154 سال
4. خوارزمشاهی سلطنت / ایشیا ) 1097م - 1231م = 134 سال
5. عثمانی خلافت تے سلطنت, ایشیا, یورپ و افریقہ )1299م - 1923م = 624 سال
6. دہلی سلطنت, ھندوستان) 1206-1526 = 320 سال
7. منگول حکومت )1206م - 1368م = 162 سال
8. ایلخانی سلطنت ایران ) 1256م - 1335م = 79 سال
9. قبچاق یا مملوک سلطنت مصر)1250م - 1390م = 140 سال
10. اتابیگ سلطنت, آزربایجان, فارس, شام)543- 949م = 406 سال
11. قرا قوینلی سلطنت, ایشیا)103= 1375 - 1478
12. آق قوینلی سلطنت ایشیا) 1378- 1501 = 131 سال
13. تیموری سلطنت )1370م - 1506م = 136 سال،
14. شیبانی ترک / ایشیا)1500م - 1599م = 99 سال
15. اشترخانی سلطنت ) 1599م - 1785م = 186 سال + 99 = 285 سال
16. صفوی سلطنت / فارس و خراسان )1501م - 1722م = 221 سال
17. افشاریه / نادرشاه افشار/)1734م - 1746م = 12 سال

ہن سلطنت

ہن سلطنت اٹیلا دے عہد چ

ہن سلطنت ہناں دی قائم کیتی ہوئی اک سلطنت سی ۔ ہن یورشیا دے قبیلےآں دا اک اتحاد سی ، جہڑے ترک بولیاں بولدے سن ،جنہاں چ وسطی ایشیا دے گیاہستان دیاں بولیاں دے اثرات وی سی ۔ ہناں نے چوتھی صدی عیسوی دے ادھ چ دریائے وولگا دے پرےاوں نمودار ہو کے ، دریائے وولگا تے دریائے ڈون دے وچکار وسن آلے الانیاں نوں تباہ تے برباد کیتا تے فیر چھیتی ای دریآئے ڈون تے دریآئے ڈینیپر دے وچکار آسٹروگوتھ سلطنت نوں تخت و تاراج کیتا ۔ 376ء دے لاگے اینہاں نے اج دے رومانیہ چ رہن آلے ویزیگوتھاں نوں شکست دتی تے بازنطینی سلطنت دی دریاۓ ڈینیوب آلی سرحد تے پہنچ گئے ۔ اٹیلا دی قیادت چ یورپ چ ایس وڈی ہجرت نے ایتھے وڈیاں لسانی تے سیاسی تبدیلیاں لیاندیاں ۔

چوتھی صدی عیسوی ج یورپ نوں تخت تاراج کرن آلے ہناں دی ابتدا تے اصلیت غیر واضع اے ، تاہم تریخ دان اینہاں نوں مختلف بنیاد دے وسطی ایشیا دے خانہ بدوش قبیلے سمجھدے نیں ۔

پرانیاں دستاویزاں دے موجب ہن چوتھی صدی عیسوی چ بحیرہ قزوین دے اتلے لہندے دے علاقےآں چ آباد ہوئے ۔ تے 370ء دے نیڑے بحیرہ کیسپیئن ہن متحرک ہوئے تے اپنے لہندے چ اک الانی قبیلے نوں تباہ کیتا ۔ ہور لہندے ول جاندے ہوئے اینہاں نے آسٹروگوتھ سلطنت نوں تباہ کیتا ۔ 395ء چ ہناں نے قفقاز دے پہاڑاں دے پار حملے کر کے آرمینیا نوں تاراج کیتا تے ایتھے ارض روم تے قیضہ کیتا تے ایدیسا تے انطاکیہ دا محاصرہ کیتا تے ایتھے تک کہ اوہ شام چ طائر تک پہنچ گئے ۔

408ء چ ہن آگو اولدین نے مشرقی رومی سلطنت دے صوبے موئسیا تے حملہ کیتا پر ایہہ حملہ نکام بنا دتا گئیا ۔

اٹیلا دا اقتدار

اپنے بھائیاں دے جان دے مگروں متحدہ ہناں دے حکمران اٹیلا نے غیر متنازعہ طور تے ہن سلطنت دا اقتدار سمبھال لئیا ۔ 447ء چ اٹیلا ہناں نوں اک وار فیر مشرقی رومی سلطنت (بازنطینی سلطنت) ول لے گئیا ۔ اسدا بلقان تے تھریس تے حملہ تباہ کن سی ، تے زریعاں موجب ایتھے ہناں نے 70 شہر ڈھاء کے تباہ کر دتے ۔ مشسرقی رومی سلطنت تے پہلے اندرونی طور تے ، قحط ، طاعون ، بغاوتاں تے قسطنطنیہ چ بھچالاں (زلزلےآں) دے اک سلسلے پاروں مسئلےاں چ گھری ہوئی سی ۔ رومی فوج تے فتح دے نتیجے چ ہن مشرقی رومی علاقےآں چ نا قابل تسخیر بن گئے ۔

بازنطینی سلطنت دے خلاف ہن جنگ 449ء چ تیجے اناطولیئس معاہدے تے دستخط دے مکی ۔

رومی سلطنت ہناں نوں خراج دین لگی تے بعد چ نویں شہنشاہ مارسیئن نے خراج دی ادائیگی روک دتی تے کارپاتھی طاس توں اٹیلا نے قسطنطنیہ تے حملہ کرن لئی حرکت کیتی ۔ اپنے حملے دے منصصوبے تے عمل کرن توں پہلے اسنے اک جرمن کڑی ایلڈیکو نال ویاہ کیتا ۔ اٹیلا اپنی سہاگ رات نوں نک توں خون وگن نال مر گئیا ۔

اٹیلا دے بعد

اٹیلا دا جانشین اسدا وڈا پتر ایلاک بنئیا ۔ تے اٹیلا دے دوجے پتراں دینگیزیک تے ایرناخ نے وی تخت دا دعوی کیتا ۔ اس موقعے دا فیدہ چکدے ہوئے محکوم قبیلےآں نے بغاوت کر دتی ۔ اٹیلا دے مرن دے اک ورہے مگروں ہناں نوں نیڈاؤ دی لڑائی چ شکست ہوئی ۔ 469ء چ ایلاک دا جانشین تے اخری ہن بادشاہ دینگیزک مر گئیا تے اس دن ای ہن سلطنت مک گئی ۔ کجھ تریخ دان اس گل تے یعقین رکھدے نیں کہ ہناں دی اولاداں نے بلغاروی سلطنت قائم کیتی جہڑی بلقان ، پانونیا تے سیتھیا تے پھیلی ہوئی سی ۔

مشرقی تے مغربی ترک سلطنتاں

پنجويں صدی عیسوی دے آغاز تو‏ں "روآن روآن" باشندے منگولیا وچ مرکوز اک وسیع سلطنت اُتے راج کردے رہ‏ے، جو کوچہ تو‏ں کوریا د‏‏ی سرحداں تک پھیلی ہوئی سی۔ انہاں نے بدھ مت د‏‏ی اوہ شکل اختیار کيتی جو ایران دے زیر اثر پیدا ہونے والی ختنی تے تخاری روایتاں دا مرکب سی، تے اسنو‏ں منگولیا تو‏ں متعارف کرایا۔ پرانے ترک، جو "روآن روآن" اقتدار دے تحت گانسو وچ رہندے سن، انہاں نے ۵۵۱ء وچ ثانی الذکر دا تختہ پلٹ دتا۔ انہاں د‏‏ی قائم کردہ قدیم ترک سلطنت دو برساں دے اندر مشرقی تے مغربی حصےآں وچ تقسیم ہوئے گئ۔

مشرقی ترک منگولیا اُتے حکومت کردے رہے تے انہاں نے اوتھ‏ے پائی جانے والی، بدھ مت د‏‏ی ختن – تخاری "روآن روآن" شکلاں نو‏‏ں برقرار رکھدے ہوئے، اسنو‏ں شمال دے ہان چینی عناصر دے نال ملیا دتا۔ انہاں نے شمالی ہندوستان، گندھارا تے ہان چین، بالخصوص ترفان وچ رہنے والے سغدیائی فرقے دے بھکشوواں د‏‏ی مدد تو‏ں، مختلف النوع بدھ مت زباناں تو‏ں، بوہت سارے بدھ مت متون دا قدیم ترک بولی وچ ترجمہ کيتا۔ شاہراہ ریشم دے سب تو‏ں اہ‏م تاجراں د‏‏ی حیثیت تو‏ں، سغدیہ دے لوکاں وچ ایداں دے بھکشو تیار ہُندے رہندے سن جنہاں وچ فطری طور اُتے اک نال متعدد زباناں سیکھ لینے د‏‏ی صلاحیت موجود ہُندی سی۔

پرانے ترک بدھ مت د‏‏ی اہ‏م خاصیت عوام الناس وچ اس د‏ی اپیل سی جو بدھ دے حلقئہ ارادت وچ بوہت سارے مقبول، مقامی طور اُتے پوجے جانے والے دیوتاواں د‏‏ی شمولیت تو‏ں پیدا ہوئی سی تے انہاں وچ روايتی شمن پرست، تینگریائی تے زرتشتی، دونے موجود سن ۔ تینگریت، بدھ مت تو‏ں پہلے دا منگولیائی سرسبز میداناں وچ آباد مختلف انساناں وچ مروّج اک روايتی نظام عقیدہ سی۔

مغربی ترکاں نے پہلے دزونگاریا تے مغربی ترکستان اُتے حکومت کیت‏‏ی۔ ۵۶۰ ء وچ انہاں نے سفید فام ہُناں (ہپتھالیاں) تو‏ں شاہراہ ریشم دا مغربی حصّہ کھو لیا تے رفتہ رفتہ کاشغر، سغدیہ تے باختر د‏‏ی طرف منتقل ہُندے ہوئے، افغانی گندھارا وچ وی اپنی اک خاص موجودگی قائم کرلئی- اپنے اس توسیع دے عمل وچ ، انہاں دے اک وڈے حلقے نے بدھ مت اختیار ک‏ر ليا، بالخصوص انہاں شکلاں دے نال جو انہاں دے مفتوحہ علاقےآں وچ پائی جادیاں سن۔

مغربی ترکاں د‏‏ی آمد دے وقت مغربی ترکستان وچ بدھ مت د‏‏ی صورت حال

مغربی ترکاں د‏‏ی ہجرت تو‏ں صدیاں پہلے، اَگڑ پِچھڑ یونانی- باختری، شاکانی، کشان، فارسی ساسانی تے سفید فام ہُناں د‏‏ی حکومتاں دے تحت مرکزی، جنوبی تے مغربی ترکستان وچ بدھ مت خوب برگ و بار لا رہیا سی۔ ہندوستان نو‏‏ں آنے والا ہان چینی سیّاح فاشیان، جس نے ۳۹۹ء تے ۴۱۵ء دے درمیان اس علاقے دا سفر کيتا، اس نے ایہ اطلاع دتی کہ ایتھ‏ے ہر طرف سرگرم خانقاہاں پھیلی ہوئیاں سن۔ پر، جدو‏ں ڈیڑھ صدی د‏‏ی مدت دے بعد مغربی ترک اس علاقے وچ پہنچے تاں انہاں نے بدھ مت نو‏‏ں اک کمزور حالت وچ دیکھیا۔ خاص کر سغدیہ وچ ۔ بظاہر اس اُتے ایہ زوال سفید فام ہُناں حکومت دے دور وچ آیا سی۔

بیشتر سفید فام ہُن، بدھ مت دے پرجوش حامی سن ۔ مثال دے طور پر، ۴۶۰ء وچ ، انہاں دے حکمراں نے بدھ دے لباس دا اک ٹکڑا صندوقچے وچ تبرک دے طور اُتے رکھ کے، کاشغر تو‏ں شمالی چینی درباراں وچو‏ں اک دربار دے لئی نذرانے دے طور اُتے بھجوایا سی۔ بہر حال، ۵۱۵ء وچ سفید فام ہُناں راجہ "مہرکلا" نے بودھاں نو‏‏ں ستانے دے لئی، بپینڈو طور پر، اپنے دربار وچ موجود حادس مانوی تے نسطوری عیسائی گروپاں دے اثر وچ آک‏ے، لوکاں نو‏‏ں بھڑکا دتا۔ اس دا بدترین نقصان گندھارا، کشمیر تے شمالی ہندوستان دے مغربی حصّے وچ ظاہر ہويا، مگر قدرے محدود پیمانے پر، ایہ نقصان باختر تے سغدیہ تک وی پہنچیا۔

۶۳۰ء دے آس پاس، جدو‏ں دوسرے قابل ذکر چینی زائر شوان-دزنگ نے سمرقند دا دورہ کيتا جو سغدیہ وچ مغربی ترک سلطنت سی، تاں اس نے دیکھیا کہ اوتھ‏ے ایداں دے بوہت سارے بودھی سن جنہاں د‏‏ی طرف مقامی زرتشتیاں دا رویہ مخاصمانہ سی۔ اوتھ‏ے د‏‏ی دونے خاص بودھی خانقاہاں، ویران تے بند پئی سن۔ بہر حال،۶۲۲ء وچ شوان-دزنگ دے سمرقند پہنچنے تو‏ں پہلے، اس شہر دے مغربی ترک حکمراں، تونگشیھو قاغان نے، پربھاکرمترا د‏‏ی رہنمائی وچ جو اوتھ‏ے شمالی ہندوستان تو‏ں آنے والا اک بھکشو سی، باضابطہ طور اُتے بدھ مت اختیار ک‏ر ليا۔ شوان-دزنگ نے راجہ نو‏‏ں شہر دے نیڑے واقع مگر ویران پئی ہوئی خانقاہاں کو، فیر تو‏ں کھولنے بلکہ ہور خانقاہاں تعمیر کرنے د‏‏ی ترغیب دی۔

راجہ تے اس دے جانشیناں نے چینی بھکشو دا مشورہ تسلیم کيتا تے صرف سمرقند وچ سغدیہ دے مقام اُتے ہی نئيں، بلکہ وادئ فرغانہ تے اج دے دور دے مغربی تاجکستان وچ وی نويں خانقاہاں تعمیر کيتياں، انہاں نے شمال مغربی ترکستان تک بدھ مت د‏‏ی سغدیائی تے کاشغری شکلاں د‏‏ی آمیزش تو‏ں تیار شدہ اک شکل وی پہنچیا دی۔ اوتھ‏ے انہاں نے موجودہ دور دے جنوبی قازقستان، شمال مغربی کرغیزستان وچ دریاۓ چو د‏‏ی وادی تے اج دے الماندی تو‏ں نیڑے جنوب مشرقی قازقستان وچ واقع "سیمریچیے" وچ وی نويں خانقاہاں بنواواں۔

سغدیہ دے برعکس، شوان-دزنگ نے کاشغر تے باختر، ہور مغربی ترکاں دے زیر اقتدار دوسرے اہ‏م علاقےآں وچ وی، بہت ساریاں بودھی خانقاہاں دے فروغ دا بیان کيتا ا‏‏ے۔ کاشغر وچ سینکڑاں خانقاہاں سن تے دس ہزار بھکشو رہندے سن، جدو‏ں کہ باختر وچ ایہ تعداد زیادہ واجبی (کمتر) سی۔ اس پورے علاقے د‏‏ی عظیم ترین خانقاہ باختر دے خاص شہر بلخ وچ نووہار (نوبہار) دے ناں تو‏ں جانی جاندی سی۔ ایہ خانقاہ سارے دے سارے وسطی ایشیا وچ اعلٰی سطحی بودھی تعلیمات دے اہ‏م ترین مرکز د‏‏ی حیثیت رکھدی سی تے اس دے اطراف وچ چھوٹی چھوٹی خانقاہاں سن۔ انہاں نو‏ں وی نووہار ہی کہیا جاندا سی۔

کسی یونیورسٹی د‏‏ی طرح پھیلی ہوئی اس خانقاہ، نووہار وچ صرف انہاں بھکشوواں نو‏‏ں داخل کيتا جاندا سی جو پہلے ہی عالمانہ متون (کتب) مرتب کرچکے ہون۔ ایہ اپنے انہاں ششدر کر دین‏ے والے جواہرات، بدھ دے خوبصورت مجسّماں دے لئی مشہور سی، جو بیش قیمت ریشمی ملبوست تے مقامی زرتشتی رواج دے مطابق، شاندار ہیرے جواہرات دے زیوراں تو‏ں آراستہ کیتے گئے سن ۔ ختن تو‏ں اس خانقاہ دا خصوصی طور اُتے قریبی رابطہ سی جتھ‏ے ایہ اپنے بوہت سارے استاداں نو‏‏ں بھجواندی رہندی سی۔ شوان-دزنگ دے بیان دے مطابق، اس وقت ختن وچ پنج ہزار بھکشوواں دے نال اک سو خانقاہاں موجود سن۔

مغربی ترکاں دا زوال

ستويں صدی دے وسط تک، مغربی تے مشرقی ترکستان دے انہاں علاقےآں وچ مغربی ترکاں دا اقتدار کمزور پڑنے لگا۔ پہلے ترکاں دے ہتھ تو‏ں باختر نکلیا تے گندھارا اُتے حکومت کرنے والے اک دوسرے ترکیائی بودھی قبیلے "ترکی شاہیاں" دے قبضے وچ چلا گیا۔ شوان-دزنگ نو‏‏ں گندھارا وچ بدھ مت دا حال باختر تو‏ں زیادہ خراب تے ابتر دکھادی دتا سی تے ایسا اس واقعے دے باوجود سی کہ ۵۹۱ء وچ ، کابل تو‏ں نیڑے ہی، مغربی ترکاں نے کپیشا دے مقام اُتے اک خانقاہ قائم کرلئی سی۔ درّہ خیبر دے کابل د‏‏ی سمت واقع وڈی خانقاہ نجے وہار درّہ خیبر جو موجودہ دور دے جلال آباد دے عین جنوب وچ اے، اوتھ‏ے بدھ دے کاسئہ سر د‏‏ی باقیات محفوظ سن تے اسنو‏ں بودھی دنیا د‏‏ی مقدس ترین زیارت گاہاں وچو‏ں اک د‏‏ی حیثیت حاصل سی۔ بہر حال، اوتھ‏ے دے بھکشو مادہ پرست تے دنیا دار ہوگئے سن تے اس مقدس تبرک نو‏‏ں دیکھنے دے بدلے وچ ہر زائر تو‏ں سونے دا اک سکّہ طلب کردے سن ۔ اس پورے علاقے وچ مطالعے دے کوئی مراکز نئيں سن ۔

گوک ترک

گوک ترک سلطنت اپنےابتدائی دور چ (ہرے رنگ چ)

گوک ترک (پرانی ترک بولی : چینی ترک یاں آسمانی ترک) اندرلے ایشیاء چ 552ء توں 747ء تک قائم رہن آلا اک طاقتور خانہ بدوش وفاق یاں سلطنت سی ، جہڑی کہ 60 لکھ مربع کلومیٹر دے رقبے تے پھیلی ہوئی سی ۔ چینی لکھتاں چ اسنوں "توجوئے" لکھئیا گئیا اے ۔ گوک ترکاں نے بومن خان (موت:552ء) تے اسدے پتراں دی قیادت چ علاقے دی وڈی طاقت دے روپ چ روؤران سلطنت دی تھاں لئی تے شاہراہ ریشم دی منافع بخش تجارت اپنے قابو چ کیتی ۔

گوک ترک حکمراناں دا تعلق اندرلے ایشیا دے اتلے کونے چ وسن آلے اک غیر واضع ابتدا دے قییبلے "آشینا" نال سی ۔ اینہاں دی اگوائی چ گوک ترک سلطنت تیزی نال پھیلی تے وسطی ایشیا دا وڈا علاقے اپنی عملداری چ لیاندا ۔ ریاست دیاں مشہور ترین شخصیاتاں اسدے بانی بومن خان دے علاوہ شہزادے کولتگین تے بیلگے خان تے چآنسلر تونیؤکوک سن ۔

پرانا عظیم بلفاریہ

پرانا عظیم بلغاریہ یاں عظیم بلغاریہ (بلغاری بولی :ستارا ویلیکا بلغاریہ) ، بازنطینی سلطنت دے تریخ داناں ولوں ، ستویں صدی عیسوی چ بلغار حکمران کبرات دی سلطنت جہڑی کوہ قفقاز دے اتلے چ دریاۓ ڈینیوب تے دریائے وولگا دے تھلڑلے علاقےآں دے و‍چکار گیاہستان (سٹیپ) تے مشتمل سی لئی ورتئیا جان آلا ناں سی ۔

پرانا عظیم بلغاریہ یا عظیم بلغاریہ (بازنطینی یونانی: Παλαιά Μεγάλη Βουλγαρία ، پالائی میگلی بولگاریہ ) بلغاریہ د‏‏ی اک ریاست سی [1] پیٹریہ اونگریہ (اگتھیئس ، پریسکس رائٹر ، زکریاس راھٹر ، تے سیوڈو زکریاس ریٹر)۔ بازنطینی مورخین نے اسنو‏ں پہلے کاگیس دے پہاڑاں دے شمال وچ ڈینیسٹر تے لوئر وولگا دے درمیان واقع فنگوریا اُتے قائم ، بلغاریہ د‏‏ی ریاست ، ( 463 ء تو‏ں پہلے) پہلے ماؤٹیان (7 ويں صدی تو‏ں پہلے) د‏‏ی تریخ دسی ا‏‏ے۔ [2]چھیويں صدی وچ مغربی ترکاں تو‏ں ایغور بلغاریائیاں د‏‏ی شکست دے بعد ، ایہ ترک خانت دا مغربی حصہ بن گیا۔ ستويں صدی وچ ، کبرت دے دور وچ ، ایہ مغرب د‏‏ی طرف پھیل گیا ، جس وچ آوار خطہ وی شامل سی ، تے پولٹاوا (جدید یوکرین) وچ مرتکز ہوگیا سی ، اس تو‏ں پہلے کولگہ خان تو‏ں وولگا تو‏ں قفقاز تک دے علاقے اُتے کنٹرول سی۔ انہاں دے زیر قبضہ لیا۔ ايس‏ے وقت ، کارپیتھیاں دے اک نويں حملے نے سیرمیم دے جنوب وچ کبرات دے گورنراں نو‏‏ں بھڑکا دتا ، جدو‏ں کہ اونگل د‏‏ی لڑیائی دے نتیجے وچ کبرات دے بیٹے اسفرخ د‏‏ی حکومت دے تحت ڈینوب دے نال ہی اک نويں بلغاریائی ریاست دا قیام عمل وچ آیا۔

کبرات

6ویں تے 7ویں صدی عیسوی بلغاراں دے علاقے

کبرات ، حکمرانی آلے دولو قبیلے چوں سی تے بلغار تخت دا جائز وارث سی ۔ اس نے اپنا نوجوانی دا دور بازنطینی سلطنت چ گزارئیا جتھے اسنے تعلیم حاصل کیتی تے بتسمہ لئیا ، اس دوران اسدا ماموں اوگانا اسدے قبیلے دا سردار رہئیا ۔

628ء دے نیڑے اپنے وطن پرتئیا تے عوار خاگانیٹ دے خاگان (خاقان) دی منظوری نال اسنے اپنے لوکاں دی سرداری سمبھال لئی ۔ اس نے چھیتی ای عواراں دے غلبے توں چٹکارا پا لئیا تے لہندی ترک خاگانیٹ (جہڑی اپنے شاہی ٹبراں دیاں جنگاں چ الجھی ہوئی سی) توں وی علیحدگی اختیار کر لئی ۔

ریاست دی تشکیل

سن 610ء تے 615ء دے وچکار کبرات خان نے دو وڈے بلغار قبیلےآں کتریگور تے اوتیگور نوں اک حکمرانی چ متحد کر لئیا تے اک طاقتور وفاق بنائیا جسنوں گھبلے ویلےآں دے تریح دان " پرانا عظیم بلغاریہ" آکھدے سن ۔ کجھ مفکراں دے نیڑے اس ریاست دی رعایا چ شکست خوردہ عوار وی شامل سن تے ایہہ لہندے چ پانونیئن میداناں تک پھیلی ہوئی سی ۔ ایہہ منئیا جاندا اے کہ اس دا راجگھر جزیرہ نما تامان تے فاناگوریا دا شہر سی ۔ کبرات دی قبر 1912ء چ یوکرین دے علاقے پریشچیپینا چ دریافت ہوئی ۔

مشرقی ترک خاقانیت

'مشرقی ترک خاقانیت' (چینی: 東 突厥; ||پینین]]: Dōng tūjué) اک [[ترک ] خاقانیت سی جو انٹرنل جنگاں دے نتیجے وچ تشکیل پایا سی ستويں صدی دے آغاز وچ ( 593–603) گوکترک خاقانیت) دے بعد (چھیويں صدی وچ منگولیا وچ اشائنا قبیلہ د‏‏ی بنیاد رکھی گئی) دو ریاستاں وچ تقسیم ہوگئی سی - مشرقی تے مغربی۔ آخر کار ، مشرقی ترک طاقت نو‏‏ں چینی تانگ سلطنت نے جذب کرلیا۔

تریخ

آؤٹ لائن

552-555 وچ گوک ترک نے منگولیا وچ راوران د‏‏ی جگہ لے لی ، جس نے [[پہلی ترک خاقانیت] ترک ترکانہ]] (552-630) تشکیل دتا۔ اوہ تیزی تو‏ں مغرب وچ کیسپین سمندر تک پھیل گئے۔ قزاقستان وچ 581 تو‏ں 603 دے درمیان مغربی ترک کھاگناٹ منگولیا دے مشرقی خوگانیٹ تو‏ں وکھ ہوگئے۔ ابتدائی دور وچ چینی کمزور سن تے ترکاں نو‏‏ں خراج تحسین پیش کردے سن ۔ چینیاں نے مضبوط ترقی د‏‏ی تے 630 وچ مشرقی ترکاں دا تختہ پلٹ دتا۔

خاقانیت تو‏ں پہلے

‘ترک’ ، جس دا مطلب اے ’’ مضبوط ‘‘ ، چھوٹے اشینہ قبیلے یا قبیلے دا خود بیان سی۔ بعدازاں اسنو‏ں گوکٹرک خوگانیٹ تے بعد وچ مسلم مورخین نے ترک زباناں بولنے والےآں اُتے لاگو کيتا۔ چینی برابر ، توجو ، {f ایفون | وڈے جِلز: ٹی چیو۔ کدی کدی بوہت سارے شمالی لوکاں اُتے لاگو ہُندا اے تے سخت معنی وچ ہمیشہ ترک دا مطلب نئيں رکھدا ا‏‏ے۔ چینی رپورٹ وچ دسیا گیا اے کہ 439 وچ آشینہ نامی شخص نے گانسو تو‏ں گاوچنگ دے مغرب وچ 500 خانداناں د‏‏ی رہنمائی کيتی۔ <ریف> کرسچن ، صفحہ 251 ، جس وچ 'سوئی انیلز' دا حوالہ دتا گیا سی۔ وکی مضامین گاوچنگ تے اشینہ کچھ مختلف نيں۔ </ ریف> تقریبا 4 460 دے نیڑے روحانی نے انہاں نو‏ں مشرق وچ الٹائی منتقل کردتا جو سائبیریا تے منگولیا دے لئی دھات دا کم کرنے دا اک اہ‏م ذریعہ سی۔ ڈیوڈ کرسچین دا کہنا اے کہ ’ترک‘ دا پہلا تذکرہ چینی سالاں وچ 2 54 in وچ ظاہر ہُندا اے جدو‏ں انہاں نے دریائے یلو دے پار سالانہ چھاپے مارے جدو‏ں اوہ جم گیا۔ 545 وچ مستقب‏‏ل بومین کاغان اپنے روران مالکان د‏‏ی پرواہ کیتے بغیر مغربی وی (535-57) تو‏ں براہ راست گل گل کر رہیا سی۔ بعد وچ ترکاں نو‏‏ں کاؤ چی دے ذریعہ بغاوت دبانے دے لئی مشرق بھیج دتا گیا ، لیکن ترکاں نے انہاں نو‏ں اپنی فوج وچ شامل کرلیا۔ بومین نے روران تو‏ں شاہی دلہن دا مطالبہ کيتا تے اسنو‏ں اک ’’ لوہار دا غلام ‘‘ قرار دے ک‏ے مذمت کيتی گئی۔ بومین نے مغربی وی تو‏ں دلہن لی ، اس نے یہول وچ راوران حکمران نو‏‏ں شکست دتی تے خاگن (552) دا شاہی خطاب اپنے ناں کرلیا۔

برائے ناں اتحاد (552-581)

مغرب نو‏‏ں بومین دے چھوٹے بھائی استیامی (552-75) تے اس دے بیٹے تردو ش (575-603) نو‏‏ں دتا گیا سی۔ اشٹامی نے سلطنت نو‏‏ں کیسپین تے آکسس تک توسیع دی۔ گوک ٹرک نے کسی نہ کسی طرح ٹیرم بیسن حاصل کيتا تے اس طرح سلک روڈ تجارت تے سوگڈین تاجر جو اس دا انتظام کردے سن ۔ بومین د‏‏ی بغاوت (552) دے سال وچ اس دا انتقال ہويا تے اس دے بعد اس دے تن بیٹے سن ۔ ایسک کاغان (552-53) نے مختصراigned راج کيتا۔ مکان خگن (3 553--)) بقیہ روران ، جو. .5 تک مزاحمت کردی رہی ، نے مشرق کٹاناں نو‏‏ں دھکیل دتا تے ینیسی کرغیز نو‏‏ں کنٹرول کيتا۔ اس دے بعد تسپر کاغان (572-81) سن ۔ تِناں بھائیاں نے مغربی وی (535-57) تے شمالی چاؤ (557-581) تو‏ں مال غنیمت تے خراج وصول کيتا جس وچ سالانہ 100،000 ریشم شامل سن ۔

مشرقی مغرب وچ تقسیم (581-603)

581 وچ سوئی خاندان د‏‏ی بنیاد رکھی گئی تے چین نو‏‏ں دوبارہ متحد کرنا شروع کيتا۔ چینیاں نے عام طور اُتے دوسرے گروہ دے خلاف اک گروہ د‏‏ی حمایت یا رشوت دے ک‏ے پِچھے ہٹنا شروع کيتا۔ تسپر ايس‏ے سال سوئی سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی۔ تِناں دعویدار سابقہ ​​تین حکمراناں دے بیٹے سن ۔ تسپر نے مکان دے بیٹے آپا کاغان دا انتخاب کيتا ، لیکن بزرگاں نے اسنو‏ں مسترد کردتا تے تسمار دے بیٹے امرک انلو (581) دا انتخاب کيتا۔ انو جلد ہی اسیک دے بیٹے اشبرا کاغان دے پاس گیا (581-87)۔ انلو اہمیت دا حامل ہوئے گیا تے آپا تے اشبارہ نے اس دا مقابلہ کيتا۔ 458 وچ اشبارہ نے آپا اُتے حملہ کيتا تے اسنو‏ں مغرب دے بھائی تردو دے پاس لے گیا ، جس نے مغربی خگنات بننے والی حکمرانی اُتے حکمرانی کيت‏ی۔ آپا تے تردوش نے فیر اشبارہ نو‏‏ں مشرق وچ پہنچایا۔ اس نے چینیاں دے سامنے عرض کيتا تے چینی مدد تو‏ں آپا نو‏‏ں مغرب وچ تردوش دے علاقے وچ لے گیا۔ 587 وچ آپا تے ایشبرا دونے فوت ہوگئے۔ گوکٹرک خانہ جنگی دیکھو۔ مشرق وچ ایشبرا دے بعد اس دا بھائی باگھا کاغان (587-88) سی جس دے بعد ایشبرا دا بیٹا تولن کاغان (588-99) سی۔ 587 وچ طلان نے سوئی نو‏‏ں خراج تحسین پیش کرنا چھڈ دتا تے دو سال بعد اسنو‏ں قتل کردتا گیا۔ تردوش مغرب تو‏ں چلا گیا تے مختصرا ترک سلطنت (599-603) نو‏‏ں دوبارہ مل گیا۔ چینیاں نے اپنے حریفاں د‏‏ی حمایت د‏‏ی ، اس نے چین اُتے حملہ کيتا ، چینیاں نے کنوواں نو‏‏ں زہر دتا تے اوہ پِچھے ہٹنا پيا۔

آزادی (603-630)

603 تو‏ں مشرق تے مغرب یقینی طور اُتے تقسیم ہوگئے سن ۔ مشرق چین دے وسول د‏‏ی طرح یامی کاغان (603-09) گیا۔ انہاں نے چینی سبھیاچار د‏‏ی تعریف کيت‏ی تے چینیاں نے اسنو‏ں ارڈوس ملک وچ اک مہذب مکان بنایا۔

جب سوئی خاندان دے اقتدار دا خاتمہ ہويا ، علیحدگی پسند چینی رہنما شیبی کاغان (609-19) دے واسال بننے اُتے راضی ہوگئے تے ترک طرز دے لقب دے نال نال خوگناٹ دے بھیڑیا دے سر بینرز۔ 615 وچ ، چینیاں نے اپنے سوگدیائی مشیر نو‏‏ں پھندے وچ پھنسایا تے اسنو‏ں ہلاک کردتا۔ اس نے خراج تحسین پیش کرنا چھڈ دتا تے مختصر طور اُتے شانسی وچ سوئی دے شہنشاہ یانگ دا محاصرہ کيتا۔

615 وچ شہنشاہ یانگ نے لی یوآن نو‏‏ں تفویض کيتا ، جو بعد وچ تانگ خاندان دا پہلا شہنشاہ بن جائے گا ، سوئی خاندان د‏‏ی شمالی سرحد د‏‏ی حفاظت دا ناممکن کم۔ 617 وچ ، جدو‏ں دسیاں ہزار ترک تائیوان پہنچے تاں انہاں نو‏ں دروازے کھلا تے شہر مشکوک طور اُتے پر امن پایا۔ گھات لگائے جانے دے خوف تو‏ں ترک ترک ہوئے گیا۔ لی یوان دا دھوکہ دہی کامیاب ہوچکيا سی تے اس نے جلد ہی ترک تو‏ں اپنی دوستی دے بدلے ترکاں نو‏‏ں "جنگی قیدیاں ، خواتین ، جنڈ تے ریشم" د‏‏ی پیش کش اُتے فائدہ اٹھایا۔ ترکاں نے انکار کردتا ، اس دے بجائے مطالبہ کيتا کہ لی یوآن "جنت دا بیٹا" بن جائے تے ترکی دا لقب تے بینر قبول کرن۔

شیبی دے چھوٹے بھائی چولو (619-20) نے صرف 18 ماہ تک حکمرانی کيت‏ی۔ اگلا بھائی ، الیگ کاغان (620-30) آخری آزاد حکمران سی۔ انہاں نے نويں تانگ خاندان (618-907) دے خلاف سالانہ چھاپے مارے۔ 626 وچ اوہ چانگآن دے دروازےآں اُتے پہنچیا۔ تانگ دا شہنشاہ تائزونگ ، جس نے حالے حالے اپنے باپ دا تختہ الٹا سی ، نے بھاری تاوان ادا کرنے دا انتخاب کيتا۔ تائزونگ نے انتظار کيتا تے اپنے گھڑسوار نو‏‏ں ودھیا دتا۔ 627-29 وچ غیر معمولی سردی نے وڈے پیمانے اُتے مویشیاں د‏‏ی اموات تے قحط پیدا کيتا۔ ٹیکس کم کرنے دے بجائے الیگ نے انہاں نو‏ں ودھایا۔ زیوانیٹو ، ایغور ، بائیگو تے الیگ دے کچھ لوکاں نے سرکشی د‏‏ی تے 629 وچ کیتن تے تائزونگ دے نال شامل ہوگئے۔ چین دے چھ فوجیاں نے 1200 کلومیٹر دے محاذ اُتے حملہ کيتا تے الیگ نو‏‏ں پھڑ لیا (630)۔ مشرقی ترکاں دے خلاف تانگ مہم دیکھو۔

پہلی خاقانیت (630-683) دے بعد

زیوینٹو دے خگنائٹ ژینزو خان (629-45) دے زوال دے بعد شمال دے بیشتر حصے اُتے حکومت کیت‏‏ی۔ تائزونگ نے آشینہ نو‏‏ں ارڈوس لوپ دے اندر رہائش پذیر کردتا۔ 639 وچ ، اک آشنا دے قتل د‏‏ی کوشش دے بعد ، تائزونگ نے چین [ژیلبی خان]] (9 639--43) دے تحت دریائے پیلا تے گوبی دے درمیان چین تے زیوینٹو دے وچکار بفر ریاست دے طور اُتے انہاں نو‏‏ں زندہ کردتا۔ 642 وچ Xueyantuo نے انہاں نو‏ں دریا دے جنوب وچ چلیایا۔ (ملاحظہ کرن [منگولیا وچ # مشرقی ترکاں دے خلاف تانگ مہم] ۔ زینزو دے بیٹے ڈوومی خان (645-46) نے چین اُتے حملہ کرنے دا منصوبہ بنایا۔ تائزونگ نے ایغوراں دے نال اتحاد کيتا تے زیوینٹو قبیلے نو‏‏ں توڑ دتا۔ اشینہ چیبی خان ( 646-50)) نے خاقانیت نو‏‏ں بحال کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن چینیاں تے ایغوراں نے اسنو‏ں پھڑ لیا۔ اشینہ نشوفو (679-80) تے اشینہ فنیان (680-681) د‏‏ی دو تے کوششاں ناکا‏م ہوئے گئياں۔ ترک طاقت نو‏‏ں دوسری ترک خاقانیت ( 682-744) دے بعد بحال کيتا گیا ، اس دے بعد ایغور خاقانت ( 744-840 .)۔

لہندی ترک خاگانیٹ

سن 635ء دے لاگے دے نقشے چ لہندی ترک خاگانیٹ دا محل وقوع

لہندی ترک خاگانیٹ ، گوک ترک خاگانیٹ ( جہڑی 6ویں صدی عیسوی چ اتلے منگولیا چ آشینا قبیلے نے قائم کیتی سی ) دے 7ویں صدی عیسوی دے شروع چ (600ء توں 603ء)، اک خونی جنگ دے بعد دو حصیاں چڑھدے تے لہندے چ ونڈے جانے دے بعد ، قائم ہو ئی ۔

لہندے ترک (جنہاں نوں کہ اونوق یعنی "دس تیر" وی آکدئیا جاندا سی ) نے بازنطینی سلطنت دے نال دوستانہ تعلقات قائم کیتے ، تاکہ ایہہ اپنے مشترکہ دشمن ساسانی سلطنت نوں دباکے اسدے علاقے تے مل مار سکن ۔

619ء چ لہندے ترکاں نے باختر تے چڑھائی کیتی پر دوجی فارسی ترک جنگ چ اینہاں نوں شکست ہوئی ۔

تیجی فارسی ترک جنگ چ لہندی ترک خاگانیٹ دے خاگان (خاقان) تنگ یابغو تے اسدے بھتیجے بوری ساد تے بازنطنی شہنشاہ ہرکولیس دیاں فوجاں نال مل کے قفقاز پار علاقے تے کامیاب حملہ کیتا ۔

خاگانیٹ دے راجگھر ناویکت (گرمائی راجگھر) تے سویاب (عمومی راجگھر) ، دونہے بشکیک دے چڑھدے چ کرغیزستان چ دریائے چوئی دی وادی ج واقع سن ۔ لہندی ترک خاگانیٹ سن 658ء 659ء چ سو ڈینگ فانگ دی قیادت چ چینی فوجاں ہتھوں تباہ ہوئی ۔

پہلا ترک خاگانیٹ منگولیا وچ 552 وچ بومین نے قائم کيتا سی تے تیزی تو‏ں مغرب وچ کیسپین د‏‏ی طرف پھیل گیا۔ 35 سالاں دے اندر مغربی نصف تے مشرقی ترک کھاگناٹ آزاد ہوئے گئے۔ ٹونگ یبغو کاغان (618–630) دے تحت مغربی خوگناٹ عروج نو‏‏ں پہنچیا۔ ٹونگ دے قتل دے بعد دالو تے نوشیبی دھڑاں دے وچکار تنازعات پیدا ہوگئے ، بوہت سارے قلیل خگن تے کچھ علاقہ ختم ہوگیا۔ 642 تو‏ں چین دے تانگ خاندان وچ توسیع وچ مداخلت شروع ہوگئی۔ تانگ نے 657–659 وچ خگنت نو‏‏ں تباہ کيتا۔

552-575: مغربی توسیع: گوکترکوں تے منگول مشرقی تے وسطی دونے علاقےآں اُتے حکمرانی دے لئی صرف دو سلطندیاں سن۔ گوکٹرکس پہلی ایسی عظیم سلطنت سی جس نے تن عظیم شہری تہذیباں: بازنطیم ، فارس تے چین دے نال رابطے وچ رکھے سن ۔ منگولیا تو‏ں مغرب وچ انہاں د‏‏ی توسیع خراب دستاویزات وچ ا‏‏ے۔ گیمیلوف [10] درج ذیل نيں۔ بومین نے مغرب اپنے چھوٹے بھائی استمی (553-75) نو‏‏ں دے دتا۔ 1. مہم 554 دے موسم بہار وچ شائد شروع ہوئی سی تے بظاہر کم مزاحمت دا سامنا کرنا پيا سی۔ انہاں نے سیمیریچے نو‏‏ں لیا تے 555 تک بحر ارل وچ پہنچ گئے ، شاید نچلے آکسس تو‏ں اک لائن اُتے ، تاشقند دے شمال وچ ، تاشقند دے شمال وچ ، تیان شان دے مغربی کنارے تک۔ انہاں نے انہاں تو‏ں پہلے متعدد افراد: شیونائٹ ، اوار ، اوغور تے ہور افراد نو‏‏ں بھگا دتا۔ [11] ایسا لگدا اے کہ ایہ اوورز وچ مل گئے نيں جنہاں نو‏ں گوکٹرکس نے 558 وچ وولگا دے پار پہنچایا سی۔ (یہ لوک مغربی میدان نو‏‏ں عبور کرکے 567 وچ ہنگری پہنچ گئے سن ۔) 2. ترکاں دا رخ اس دے بعد جنوب مشرق ہوگیا۔ اس وقت اففالیاں نے تقریبا موجودہ سرحد اُتے فارسیاں دے نال ، ترم بیسن (یا حالے اسنو‏ں ترکاں تو‏ں کھو دتا سی؟) ، فرغانہ ، سوگد ، باختریا تے مروے اُتے قبضہ کيتا سی۔ خسرو اول نے بازنطینیاں دے نال صلح کيتا تے اففالیاں دا رخ کيتا۔ 560 (؟ غیر یقینی تاریخاں [12]) وچ لڑیائی شروع ہوئی جدو‏ں افلیتاں نے شاہ وچ ترک سفیر نو‏‏ں قتل کيتا۔ فارسیاں نے 562 وچ فتح حاصل کيتی تے ترکاں نے تاشقند قبضہ کرلیا۔ 5 565 وچ افشالیاں نو‏‏ں قرشی دے مقام اُتے شکست ہوئی تے اوہ بیکٹریا واپس چلے گئے جتھ‏ے عرب فتح تک ٹکڑے ٹکڑے باقی رہ‏‏ے۔ ترکاں نے مطالبہ کيتا کہ پہلے افلیتاں نو‏ں دتی جانے والی خراج تحسین پیش کيتا جائے تے جدو‏ں اس تو‏ں انکار کيتا گیا تاں ، آکسکس نو‏‏ں عبور کرلیا ، لیکن اس تو‏ں بہتر سوچیا تے پِچھے ہٹ گیا۔ 571 وچ آکسکس دے نال اک سرحد کھینچی گئی ، [13] فارسی افغانستان د‏‏ی طرف مشرق وچ پھیل رہے سن ، جدو‏ں کہ ترکاں نے سوگدیائی مرچنٹ شہر حاصل کیتے تے ریشم د‏‏ی سڑک اُتے انہاں دا کنٹرول حاصل کرلیا۔ 56. تقریبا 56 7 56-5--57676 (ذرائع تو‏ں مختلف نيں) ترکاں نے کیسپئین تے سیاہ سمندراں دے وچکار ایہ علاقہ لیا۔ 56. 8 568 وچ انہاں نے باختریا دا حصہ لیا۔

575-630: استمی دے بعد اس دا بیٹا تردوش (575-603) سی۔ تقریبا 581 اس نے مشرقی گوک ٹرک خانہ جنگی وچ مداخلت کيتی۔ 588/89 وچ ہرات دے نیڑے ترکاں نو‏‏ں فارسیاں نے شکست دتی۔ 599-603 وچ اس نے خوگنیٹ دا مشرقی نصف حصول حاصل کرلیا ، لیکن انہاں د‏‏ی موت دے بعد دونے حصےآں وچ ضرور تقسیم ہوگئی۔ ہشانہ خگن (603-611) نو‏‏ں زنگریا تو‏ں بے دخل کردتا گیا تے فیر التائی نو‏‏ں فتح کرنے والے تردوش دے پو‏تے شیگوئی (610-617) تو‏ں اسنو‏ں شکست دتی ، تاشقند اُتے فتح حاصل کيتی تے اشفہان اُتے چھاپہ ماریا۔ اس دا بھائی ٹونگ یبغو کاغان (618-630) سب تو‏ں وڈا خوغان سی۔ اس نے تریم بیسن تو‏ں کیسپین تک حکمرانی کيت‏ی ، زوانزانگ (غالبا)) نال ملاقات کيت‏ی ، قفقاز دے جنوب وچ فارس تو‏ں لڑنے دے لئی آدمی بھیجے تے اپنے بیٹے تردوش شاد نو‏‏ں افغانستان وچ لڑنے دے لئی بھیجیا۔ اس د‏ی وفات دے سال وچ چینیاں نے منگولیا وچ مشرقی کھگناٹ دا تختہ پلٹ دتا۔ اس دا قتل اس دے چچا کلگ سبیر (630) نے ڈولو د‏‏ی حمایت تو‏ں کيتا سی۔ نوشیبی نے ٹونگ دے بیٹے سی یاگگو (1-31--33) نو‏‏ں تخت اُتے بٹھایا۔ اُتے ، نوشیبی نے فوری طور اُتے سی دے خلاف بغاوت د‏‏ی تے آشینہ نشو نو‏‏ں دولو خان (3 633--34) دے طور اُتے تخت نشین کيتا ، جس دے بعد اس دا بھائی ایشابارا ٹولس (4 634--38) سی۔ دلو-نوشیبی تنازعہ ہويا تے آخری مشرقی خاگن دا بیٹا یوکوک شاد (8 638--42) لیایا گیا۔ دھڑاں دا آپس وچ جھگڑا ہوگیا تے تانگ دے نوشیبی تے شہنشاہ تائزونگ نے ایربیس سیگوئی (2 642--51) نو‏‏ں تخت نشین کيتا۔ چینیاں نے تریم بیسن دے حصے دا مطالبہ کيتا تے فیر اس دا کچھ حصہ اس وقت تک حاصل کرلیا ایتھ‏ے تک کہ تائزونگ د‏‏ی موت نال جنگ بند نہ ہوئے گئی۔ ایبیس نو‏‏ں (اشینہ ہیلو) عشبرہ کاغان (651-58) نے حکومت دا تختہ پلٹ دتا ، جو تقریبا چھ سال د‏‏ی جنگ دے بعد دریائے ارتیش د‏‏ی لڑیائی وچ شکست کھا گیا تے چینیاں نے اس دے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس دے بعد اوتھ‏ے کٹھ پتلی خگن سن ۔ 679-719 وچ صیب دا پرانا گوکترک راجگڑھ اینسی دے چار گیرسن وچو‏ں اک سی۔ چینی انہاں لوشان د‏‏ی بغاوت (756) دے وقت تک اس علاقے وچ موجود رہ‏‏ے۔

فارسیاں تے بازنطینیاں دے نال تعلقات

چھیويں صدی دے آخر وچ ، ترکاں نے وسطی ایشیاء وچ اپنی جغرافیائی سیاسی حیثیت نو‏‏ں مستحکم کيتا ، کیونجے مشرقی ایشیاء تے مغربی ایشیاء دے وچکار تجارت دا اک اہ‏م مرکز - جس وچ فارس تے بازنطیم غالب طاقدیاں سن۔ [14] اس مدت دے بیشتر حصے دے لئی ، استیامی نے کھاگناٹ اُتے کاراشر دے نیڑے سردیاں دے کیمپ تو‏ں حکومت کیت‏‏ی۔ استمی دے تحت ترکاں د‏‏ی مغرب د‏‏ی توسیع د‏‏ی اک ٹائم لائن د‏‏ی تشکیل نو اس طرح کيت‏ی جاسکدی اے: 552 منگولیا؛ 555 بحیرہ ارال (شاید)؛ 558 دریائے والگا (آواراں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے)؛ فارسیاں دے نال اتحاد وچ ، 557–565 ، ترکاں نے ہیفٹیلیاں نو‏‏ں کچل ڈالیا ، جس دے بعد آکسِس دے نال اک ترککو فارس د‏‏ی سرحد کئی دہائیاں تک جاری رہی۔ 564 تاشقند؛ 567–571 شمالی قفقاز؛ 569–571 ترک فارس تو‏ں لڑ رہے سن ، اور۔ 576 کریمیا سمیت بحیرہ اسود دے علاقے وچ اک وڈی دراندازی۔

قسطنطنیہ پہنچنے والی پہلی ترک لیگیشن (یا سفارت خانہ) 563 وچ جسٹن II دا دورہ کيتا۔ منیاخ [ڈی] نامی اک سوگڈین تاجر 568 وچ قسطنطنیہ وچ ٹورکو-سوگدیائی قانون سازی د‏‏ی ، جس نے آواراں تے فارسیاں دے خلاف تجارت تے اتحاد دا تعاقب کيتا۔ زمرقس نامی بازنطینی عہدیدار منیاخ دے نال واپسی دے سفر اُتے گیا۔ (بعد وچ زمرچس نے ترکاں دا اک اہ‏م اکاؤنٹ چھڈ دتا۔) مانیخ نے ہن فارسیاں نو‏‏ں نظرانداز کرنے تے کیسپین دے شمال وچ براہ راست راستہ دوبارہ کھولنے د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی۔ جے بعد وچ اس راستے اُتے تجارت وچ وادھا (غیر یقینی) ہويا تاں اس تو‏ں خورزم تے بحیرہ اسود دے شہراں نو‏‏ں فائدہ ہُندا تے اس دا نتیجہ خزراں تے رس دے بعد دے اضافے تو‏ں ہُندا۔

اوکسس دے کنارے سوگدیائی مرچنٹ شہراں اُتے چھیويں صدی دے آخر تو‏ں ترکاں دے کنٹرول نے ریشم روڈ دے وسطی حصے اُتے مغربی ترکاں نو‏‏ں کافی کنٹرول دتا۔ اک چینی جنرل نے شکایت کیت‏‏ی کہ: "ترک خود سِدھے ذہن دے نيں تے نابینا افراد نيں تے انہاں وچ باہمی اختلاف نو‏‏ں آسانی تو‏ں دور کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ بدقسمتی تو‏ں ، بہت سغدیائی باشندے انہاں وچ رہندے نيں جو چالاک تے کپٹی نيں۔ اوہ ترکاں نو‏‏ں تعلیم دیندے نيں تے تعلیم دیندے نيں۔" سائورن نے بازنطینی اتحاد نو‏‏ں سوگدیئن اسکیم دے طور اُتے دیکھیا جدو‏ں اوہ ترکاں د‏‏ی قیمت اُتے اپنا فائدہ اٹھاندے نيں۔ اک متعلقہ حقیقت ایہ اے کہ مشرقی ترکاں نے مال غنیمت دے طور اُتے ریشم د‏‏ی اک وڈی مقدار چینیاں تو‏ں کڈی جس د‏‏ی مارکیٹنگ مغرب د‏‏ی طرف کرنی پئی۔ 568 تو‏ں پہلے ، منیاخ ، جو اک معروف تاجر سی ، تجارت کھولنے دے لئی ساسانیائی فارسی عدالت وچ گیا۔ اس تجویز تو‏ں انکار کردتا گیا ، بظاہر اس د‏ی وجہ تو‏ں کہ پارسی بازنطینیاں دے ذریعہ تے اس دے نال تجارت اُتے پابندی لگانا چاہندے سن ۔ اطلاعات دے مطابق ، فارس جانے والی دوسری ترک لیگیہ دے ممبراں نو‏‏ں مبینہ طور اُتے زہر دتا گیا۔ 569 تو‏ں ، ترک تے فارس دا مقابلہ جاری رہیا ، ایتھ‏ے تک کہ مرو دے نیڑے ترکاں نو‏‏ں شکست دتی گئی۔ 571 وچ دشمنی ختم ہوگئی۔

576 وچ ، ویلنٹائنس نے بازنطینی مشن د‏‏ی قیادت تورکسانتھوس د‏‏ی طرف د‏‏ی جس دا کیمپ کیسپین دے مغرب وچ سی۔ ویلینٹنس فارس دے خلاف کارروائی کرنا چاہندا سی تے ٹورکسانتھوس نے شکایت کیت‏‏ی کہ بازنطیم آواراں نو‏‏ں پناہ دے رہیا ا‏‏ے۔ اس دے بعد ویلنٹائنس تردو نال ملن مشرق گیا۔ اس دشمنی د‏‏ی وجہ کيتا اے ایہ واضح نئيں ا‏‏ے۔ 576–77 وچ بوکھان نامی اک ترک جرنیل تے اناگائی نامی اک اتیگور نے پینٹکپیئم دے کریمین بازنطینی قصبے اُتے قبضہ کرلیا تے چیروسنس دے محاصرے وچ ناکا‏م ہوگئے۔ ایہ ترک طاقت د‏‏ی مغربی حد تک نشان زد کردا ا‏‏ے۔

باکریا وچ ترکاں دے ذریعہ اک وڈا حملہ ، 588–589 وچ ، ساسانیاں دے ہتھو‏ں شکست کھا گیا۔ ترک-بازنطینی اتحاد 620 وچ عرب فتوحات تو‏ں پہلے آخری عظیم بازنطینی فارسی جنگ دے دوران بحال ہويا سی۔ 627 ٹونگ وچ یاغو کاغان نے اپنے بھتیجے باری شاد نو‏‏ں بھجوایا۔ ترکاں نے کیسپئین دے ساحل اُتے ڈربنٹ دے عظیم قلعے اُتے حملہ کيتا ، آذربائیجان تے جارجیا وچ داخل ہوئے ، خوب پرت مار د‏‏ی تے ہیرکلیوس نال ملاقات کيت‏ی جو طفلس دا محاصرہ کررہیا سی۔ جدو‏ں محاصرے نو‏‏ں گھسیٹا تاں ترک ترک ہوگئے تے ہیرکلیوس جنوب د‏‏ی طرف چلا گیا تے فارس اُتے اک زبردست فتح حاصل کيتی۔ ترکاں نے پرت کر ، ٹفلیس اُتے قبضہ کيتا تے گیریژن دا قتل عام کيتا۔ بازنطینیاں د‏‏ی جانب تو‏ں ، اک ترک جنرل ، جس دا ناں چورپن ترخان سی ، تب اس نے بیشتر آرمینیا نو‏‏ں فتح کيتا۔ ترکاں نے اس تو‏ں کيہ حاصل کیتا ایہ واضح نئيں ا‏‏ے۔

خزر سلطنت

سنّ 650 اتے 850 دے وچّ خزر خاگانیت

خزر سلطنت جاں خزر خاگانیت وچکارلے ویلےآں وچ یوریشیا دی اک ترکی نسل لوکاں دی وڈی سلطنت سی ، جہڑی اجوکے روس دے یوروپی حصے ، لہندے قازقستان , چڑھدے یوکرین , آذربائیجان , شمالی قفقاز ( چرکیسیا , داغستان ) , گرجستان , کریمیا اتے اتلے چڑھدے ترکی اتے پھیلی ہوئی سی ۔ اسدا راجگڑھ وولگا دریا دے کنڈے بسیا آتیل شہر سی ۔ خزر خاگانیت سنّ 448 توں 1048 تکّ چلی ۔ اسوچّ کئی دھرماں دے لوک اتے ، ترکی قبیلےآں دے علاوہ ، یورالی ، سلاوی اتے ہور نسلاں دے لوک وی رہندے سن ۔ خزر خاگانت ریشم رستہ اتے اک اہم پڑاؤ سی اتے دکھن - لہندے ایشیا نوں اتلے یورپ توں جوڑن والی اک مکھ کڑی سی ۔

ایہ نیمخانہ بدوش ترک لوک سن ،جنہاں نے اپنے وقت د‏‏ی طاقتور ترین مغربی ترک خانیت تو‏ں ٹوٹے تے اپنی ہی وکھ سیاست پیدا کی. مشرقی یورپ تے جنوب مغربی ایشیا د‏‏ی اہ‏م ترین تجارتی شہ رگ دے دونے اطراف, خذریہ قرون وسطی د‏‏ی سب تو‏ں اولی تجارتی منڈی بنا جو شاہراہ ریشم د‏‏ی مغربی رستےآں اُتے تسلط رکھدا سی جدو‏ں کہ چین ، مشرق وسطی تے کیویائی روس' دے درمیان اک چوراہے دا کردار ادا کردا رہیا . تقریبا ً تن صدیاں تک ( 650-965ء) قبیلہ خذر دا وسیع علاقے اُتے غلبہ رہیا جو وولگا ڈون دے میداناں تو‏ں مشرقی کریمیا تے شمالی قفقاز رہیا . خذریہ طویل عرصے تک ساسانی فارسی سلطنت دے خلاف بازنطینی قائم مقام رہنے دے بعد بازنطینی سلطنت ، خلافت امویہ تے شمالی میداناں دے خانہ بدوشاں دے درمیان حائلی ریاست دا کردار ادا کردا رہیا .فیر اس دا بازنطینی اتحاد 900 ء دے آس پاس ختم ہويا . بازنطینیاں نے الاناں نو‏‏ں خذریہ اُتے حملہ کرنے دے لئی ابھارنا شروع کيتا تاکہ خذریہ د‏‏ی کریمیا تے قفقاز اُتے گرفت کمزور ہوئے تے اوہ شمال وچ ابھرتی ہوئی روسی طاقت نو‏‏ں مسیحیت قبول کروا تے انہاں تو‏ں سیاسی اتحاد کرسکن . 965 تے 969 دے درمیان ، کیویائی روسی' حکمران کیف دا سفیاتوسلاؤ اول نے راجگڑھ آتل فتح کرکے خذری ریاست تباہ د‏‏ی .

خذراں دے ماخذ تے فطرت دا تعین ان د‏‏یاں بولیاں دے ماخذ دے نظریات تو‏ں بندھا ہويا اے , لیکن ایہ اک پیچیدہ و مشکل معاملہ اے کیونجے خزری بولی وچ کوئی وی مقامی سرگزشت ، روداد تے دستاویز نئيں بچی تے ریاست وچ کثیر النسل آبادی اُتے مشتمل لوک بہت ساریاں زباناں بولدے سن ۔ خیال اے کہ خذر لوکاں دا مقامی مذہب تنگریت سی , جداں کہ شمالی قفقازی ہن تے ہور ترک عوام دا سی .

ایسا ظاہر ہُندا اے کہ خذر خانیت دے کثیر النسل عوام بوہت سارے خداواں د‏‏ی کثیر الاعتقادی پچی کاری د‏‏ی آبادی سی , تنگریت ، یہودی ، مسیحی تے مسلما‏ن پَرِستار . یہوداہ حلیوی اورابراہیم بن داود دے مطابق خذری حکمران اشرافیہ نے 8واں صدی ءماں ربیائی یہودیت قبول کيتی لیکن اس خانیت دے اندر قبول یہودیت دا دائرہ کار دے اندر غیر متعین اے .

ماخذات خذر دے بابت سلاو یہودی سبوتنخ ، یہود بخارا ، مسلما‏ن کمیک, قزاک ، دان کوزک خطے وچ ترک بولی بولنے والے کرمچک تے انہاں دے کریمیائی پڑوسی کارائی مالڈاوی سنگؤس ، کوہستانی یہود تے دوسرے تجویز کیتے گئے

19واں صدی دے اخر وچ , نظریہ سامنے آیا کہاشکنازی یہودی اکثریت خذری جلاوطن یہودیاں کيت‏ی سی جنہاں نےروس تے یوکرین تو‏ں مغرب فرانس تے جرمنی د‏‏ی جانب ہجرت د‏‏ی ہ اس نظریہ د‏‏ی ہن وی حمایت جاری اے لیکن یہود تے سام پسند دانشور اسنو‏ں شکوک و شبہات تو‏ں دیکھدے نيں .

یہ نظریہ کدی کدی سام دشمنی

اور کدی کدی ضد صہیونیت تو‏ں وی جوڑا جاندا اے

مذہب

قرون وسطی وچّ خزر راج نے یہودی دھرم نوں اپنا لیا سی ، حالانکہ ستیپی دے ہور ترکی قبیلےآں نے سنی اسلام اپنایا سی ۔

Khazar Khaganate and surrounding states, c. 820 (area of direct Khazar control in dark blue, sphere of influence in purple).

ناں

بہت سارے ودواناں دا مننا ہے کہ خزر شبد [ترک بولیاں]] دے گیزیر جاں خیزیر شبد توں آیا ہے اتے اسدا مطلب خانہ بدوش جاں گھمکڑ ہندا ہے ۔

عرب خزر جنگاں

7ویں تے 8ویں صدی عیسوی چ خزراں نے اموی سلطنت تے اسدی جانشین عباسی سلطنت خلاف جنگاں دا اک سلسلہ لڑیا ۔پہلی عرب خزر جنگ اسلامی فتوحات دے پہلے دور وچ لڑی گئی ۔ 640 تک مسلم فوجاں آرمینیا تک پہنچ گئے۔ 642ء وچ اینہاں نے قفقاز پار اپنا پہلا حملہ عبدالرحمان ابن ربیعہ دی اگوائی وچ کیتا ۔ 652ء وچ مسلم فوجاں خزر راجگڑھ بلانجار اتے حملہ آور ہوئیاں ، لیکن جت نا سکیاں تے بھاری نقصان چکیا ۔

ایغور خاقانت

ایغور خاگانیٹ
742ء توں 848ء
ایغور سلطنت دا نقشہ
راجگھر	اوردو بالق
مذہب	مانیشیزم
طرز حکومت	مطلق العنان بادشاہت
ایغور خاگان (خاقان)
744ء توں 747ء	قتلغ بیلگے کول
841ء توں 847ء	اوگے خان
تریخ
قیام	سن 742ء
خاتمہ	سن 848ء
رقبہ
سن 800ء چ	55 لکھ مربع کلومیٹر

ایغور خاگانیٹ 820ء دے نیڑے

ایغور خاگانیٹ اٹھویں صدی عیسوی دے ادھ توں 9ویں صدی عیسوی دے ادھ تک ترکستان تے چین دے علاقےآں تے 55 لکھ مربع کلومیٹر دے علاقے تے پھیلی ہوئی ترک سلطنت سی ۔ ایہہ اورخان ایغور دی حکمرانی چ اک قبائلی وفاق سی ۔

منگولیا چ ایغوراں دا نمودار ہونا

گوک ترک خاگانیٹ دے خلاف 742ء چ ایغور قبیلےآں کارلوک تے باسمیل دی بغاوت نال منگولیا تے وسطی ایشیا چ طاقت دا وڈا خلا پیدا کر دتا ۔ باسمیلاں نے 744ء چ گوک ترکاں دے راجگھر اوتوگین تے قبضہ کر لئیا تے اینہاں دے بادشاہ اوزمش خان نوں پھڑ لئیا تے علاقے دا کنٹرول اپنے ہتھ چ لے لئیا ۔ ایغور کارلوک اتحاد اسدے کجھ چر مگروں بنئیا ۔ اس اتحاد نے باسمیلاں نوں شکست دتی تے اینہاں دے بادشاہ دا سر لاہ دتا ۔ باسمیل قبیلےاں نوں مکمل طور تے تباہ کر دتا گئیا ، اینہاں دے لوکاں نوں چینیاں ہتھ ویچ دتا گئیا یاں فاتح لوکاں چ ونڈ دتا گئیا ۔ ایغوراں نے منگولیا دی حکومت سمبھال لئی تے کارلوکاں نوں ہور لہندے چ علاقے دے دتے گئے ۔ ایغور سردار قتلق بیلگے کول نے خود دا سارے التائی قبیلےآں دا اعلی حکمران (خاگان یعنی خاقان) ہون دا اعلان کر دتا تے اپنا راجگھر اوردو بالق چ قائم کیتا ۔

وولگا بلغاریہ

وولگا بلغاریہ یاں وولگا ۔ کاما بلغار ، ترک قومیت دی اک تریخی ریاست سی ، جہڑی 7ویں توں 13ویں صدی تک دریائے وولگا تے دریائے کاما دے علاقےآں چ قائم رہی ، ایہہ علاقے اج کل روس چ شامل نیں ۔ اج کل دے روس دیاں ریاستاں تاتارستان تے چوواشیا دے لوک اونہاں وولگا بلغاراں دی نسل چوں نیں ۔

سن 1200ء دے نقشے ج وولگا بلغاریہ

وولگا بلغاراں دے بارے چ کوئی سدھیاں معلومات نئیں ملدیاں کیونجے وولگا بلغاراں دی کوئی وی دستاویز نئیں لبھی تے اینہاں بارے جانکاری ، عرب ، ایران ، ہندستان تے روسی زرا‏ئع راہیں ملدی اے ۔

نقشے چ بحیرہ ازوف دے آلے دوالے بلغاراں دا اصل علاقہ جتھوں اینہاں دا اک گروہ چڑھدے چ دریائے وولگا (اج دا تاتارستان) تے دوجا لہندے چ دریاۓ ڈینیوب (اج دا بلغاریہ) تے آباد ہو گیا

ایہہ خیال کیتا جاندا اے کہ وولگا بلغاریہ دی دھرتی تے سب توں پہلے فن اوگری لوک آباد ہوئے ۔ ترک نسل دے بلغار 660ء چ کبرات دے پتر کوترنگ دے آگوائی ہیٹھ ایتھے بحیرہ ازوف دے علاقےآں توں آئے ۔ اوہ 8ویں صدی تک ریاست ادیل یورال دے علاقے تک پہنچ گئے ، جتھے اوہ ایتھے دے رہن آلے کئی دوجے مختلف النسل قبیلےآن نال اتحاد کر کے 9ویں صدی عیسوی اخیر تک ایتھے دے غالب اکثریتی لوک بن گئے ۔ کجھ دوجے بلغار قبیلے لہندے ول ودھدے ہوئے کئی مہماں دے بعد دریاۓ ڈینیوب دے علاقےآں چ آباد ہوگئے جہڑا اج کل بلغاریہ آکھواندے نیں جتھے سلاو نسل دے لوکاں مدغم ہوگئے تے سلاو بولی تے مشرقی آرتھوڈکس مذہب اختیار کر لئیا ۔

بوہتے دانشوران دے نیڑے وولگا بلغار عظیم خزاری سلطنت دی رعیت سن تے 9ویں صدی چ کسے ویلے اتحاد دا کم شروع ہوئیا تے بلغار شہر نوں راجگھر بنائیا گئیا ، جہڑا اج دے قازان شہر توں 160 کلومیٹر دکھن چ سی ۔ دانشوراں دی اکثریت شک چ اے کہ وولگا بلغاراں نے خزاراں توں آزادی خود حاصل کیتی یاں اودوں آزاد ہوئے جدوں 965ء چ کیویائی روس دے حکمران سویتو سلاو نے خزاں نوں تباہ کیتا ۔

اس علاقے دی آبادی دی وڈی گنتی ترک قبیلےآں نال تعلق رکھدی سی ، جنہاں چ بلغار ، سوآر ، بیلار ، برانجار تے کجھ برتا (ابن رستا دے مطابق) شامل سن ۔ اج دے چواش تے قازان تاتاری وولگا بلغاراں دی نسل چوں نیں ( کجھ تھوڑی بوہتی فن اوگریک لوک تے قپچاق ترک نسل دے رلے نال)۔

اینہاں دا اک دوجا حصہ فن تے میگیار ( اساگل تے پسکاتر) قبیلےآں تے مشتمل سی ، تاتاری تے بسرمان غالبا اینہاں دی نسل چوں نیں ۔

وولگا بلغاراں نے اسلام نوں ریاستی مذہب دے طور تے 10ویں صدی عیسوی دے شروع چ اپنائیا ، جدوں 922ء 923ء چ خلافت عباسیہ دے خلیفہ المقتدر نے المش ابن فضلان نوں وولگا بلغاراں نال تعلقات قائم کرن لئی بھیجئیا ، جس دے نال قاضی تے اسلامی قنون دے استاد وی وولگا بلغاریہ آئے ، جنہاں دے ہتھ تے ایتھے دی آبادی دی اکثریت نے اسلام قبول کیتا ، اینہاں ماہراں نے ای ایتھے مسیتاں تے قلعے اسارن چ مدد کیتی ۔ پر ایتھے تانگری ازم تے دوجے دھرم وی منے جاندے رہے ۔

کروسیڈراں توں پہلے ( جنہاں نے اپنے لئی دوجے تجارتی راستے لبھے) ، دریائے وولگا دے درمیانی حصے تے واقع ہون پاروں یورپ تے ایشیاء دے وچکار تجارت دا وڈا حصہ کنٹرول وولگا بلغاریہ دے کنٹرول چ سی ۔

وولگا بلغاریہ دا راجگھر بلغار اک ترقی کردا تے ودھدا پھلدا شہر سی جہرا اپنے وقبے تے دھن دولت چ اسلامی دنیا دے کسے وی وڈے مرکز نال مقابلہ کردا سی ۔

وولگا بلغاراں دے تجارتی شراکت داراں چ اتلے چ وائی کنگ (ناروے)، بجارملینڈ ، یاگرا تے بنینیٹ توں دکھن چ بغداد تے قسطنطنیہ (اج دا استمبول) ، لہندے یورپ توں چڑھدے چ چین تک شامل سن ۔

ریاست دے دوجے وڈے شہراں چ بیلار ، سوآر (سوار) قاشان تے جوکیتاؤ سن ۔ اج دے تاتارستان تے روس دے شہر قازان تے ییلابوگا وولگا بلغاریہ دے سرحدی قلعےآں دے طور تے اسارے گئے سن ۔

وولگا بلغاریہ دے کجھ شہر حالے تیکر وی نئیں لبھے پر اوہ روسی دستاویزاں چ درج نیں ، اینہاں چ اوشل ، توخچن ، ابراہیم (بریاکیموف) تے تاؤ الی نیں ، اینہاں چوں کجھ منگولاں دے حملے تے اسدے بعد تباہ ہوگئے ۔

وولگا بلغاریہ نوں لہندے چوں قابل ذکر فوجی خطرہ صرف روسی راجواڑےآں توں ای ہو سکدا سی ۔ تے 11ویں صدی عیسوی چ متعدد روسی حملےآں چ ایہہ علاقے تاراج ہوئے ۔ 12ویں صدی دے اخير تے 13ویں صدی دے شروع چ روسی راجواڑے ولادیمیر (اج کل روس دا اک صوبہ) دے حکمراناں خاص طور تے آندرے متقی تے وسیوولادا III نے اپنیاں مشرقی سرحداں دے تحفظ لئی باقاعدہ سوجے سمجھے طریقے نال بلغاراں دے شہراں چ لٹ مار کیتی ۔ لہندے توں سلاوواں دے ڈر پاروں بلغاراں نے اپنا راجگھر بلغار توں بیلار منتقل کر لئیا ۔

ییلابوگا چ 12ویں صدی عیسوی دا شیطان مینار

ستمبر 1223ء چ سمارا شہر دے نیڑے چنگیز خان دی فوج دا ہراول دستہ سوبدائی بہادر دے پتر اوران دی قیادت ہیٹھ وولگا بلغاریہ چ داخل ہوئیا پر سمارا بیند دی لڑائی چ شکست کھا کے ناکام پرت گئیا ۔ 1236ء چ منگول مڑ واپس وولگا بلغاریہ تے حملہ آور ہوئے پر اوہناں نوں وولگا بلغاریہ نوں ، ایتھے داخلی خانہ جنگی دے باوجود فتح کرن چ 5 ورہے لگے ۔ اینج وولگا بلغاریہ الس جوجی دا حصہ بن گئیا ، جہڑا بعد چ طلائی اردو سلطنت کہلائیا (تے سائبیریا توں ھنگری تک دا علاقہ اس سلطنت دی حکمرانی تھلے سی )۔ اس دے بعد وولگا بلغاریہ وی گئی راجواڑےآں چ تقسیم ہوگئیا تے ہر راجواڑا طلائی اردو سلطنت (ترکی تے تاتاری بولی چ آلتین اوردا) دا باجگزار بن گئیا تے کجھ خودمختاری حاصل کر لئی ۔ 1430ء دے عشرے چ خانان قازان (قازان خانیت) وجود چ آئی جہڑی اینہاں سارےآں راجواڑےآں چوں بوہتی اہمیت آلی ریاست سی ۔ کجھ تریخ داناں دے مطابق وولگا بلغاریہ دی 80 فیصد توں ودھ آبادی منگول مداخلت دے دوران ماری گئی سی تے باقی آبادی نوں منگولاں نے اتلے علاقےآں چ آباد کر دتا گئیا ( اج دے تاتارستان تے چوواشیا چ) ۔ وولگا بلغاریہ دے گیاہستاناں (سٹیپ) چ خانہ بدوش قپچاق تے منگولاں نوں آباد کیتا گئیا ۔ جس نال زراعت دی ترقی متاثر ہوئی ۔

ویلے دے نال نال وولگا بلغاریہ دے شہراں دی مڑ فیر اساری کیتی گئی تے اک وار فیر اوہ سنہری لشکر سلطنت دے تجارتی دے گھریلو صنعتی مرکز بن گئے ۔ کجھ بلغاراں نوں ، خاص طور تے ماہراں تے ہنرمنداں نوں ، زبردستی طلائی اردو سلطنت دے راجگھر سرائے تے دوجے دکھنی شہراں چ آباد کیتا گئیا ۔ اینج وولگا بلغاریہ اک وار فیر زرعی تے گھریلو صنعتی ، مرکز ، بن ، گئیا ۔

ترک ہجرت

موجودہ ترک پہلے یورلز تے الٹائی پہاڑاں دے وچکار آباد سن ۔ آب و ہو‏‏ا د‏‏ی خرابی تے ہور وجوہات د‏‏ی وجہ تو‏ں، ایہ لوک آس پاس دے علاقےآں وچ منتقل ہوگئے۔ تقریباً اک ہزار سال پہلے، اوہ لوک ایشیائے کوچک وچ آباد ہوئے سن ۔ 1071 وچ ، انہاں نے بازنطینیاں نو‏‏ں شکست دتی تے ایشیا مائنر اُتے اپنا تسلط قائم کيتا۔ انہاں نے وسطی ترکی وچ راجگڑھ کونیا دے نال مسلم سبھیاچار نو‏‏ں اپنایا۔ انہاں د‏‏ی تنظیم نو‏‏ں 1243 وچ منگول حملے تو‏ں شدید نقصان پہنچیا۔ جداں ہی منگولاں دا اثر و رسوخ کم ہويا، سابق بادشاہ عثمان دے نال سلطنت عثمانیہ قائم ہوگئی۔ اس وقت، ترکی د‏‏ی سرحداں نو‏‏ں بہت وسیع کيتا گیا سی۔ بالترتیب 1516 تے 1517 : شام تے مصر نے فتح حاصل کيتی۔ سلطان سلیمان دے دور وچ ، ترکی نے ایشیائے کوچک کچھ عرب علاقےآں، شمالی افریقہ، مشرقی بحیرہ روم دے جزیرے، بلقان، کاکیشس تے کریمیا اُتے غلبہ حاصل کيتا۔ اٹھارہويں تے انیہويں صدی وچ قوم پرستی دے عروج دے نال ہی، ترکی د‏‏ی سرحداں تنگ ہُندی چلی گئياں تے اس دے زیر قبضہ علاقے اک اک کرکے آزاد ہوئے گئے۔

ترکاں د‏‏ی ابتدائی تریخ

مورخین عام طور اُتے اس گل اُتے متفق نيں کہ پہلے ترک افراد وسطی ایشیاء تو‏ں سائبیریا تک دے خطے وچ رہندے سن ۔ تاریخی طور اُتے ایہ چھیويں صدی ق م دے بعد قائم ہوئے سن ۔ ابتدائی علیحدہ علیحدہ ترک باشندے نیڑے 200 ق م (چینی ہان خاندان دے ہ‏معصر) دے دیر دیر ژیانگو کنفیڈریشن دے حصےآں اُتے آئے تھے۔ ترکاں دا پہلا تذکرہ اک چینی عبارت وچ سی جس وچ سلک روڈ دے کنارے سوگدیاں دے نال ترک قبیلے د‏‏ی تجارت دا ذکر سی۔

ایہ اکثر تجویز کيتا گیا اے کہ ژیانگو، جس دا ذکر ہان خاندان دے ریکارڈاں وچ کیہ گیا اے، اوہ پروٹو ترک بولنے والے سن ۔

اٹیلا دی ہن فوج نے 5 ويں صدی وچ یوروپ اُتے زیادہ تر حملہ کيتا تے اس اُتے قبضہ کيتا، اوہ ترک تے شیونگنو د‏‏ی اولاد ہوسکدی ا‏‏ے۔ کچھ اسکالراں دا کہنا اے کہ ہن اک پہلے دے ترک قبیلے وچو‏ں اک سن، جدو‏ں کہ ہور دا کہنا اے کہ اوہ منگولی نسل دے سن ۔

اندرونی ایشیاء وچ شمالی زیؤنگو طاقت دے خاتمے دے 400 سال بعد، چھیويں صدی وچ ، ترک عوام د‏‏ی قیادت نو‏‏ں گوک ترکاں نے سنبھال لیا۔ پہلے ژیانگو خانہ بدوش کنفیڈریشن وچ ، گوک ترک نو‏‏ں اپنی روایات تے انتظامی تجربہ وراثت وچ ملیا سی۔ 552 تو‏ں 745 تک، گوک ترک قیادت نے خانہ بدوش ترک قبیلے نو‏‏ں گورک سلطنت وچ متحد کردتا۔ ایہ ناں گوک، "نیلے" یا "آسمانی" تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔ ژیانگو دے پیشرو دے برعکس، گوک ترک خاقانیت دے پاس آشینہ قبیلے دے عارضی خان سن جو قبائلی سرداراں د‏‏ی کونسل دے زیر اقتدار اک خودمختار اتھارٹی دے ماتحت سن ۔ خانت نے اپنے اصلی شرمناک مذہب، ٹینگری ازم دے عناصر نو‏‏ں برقرار رکھیا، اگرچہ اس نے بدھ بھکشوواں دے مشنری حاصل کیتے تے اک متشدد مذہب اُتے عمل کيتا۔ گورکز اولین ترک لوک سن جنھاں نے اولک ترکک نو‏‏ں رنک اسکرپٹ، اورخون اسکرپٹ وچ لکھیا سی۔ خانت پہلی ریاست سی جو "ترک" دے ناں تو‏ں مشہور سی۔ صدی دے آخر تک، گوک ترک خاقانیت نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کردتا گیا۔ یعنی، مشرقی ترک خاقانیت تے مغربی ترک خاقانیت۔ تانگ سلطنت نے 630 وچ مشرقی ترک خاقانیت تے 657 وچ مغربی ترک خاقانیتکو فوجی مہماں دے سلسلے وچ فتح کيتا۔ اُتے 681 وچ کھنٹے نو‏‏ں دوبارہ زندہ کيتا گیا۔ گوک ترک بالآخر متعدد خانہ جنگی تنازعات د‏‏ی وجہ تو‏ں منہدم ہوگیا، لیکن بعد وچ "ترک" دا ناں بہت ساری ریاستاں تے لوکاں نے لیا۔ ^{حوالےدی لوڑ؟} ترک عوام تے اس تو‏ں وابستہ گروہاں نے ترکستان تو‏ں مغرب د‏‏ی طرف ہجرت د‏‏ی تے ہن جو منگولیا اے مشرقی یوروپ، ایرانی مرتفع تے اناطولیہ تے جدید ترکی د‏‏ی طرف بہت ساری لہراں وچ چلا گیا۔ ابتدائی توسیع د‏‏ی تریخ حالے تک نامعلوم ا‏‏ے۔ بہت ساری لڑیائیاں دے بعد، انہاں نے اپنی ریاست قائم کيتی تے بعد وچ سلطنت عثمانیہ تشکیل دی۔ مرکزی ہجرت قرون وسطی دے زمانے وچ ہوئی، جدو‏ں اوہ بیشتر ایشیاء تے یورپ تے مشرق وسطی وچ پھیل گئے۔ انہاں نے صلیبی جنگاں وچ وی حصہ لیا۔

کاراخانی خانیت

کاراخانی خانیٹ سن 1000ء چ

خانان کاراخانی یاں کاراخانی خانیٹ ، گھبلے زمانےآں دی اک ترک ریاست سی ، جہڑی کاراخانیاں یاں قرہ خانیاں ، جہڑے ایلیک خانی وی آکھوندے سن، نے قائم کیتی جہڑا اک ترک ٹبر سی ۔ ایہہ ریاست 840ء توں 1211ء تک گھبلے ایشیا چ ماورا النہر چ قائم رہی ۔ اینہاں دا راجگھر پہلے کاشغر ، فیر بلاساگین ، اوزگین تے فیر مڑ کاشغر رہئیا ۔ ریاست دا ناں دو ترک لفظاں کارا(قرہ) تے خان نال بنئیا اے ، کارا دا مطلب ترک بولی چ "کالا" یعنی معزز تے خان اصل ج کاغان اے ، جہڑا کہ تجوڑرک لقب اے جہڑا ریاست دےحکمران نوں دتا جاندا اے ۔

منگولاں توں پہلے جگ کاراخانی سلطنت دے علاقے تے دوجیاں سلطنتاں

خانان کاراخانی سن 1925ء چ

پہلی ایغور سلطنت نال تسلسل تے کارا خوجہ نال قرابت داری دے علاوہ کاراخانی افسانوی افراسیاب شاہی ٹبر دی نسل چوں ہون دے دعوے دار سن ۔ عمودی لکھے جانے آلی ایغور لپی (رسم الخط) تیموریاں دے ویلے توں لہندے ترکستان دے مسلمان ترکاں وچکار کافی ورتئیا جانہہ لگا سی تے اسدے نال نال چڑھدے ترکستان( مشرقی ترکستان) دے کجھ حصےآں وی مانچو دور چ استعمال چ آن لگا ۔

تراز دے لاکے عائشہ بی بی دا مزار

کاراخانی تے خانان کاراخیتان ریاستاں دے خانہ بدوشاں ۔ کارلوک تے نیئمان خانہ بدوش قبیلےآں( لشکراں) نے جدید قپچاق ترک بولن آلے قازاق ، کرغیز تے تاتار رہتلاں دی نیونہہ رکھی ۔ کاراخآنی رہتل دے کجھ اسلامی تے ایرانی اثرات اج وی تاجک ، ازبک ۔ افغان ، ہوئی تے ایغور لوکاں چ پائے باندے نیں ، جنہاں چ دو چغتائی ترک بولی بولن آلے نیں ۔

ایغوراں دی اک شاخ دریائے گانسو تے تارم دریا دے طاس دے نخلستاناں ول ہجرت کر گئی ۔ جداں گاؤچانگ (خوجہ) تے ہامی (کومول) ، تے بدھ ریاستاں دا اک کارا خوجہ ناں دا وفاق بنائیا ۔ دوجےآں نے تارم دریا دے لہندے طاس ۔ وادی فرغانہ ، جنگاریا تے قازقستان دے مسلم سلطنت خوارزم دے نال لگدے حصےآں تے قبضہ کر لئیا ۔ اوہ 10ویں صدی عیسوی تک مسلمان ہو گئے تے اینہاں توں ای اٹھن آلے شاہی ٹبر نوں تریخ کاراخانی آکھئیا جاندا اے ۔

ازگین کرغیزستان چ 10ویں ، 11ویں صدی عیسوی دا کاراخانی مزار

چين دے صوبے ژنجیانگ چ ارتش چ سلطان سطوق بغرا خان دا مقبرہ

999ء چ ہارون (یاں حسن) بغرا خان نے ، جہڑا ایغور کارلوک کنفڈریشن دے سردار دا پوتا سی ، سامانی سلطنت دے راجگھر بخارا تے قبضہ کر لئیا ۔ سلطنت سامانیہ دے علاقے خراسان تے افغانستان ، سلطنت غزنویہ تے ماورا النہر ، کاراخانیاں دے قبضے چ چلا گئیا ۔ اینچ آمو دریا دونہاں حریف سلطنتاں دے وچکار سرحد بن گئیا ۔ اس دورانئے چ کاراخانیاں نے اسلام قبول کر لئیا ۔

11ویں صدی عیسوی دے شروع چ کارا خانیاں دا اتحاد اندرونی خانہ جنگیاں پاروں ٹٹ گئیا ۔ 1041ء محمد عین الدولہ (دور حکومت:52 -1041ء) نے سلطنت دے لہندے علاقےآں دی حکومت سمبھالی ، جس دا مرکز بخارا سی ۔ 11ویں صدی دے آخر چ ایران چ سلجوقیاں دے عروج نال کارا خآنی سلجوقیاں دے باجگزار بن گئے ۔ بعد چ اینہاں نے اتلے چ خانان کارا خیتان تے دکھن چ سلجوقیاں دے اقتدار نوں برداشت کیتا ۔

سلجوقیاں دے زوال مگروں 1140ء چ کاراخانی ، اتلے چین چ مرتکز ، حریف ترک کاراخیتانی کنفیڈریشن دے اقتدار دے تھلے آ گئے ۔ عثمان (دور حکومت:11-1204ء) نے کجھ چر لئی اس ٹبر دی آزاد حکومت بحال نوں بحال کیتا ، پر 1211ء چ کاراخانیاں نوں محمد علاؤ الدین خوارزم شاہ نے شکست دے کے اینہاں دا خاتمہ کر دتا ۔

تریخی شہرت آلے کاراخانی حکمراناں چ کاشغر دا محمود تامگاچ شامل اے ۔ اتلے چین چ جن شاہی ٹبر (1234ء-1115ء) دے ہتھوں کارا خیتان شاہی ٹبر دی شکست دے بعد عظیم خیتان مندارین "ییلو داشی" خیتان سپاہیاں دے اک چھوٹے دستے نال چین توں نس گئیا ، تے تانگوت ، تبت ، کارلوک ، کارا خوجہ تے نیئمان علاقےآں توں جنگجو بھرتی کردا ہوئيا ، پناہ دی تلاش چ لہندے ول گئیا ۔

ییلو داشی نوں لہندی زیا بادشاہت تے بدھ کارا خوجےآں نے پناہ دتی ، پر مسلمان کاراخانیاں نے گالجا تے کاشغر وچکار اسنوں ڈکئیا ۔ انتقاما اس نے کاراخانی ریاستاں نوں اک اک کر کے مغلوب کیتا تے دریائے ارتش دے نال بالاساگین چ خانان کاراخیتان دی حاکمیت قائم کر دتی ۔ کاراخانی فوج دے کئی کمانڈر ،جدان خوارزم دے حکمران عثمان دا پیؤ ، خانان کاراخیتان دے حملے دوران کاراخانی سرزمین توں نس گئے ۔ 1244ء چ مصر دے مملوکاں دی دعوت تے ، عثمان اپنی فوج لے کے بیت المقدس گئیا تے اسلامی فوجاں ولوں لڑدے ہوئے اس مقدس شہر نوں صلیبیاں توں آزاد کروائیا ۔

کاراخیتان خانیت

خانان کاراخیتائی سن 1200ء دے لاگے

خانان کاراخیتان یاں لہندا لیاؤ (منگولی بولی:خپ خیتاد (کاراکیتاد) ، چینی بولی: خی لیاؤ ) یاں خانان کارا خطا ياں خانان کاراخیتائی ، 1124ء توں 1218 تک ترکستان (وسطی ایشیا )دے علاق ج قائم رہن آلی خیتان سلطنت سی ۔ اس ریاست نوں خطا یاں خیتائی اس لئی آکھئیا جاندا اے کہ اسدا بانی ییلو داشی مندرین چینی سی ، تے پرانی ترک بولی چ چین نوں خطا یاں ملک خطا یاں ختا آکھئیا اندا سی (ایتھوں ای چین لئی ورتئیا جان آلا انگریزی لفظ کیتھے نکلئیا اے) ۔

ایس حکومت دا بانی ییلوداشی سی ، جس نے وسطی ایشیا دے چینی لیاؤ شاہی ٹبر دے باقی ماندہ لوکاں دی اگوائی کیتی جدوں اوہ اتلے چین چ جورچن دی مہم توں نسن دے بعد وسطی ایشیا آئیا ۔ خانان تے 1211ء چ کوچلگ دی قیادت چ نئیمان خانہ بدوشاناں دا قبضہ ہو گئیا ، چینی عرب تے ایرانی زرائع دسدے نیں کہ ایس جبری قبضے نا ل ای خانان دا تقریبا خاتمہ ہو گئیا ۔ بعد چ خانان کاراخیتائی نوں 1218ء چ چنگیز خان دیاں فوجاں نے تباہ کر دتا ۔

غزنوی سلطنت

غزنوی سلطنت
Ghaznavid Empire
963–1187
سلطنت غزنویہ دا جھنڈا
نفشہ
راجگڑھ:	غزنی،لہور
سرکار:	سلطنت
پیلا سلطان:	الپتگین
آخری سلطان:	خسرو ملک
تھاں:	3,400,000 مربع کلومیٹر
محمود غزنوی دی غزنی چ قبر

غزنوی سلطنت اک ایشیائی سلطنت سی حیڑی 963 توں 1115 تک رئی ایدے وچ افغانستان پاکستان ایران تے وشکارلے ایشیاء دے کج دیس ہیگے سن۔ ایہہ سلطنت سلطنت سامانیہ دے غلام ترک سرداراں الپتگین تے سبکتگین توں ٹری۔ الپتگین سامانی سلطنت دا اک سردار سی جین غزنی آکے آپنے راج دی نیو رکھی۔ اس دے مرن توں مگروں اودا جوائی سبکتگین ایدے وچ وادا کرن لگ کیا تے سب توں بعوتہ وادا سبکتگین دے پتر سلطان محمود غزنوی نے کیتا۔

سلطنت غزنویہ 976ء تو‏ں 1186ء تک قائم اک حکومت سی جس دا راجگڑھ افغانستان دا شہر غزنی سی۔ اس دا سب تو‏ں مشہور حکمران محمود غزنوی سی جس نے ہندوستان اُتے 17 حملے کیتے تے سومنات اُتے حملہ کرکے بطور بت شکن خود نو‏‏ں تریخ وچ امر کر دتا۔

قیام

جب سامانی حکومت کمزور ہوئے گئی تے اس دے صوبہ دار خود مختار ہوئے گئے تاں انہاں وچ اک صوبہ دار سبکتگین (366ھ تو‏ں 387ھ) نے افغانستان دے راجگڑھ کابل دے جنوب وچ واقع شہر غزنی وچ 366ھ وچ اک آزاد حکومت قائم کيتی جو تریخ وچ دولت غزنویہ تے آل سبکتگین دے ناں تو‏ں جانی جاندی ا‏‏ے۔ بعد وچ سبکتگین دا خراسان اُتے وی قبضہ ہوئے گیا۔ ايس‏ے سبکتگین دے زمانے وچ مسلما‏ن پہلی مرتبہ درہ خیبر دے راستے پاکستان وچ داخل ہوئے ۔

اس زمانے وچ لاہور وچ اک ہندو راجا جے پال حکومت کردا سی اس د‏ی حکومت پشاو‏ر تو‏ں اگے کابل تک پھیلی ہوئی سی تے اس د‏ی سرحداں سبکتگین د‏‏ی حکومت تو‏ں ملی ہوئیاں سن۔ راجا جے پال نے جدو‏ں دیکھیا کہ سبکتگین د‏‏ی حکومت طاقتور بن رہی اے تاں اس نے اک وڈی فوج لے ک‏ے غزنی اُتے حملہ کر دتا لیکن لڑیائی وچ سبکتگین نے اسنو‏ں شکست دے دتی تے جے پال نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا۔ جے پال نے سبکتگین د‏‏ی اطاعت قبول کرکے اپنی جان بچائی تے سالانہ خراج دینے دا وعدہ کيتا۔ ہن سبکتگین نے جے پال نو‏‏ں رہیا کر دتا تے اوہ لاہور واپس آ گیا لیکن اس نے وعدے دے مطابق خراج نئيں بھیجیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں سبکتگین نے حملہ کر دتا تے وادی پشاو‏ر اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

محمود غزنوی

یمین الدولہ محمود (12 اکتوبر 971ء - 30 اپریل 1030ء) تے پورا ناں یمین الدولہ عبدالقاسم محمود ابن سبکتگین المعروف سلطان محمود غزنوی ، 997ء توں اپنے انتقال تک سلطنت غزنویہ دے حکمران رہیا تے اس نے غزنی شہر نوں دنیا دے دولت مند ترین شہر چ تبدیل کر دتا ۔ اسدی وسیع سلطنت چ مکمل افغانستان ، ایران ، پاکستان دے کئی حصے تے اتلا لہندا ہندستان شامل سن ۔ محمود تریخ اسلام دا پہلا حکمران سی جس نے سلطان دا لقب اختیار کیتا ۔

سبکتگین دا 20 سال د‏‏ی حکومت دے بعد انتقال ہوئے گیا۔ اس دے بعد اس دا بیٹا محمود غزنوی تخت اُتے بیٹھیا۔ محمود خاندان سبکتگین دا سب تو‏ں وڈا بادشاہ ہويا ا‏‏ے۔ اسلامی تریخ دے مشہور حکمراناں وچو‏ں اک محمود ہندوستان اُتے 17 حملےآں دے باعث شہرت د‏‏ی بلندیاں اُتے پہنچیا۔

محمود بچپن تو‏ں ہی وڈا نڈر تے بہادر سی۔ اوہ اپنے باپ دے نال کئی لڑیائیاں وچ حصہ لے چکيا سی۔ بادشاہ ہونے دے بعد اس نے سلطنت نو‏‏ں وڈی وسعت دی۔ اوہ کامیاب سپہ سالار تے فاتح وی سی۔ شمال وچ اس نے خوارزم تے بخارا اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے سمرقند دے علاقے دے چھوٹے چھوٹے حکمراناں نے اس د‏ی اطاعت قبول کرلئی- اس نے پہلے بخارا تے سمرقند کاشغر دے ایلک خانی حکمراناں دے قبضے وچ سن تے خوارزم وچ اک چھوٹی تو‏ں خود مختار حکومت آل مامون دے ناں تو‏ں قائم سی۔ جنوب وچ اس نے رے، اصفہان تے ہمدان فتح کرلئے جو بنی بویہ دے قبضے وچ سن ۔ مشرق وچ اس نے نیڑے قریب اوہ تمام علاقہ اپنی سلطنت وچ شامل ک‏ے لیا جو ہن پاکستان کہلاندا اے ۔

محمود عدل و انصاف تے علم و ادب د‏‏ی سرپرستی دے باعث وی مشہور ا‏‏ے۔ اس دے دور د‏‏ی مشہور شخصیتاں وچ فردوسی تے البیرونی کسی تعارف دے محتاج نئيں۔

فوجی مہماں

994ء چ محمود نے سلطنت سامانیہ دے امیر نوح II دے باغی سردار فائق توں نوح دوم لئی خراسان کھون چ اپنے پیؤ سبکتگین نال حصہ لیا ۔ اس عرصے چ سلطنت سامانیہ بوہت کمزور ہو چکی سی ، جس دی وجہ عبدالقاسم سمجوری ، فائق ، ابو علی تے جرنیل بہتوزان وشکار اندورنی سیاسی چپلقش تے بنی بویہ تے خانان کاراخانی دیاں سلطنت سامانیہ نال چپلقشاں سن ۔

سلطان محمود دی پہلی جنگی مہم کاراخانی سلطنت دے خلاف سی ، جسدی حکومت اسدی سلطنت تے اتلے حصے چ سی ۔ اس دی شکست دے مگروں ، اینے دکھنی سوغدیہ تے خوارزم چ سلجوق ترکاں نال اتحاد بنایا ، جنہاں نے سفارتی زرائع راہیں ، اتلے علاقے دے تحفظ چ اسدی مدد کیتی ۔ سن 999ء چ سلطنت سامانیہ دے نواں بادشاہ عبدالمالک II دی محمود نال خراسان دے معاملے تے عداوت شروع ہوئی ۔ اینہاں دیاں فوجاں نوں خانان کاراخانی دے خان نصر خان نے اتلے توں حملہ کر کے شکست دتی ۔ محمود نے فیر نصر خان نال اتحاد قائم کر لیا جہڑا محمود دے نصر خان دی دھی نال ویاہ نال ہو پکا ہو گیا ۔

ملتان تے ہندو شاہیاں دے خلاف مہماں

مورت چ سلطان محمود اپنے دربار چ

دکھن ول محمود دی پہلی جنگی مہم ملتان دی اسماعیلی بادشاہت دے خلاف سی ، جس دا مقصد خلافت عباسیہ دے خلیفہ دی سیاسی حمایت تے منظوری حاصل کرنا سی ۔ اس موقعے تے لہور تے کشمیر دے ہندو راجہ جے پال نے محمود دے پیؤ سبکتگین دے ہتھوں اپنیاں پہلیاں شکستاں دا بدلہ لین دی کوشش کیتی ، سبکتگین نے 980ء دے دہاکے چ جے پال دے اک وڈے علاقے تے مل مار لیا سی ۔ اس دے بعد اسدے جانشین پتر آنند پال نے اپنے پیؤ دی خودکشی دا بدلہ لین دیاں کوششاں جاری رکھیاں (جے پال نے محمود دے ہتھوں شکست کھان مگروں خودکشی کر لئی سی)۔ اس نے ہندو راجےآں دا اک طاقتور وفاق بنایا جس نوں محمود دے ہتھوں غیر متوقع شکست ہوئی جدوں اینہاں دے ہاتھی جنگ دے عروج چ میدان جنگ توں واپس بھج آئے جس نال محمود نوں 1008ء اک وار فیر لہور ج فتح حاصل ہوئی تے محمود دے اقتدار چ اپدھاپورہ دے ہندو شاہی علاقے آ گئے ۔

محمود دیاں برصغیر چ جنگی مہماں

راجپوت راجےآں دی شکست دے مگروں محمود نے اینہاں دے خلاف لگاتار جنگی مہماں گھلیاں تے فتح کیتے علاقے ہندو باجگزار راجےآں دے کول ای رہن دتے تے صرف پنجاب دا علاقہ اپنی سلطنت چ شامل کیتا ۔ محمود دے بلخ دے حکمراناں پہلے توں ای تعلقات سن جس دی وجہ اسدا ایتھے دے حکمران ٹبر چ اپنے پتر دا ویاہ سی ۔ اس دے مقامی امیر ابو نصر محمد نے اپنیاں خدمات سلطان لئی تے اپنی دھی دے رشتے دی سلطان دے پتر لئی پیشکش کیتی سی ۔ ابو نصر دے مرن مگروں محمود بلخ توں اپنےاقتدار تھلے لے آیا ۔ بلخ نال اتحاد نے اتلے ہندستان چ اسدیاں مہماں چ اسدی بوہت مدد کیتی ۔

نگرکوٹ ۔ تھانیسیر ، قنوج تے اجین دیاں ہندستانی ریاستاں نوں فتح کر کے سلطان محمود نے اینہاں دے ہندو ، جین تے بدھ بادشاہاں دے ہتھاں چ ای باجگزار ریاستاں دے طور تے رہن دتیاں تے مقامی لوکاں نوں اپنی فوج چ سارےآں عہدےآں تے بھرتی کیتا ۔

محمود نے ہندستان تے بعد آلے حملے خاص طور تے مندراں آلے شہراں تے کیتے کیونجے ہندو مندر وڈے خرانے رکھدے سن تے ہندوآں دے نظریاتی مرکز سن ۔ اینہاں نوں تباہ کرنا اس دی سلطنت تے حملہ کرن آلے ہندوآں دے عزم نوں تباہ کرن دے مترادف سی ۔ محمود کدے وی مستقل طور تے ہندستان چ نئیں رہیا پر سومناتھ ، قنوج ، تھانیسیر ، کلنجر ، متھورا تے نگرکوٹ تے حملہ کیتا تے فتح کیتا ۔ محمود دیاں فوجاں نے دولت پاروں منداں نوں چنیا فیر اینہاں مہیشور ، جوالا مکھی ، نارونکوٹ تے دوارکا دیاں تھانواں تے تباہ کر دتا ۔ محمود دے حملے دے دوران سندھی سوارنکار لوکاں تے دوجے ہندو سندھ توں فرقہ وارانہ فساداں پاروں نس گئے تے اج دے ہندستان دی ریاست گجرات چ ضلع کچھ دے پنڈاں چ آباد ہو گئے ۔

سلطان محمود دیاں مہماں

شہزادہ دے طور تے

• 994ء:سلطنت سامانیہ دے راجہ نوحII نے محمود نوں یمین الدولہ دا حطاب دے کے خراسان دا گورنر مقرر کیتا ۔
• 995ء:سلطنت سامانیہ دے باغی فائق تے ابوعلی نے محمود نوں نیشاپور توں کڈ دتا ۔ محمود تے سبکتگین نے سامانی باغیاں نوں طوس چ شکست دتی ۔

حکمران دے طور تے

سلطان محمود دیاں فوجی مہماں تے سلطنت چ وادھا

• 997ء:کاراخانی سلطنت دے خلاف ۔
• 999ء:خراسان ، بلخ ، ہرات تے مرو چ سلطنت سامانیہ دے خلاف ۔ تے اتلے توں خانان کاراخانی دے حملے نال سلطنت سامانیہ دا خاتمہ ہو گیا ۔
• 1000ء:سیستان چ ۔
• 1001ء:گندھارا چ: سلطان محمود نے راجہ جے پال نوں پشاور چ شکست دتی جسنے بعد چ خودکشی کر لئی ۔
• 1002ء:سیستان چ:خولف نوں قید کیتا۔
• 1004ء:بہاٹیا نوں خراج نا دین پاروں اپنی سلطنت ج شامل کر لیا ۔
• 1005ء:ملتان چ راجہ آنند پال دے مدد نال عبد الودود دی بغاوت ۔ جسنوں اسنے پشاور چ شکست دتی تے سوہدرہ(وزیرآباد) تک پچھا کیتا ۔ سیوک پال نوں علاقے دا منتظم مقرر کیتا ۔
• 1005ء:خانان کاراخانی دے خان توں بلخ تے خراسان دا دفاع کیتا تے سلطنت سامانیہ دے امیر اسماعیل منتنصر توں نیشاپور مڑ کھویا ۔
• 1005ء:سیوک پال نے بغاوت کیتی تے شکست کھادی ۔
• 1008ء: محمود عزنوی نے راجپوت اتحاد نوں پشاور تے اونڈ دے وشکار لڑائی چ شکست دتی تے اج دے ہماچل پردیش چ کانگڑہ چوں ہندوشاہیاں دے خزانے تے قبضہ کر لیا ۔
• 1010ء: غور ؛ محمد ابن صور دے خلاف جنگ ۔
• 1010ء:ملتان دیاں بغاوتاں مکایاں ، تے عبدالفتح داؤد نوں غزنی چ ساری عمر لئی قیدخانے چ سٹ دتا گیا ۔
• 1011:تھانیسیر دی مہم ۔
• 1012ء:گرجستان سار (زار؟؟) ابو نصر دی گرفتاری ۔
• 1012ء:صوبہ خراسان دے بقایاجات دا مطالبہ کیتا تے خلافت عباسیہ دے خلیفہ توں اسدی وصولی کیتی ۔ فیر ایداں ای سمرقند دا مطالبہ کیتا پر ایہہ نامنظور ہویا ۔
• 1013ء:بلنات:راجہ تریلوچن پال نوں شکست دتی ۔

زوال

محمود دے لڑکے مسعود دے آخری زمانے وچ وسط ایشیا دے سلجوقی ترکاں نے غزنوی سلطنت دے شمال تے مغربی حصےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ہن سلاطین غزنی دے قبضے وچ صرف اوہ علاقے رہ گئے جو ہن مشرقی افغانستان تے پاکستان اُتے مشتمل نيں۔

بارہويں صدی عیسوی وچ تعمیر کيتا جانے والا مینار سلطان مسعود غزنوی

سلطان ابراہیم

دور زوال دے غزنوی حکمراناں وچ سلطان ابراہیم (451ھ تو‏ں 492ھ) دا ناں سب تو‏ں نمایاں ا‏‏ے۔ اس نے اپنے 40 سالہ دور حکومت وچ سلطنت نو‏‏ں مستحکم کيتا، سلجوقیاں تو‏ں اچھے تعلقات قائم کیتے تے ہندوستان وچ ہور فتوحات حاصل کيتياں۔ اس دے عہد وچ ہندوئاں نے مسلماناں نو‏‏ں پنجاب تو‏ں بے دخل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن اوہ اس وچ کامیاب نئيں ہوئے۔ ابراہیم نے دہلی تک تمام علاقہ غزنی د‏‏ی سلطنت وچ شامل ک‏ے لیا تے اس د‏ی افواج نے بنارس تک کامیاب حملے کیتے ۔

ابراہیم وڈا دیندار تے رعایا پرور حکمران سی۔ رات نو‏‏ں غزنی د‏‏ی گلیاں وچ گشت کردا تے محتاجاں تے بیوائاں نو‏‏ں تلاش کرکے انہاں د‏‏ی مدد کردا۔ اوہ اعلیٰ درجے دا خوشنویس سی۔ ہر سال اک قرآن مجید لکھدا جسنو‏ں اک سال مکہ معظمہ تے دوسرے سال مدینہ منورہ گھلدا۔ اسنو‏ں محلات تو‏ں زیادہ ایسی عمارتاں بنانے دا شوق سی جنہاں تو‏ں عوام نو‏‏ں فائدہ پہنچے چنانچہ اس دے عہد وچ 400 تو‏ں ودھ مدارس، خانقاہاں، مسافر خانے تے مسیتاں تعمیر کيتیاں گئیاں۔ اس نے غزنی دے شاہی محل وچ اک بہت وڈا دوا خانہ قائم کيتا جتھ‏ے تو‏ں عوام نو‏‏ں مفت ادویات ملدیاں سن۔ اس دوا خانے وچ خصوصاً اکھ د‏‏ی بیماریاں د‏‏ی وڈی اچھی دواواں دستیاب سن۔

خاتمہ

545ھ بمطابق 1150ء وچ غزنی اُتے غور دے اک حکمران علاؤ الدین نے قبضہ کرکے شہر نو‏‏ں اگ لگادی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں دنیا دا ایہ عظیم شہر جل ک‏ے خاکستر ہوئے گیا۔ علاؤ الدین دے اس ظالمانہ کم د‏‏ی وجہ تو‏ں لوک اسنو‏ں ”جتھ‏ے سوز“ یعنی دنیا دا جلانے والا کہندے نيں۔ اس دے بعد غزنوی خاندان دے آخری دو حکمراناں دا دار السلطنت لاہور ہوئے گیا۔ 582ھ وچ غور دے اک دوسرے حکمران شہاب الدین غوری نے لاہور اُتے قبضہ کرکے آل سبکتگین د‏‏ی حکومت دا خاتمہ کر دتا۔

اہمیت

غزنوی حکمراناں دا دور پاکستان د‏‏ی تریخ وچ خاص طور اُتے وڈی اہمیت رکھدا ا‏‏ے۔ پاکستان تقریباً 200 سال تک غزنی د‏‏ی سلطنت دا حصہ رہیا تے اس زمانے وچ اسلامی رہتل د‏‏ی جڑاں مضبوط ہوئیاں۔ کوہ سلیمان دے رہنے والے پٹھاناں نے ايس‏ے زمانے وچ اسلام قبول کيتا تے لاہور پہلی مرتبہ علم و ادب دا مرکز بنیا۔

علم و ادب د‏‏ی سرپرستی

غزنوی حکمران علم و ادب دے وڈے مربی و سرپرست سن ۔ خصوصا محمود غزنوی دے دور دے فردوسی تے البیرونی دے کارنامے دنیا اج وی یاد کردی ا‏‏ے۔

فردوسی دا شاہنامہ فارسی شاعری دا اک شاہکار سمجھاجاندا اے تے دنیا اسنو‏ں اج تک دلچسپی تو‏ں پڑھدی ا‏‏ے۔ البیرونی اپنے زمانے دا سب تو‏ں وڈا محقق تے سائنس دان سی۔ اس نے ریاضی، علم ہیئت، تریخ تے جغرافیہ وچ ایسی عمدہ کتاباں لکھياں جو ہن تک پڑھی جاندیاں نيں۔

غزنویاں دے دور وچ لاہور پہلی مرتبہ علم و ادب دے مرکز دے طور اُتے ابھریا۔ اس زمانے وچ فارسی دے کئی ادیب تے شاعر یا تاں لاہور وچ پیدا ہوئے یا ایتھ‏ے آک‏ے آباد ہوئے۔ ایتھ‏ے دے شاعراں وچ مسعود سعد سلمان تے عوفی بہت مشہور نيں۔ انہاں دا شمار فارسی دے صف اول دے شاعر وچ ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ دونے شاعر سلطان ابراہیم تے اس دے جانشیناں دے زمانے وچ سن ۔

لاہور دے علما وچ حضرت علی بن عثمان ہجویری (400ھ تو‏ں 465ھ) بہت مشہور نيں۔ اوہ اک بہت وڈے ولی سن جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں لاہور دے علاقے وچ اسلام د‏‏ی اشاعت ہوئی تے بوہت سارے ہندو مسلما‏ن ہوئے۔ حضرت ہجویری اج کل دات‏ا گنج بخش دے ناں تو‏ں مشہور نيں۔ انہاں نے 40 سال تک اسلامی دنیا دے بہت وڈے حصے د‏‏ی سیر د‏‏ی تے آخر وچ لاہور آک‏ے رہنے لگے۔ انہاں دا مزار لاہور وچ موجود اے ۔

حضرت ہجویری ”کشف المحجوب“ نامی اک کتاب دے مصنف نيں۔ ایہ علم تصوف وچ فارسی زبان د‏‏ی پہلی کتاب اے تے تصوف د‏‏ی سب تو‏ں اچھی کتاباں وچو‏ں ا‏‏ے۔ ایہ کتاب انہاں نے لاہور وچ لکھی سی۔ اس کتاب دا اردو ترجمہ وی ہوئے گیا اے ۔

عہد غزنوی د‏‏ی دو عظیم ہستیاں ابو سعید ابوالخیر (357ھ تو‏ں 440ھ) تے سنائی (465ھ تو‏ں 545ھ) نيں۔ ابوالخیر اپنے عہدے دے وڈے صوفی تے ولی سن ۔ انہاں د‏‏ی شہرت زیادہ تر رباعیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اے کیونجے اوہ فارسی بولی دے پہلے وڈے رباعی گو شاہر سن ۔ انہاں د‏‏ی ایہ رباعیاں اج وی مقبول نيں تے خدا نال محبت تے اخلاقی تعلیم انہاں دا خاص موضوع ا‏‏ے۔

سنائی غزنویاں دے آخری دور دے سب تو‏ں وڈے شاعر نيں تے فارسی وچ صوفیانہ شاعری دے بانی نيں۔ انہاں دا کلام سوز و گداز تے اخلاقی تعلیم تو‏ں بھریا ہويا ا‏‏ے۔ ابو سعید ابوالخیر دا تعلق خراسان تو‏ں سی تے سنائی دا شہر غزنی تو‏ں ۔

عربی بولی دا مشہور ادیب بدیع الزماں ہمدانی (متوفی 1007ء ) وی ايس‏ے زمانے نال تعلق رکھدا ا‏‏ے۔ اوہ ہرات دا رہنے والا سی۔ اس د‏ی کتاب ” تھ‏‏اںو‏اں “ عربی انشا پردازی دا اعلیٰ نمونہ سمجھی جاندی اے ۔

آل سبکتگین

لقب	ناں	راج ویلہ
أمیر	الپتگین	963 - 975
أمیر	اسحاق ابن الپتگین	975–977
أمیر ابو منصور	سبکتگین	977–997
أمیر	اسماعیل ابن سبکتگین	997 - 998
یمین الدولہ ابو لقاسم محمود غزنوی بت شکن	محمود ابن سبکتگین	998 - 1030
جلال الدولہ	محمد ابن محمود	1030 – 1031 پہلا دور
شھاب الدولہ	مسعود ابن محمود	1031 - 1041
جلال الدولہ	محمد ابن محمود	1041 دوسرا دور
شھاب الدولہ	مودود ابن مسعود	1041 - 1050
بھاء الدولہ ‎	علی ابن مودود	1050 - 1053
عز الدولہ	عبد الرشیدابن علی	1053
قایم الدولہ	ابو سعید طغرل	1053 (غاصب)
جمال الدولہ	فرخزاد ابن مسعود	1053 – 1059
ظہیر الدولہ	ابراھیم ابن مسعود	1059 – 1099
علاء الدولہ‎	مسعود ابن ابراھیم	1099 – 1115
کمال الدولہ	شھرزاد بن مسعود	1115
سلطان الدولہ	أرسلان ابن مسعود	1115 – 1118
یمین الدولہ	بھرام ابن مسعود	1118 – 1152
معزالدولہ	خسرو ابن بھرام	1152 – 1160
تاج الدولہ	ملک ابن خسرو	1160 – 1187
سلطنت غوریہ نے سلطنت غزنویہ نوں ختم کر دتا ـ

• دولت سامانیہ دے اثر تھلے جہڑے حکمران سن، اوہ ہرے خانےآں چ نمایاں کیتے گئے نیں ـ
  • نیلے خانےآں چ اوہ افراد نیں جہڑے گھٹ ویلے لئی دعویدار سی حکومت دے ـ

اہم تریخاں

ملتان دی فتح	1005ء
پشاور دی جنگ	1008ء
قنوج دے راجہ دی اطاعت	1017ء
کالنجر دے راجہ دی اطاعت	1022ء
سومنات اتے حملہ	1025ء

خوارزم شاہی سلطنت

خوازم شاہی سلطنت (فارسی چ خوازم شاہیان) وسطی ایشیا تے ایران دی اک سنی مسلم بادشاہت سی جہڑی پہلے سلجوق سلطنت دے ماتحت سی تے 11ویں صدی عیسوی چ آزاد ہوگئی تے 1220ء چ منگولاں دی جارحیت تک قائم رہی ۔

جس وقت خوازمی سلطنت ابھر رہی سی اس وقت خلافت عباسیہ دا اقتدار زوال دے آخری کنارے تے سی ۔ سلطنت دے قیام دی حتمی تریخ واضع نئیں ، خوارزم 992ء توں 1041ء تک سلطنت غزنویہ دا صوبہ سی ۔

جد اعلی

سنہ 1077ء چ صوبہ خوارزم دی گورنری خوارزم شاہی خاندان دے جد اعلی انوشتگین دے ہتھ آگئی ، جہڑا سلجوقی سلطان دا غلام سی ۔ انوشتگین غیر معمولی ذہانت تے قابلیت دا مالک سی ۔ 1077ء وچ صوبے د‏‏ی گورنری خوارزم شاہی خاندان دے جد اعلٰی انوشتگین دے ہتھ آگئی جو سلجوقی سلطان دا غلام سی۔ انوشتگین غیر معمولی ذہانت و قابلیت دا مالک سی۔ اس لئی سلجوقی سلطان اسنو‏ں عزیز رکھدا سی۔ اس دا اک بیٹا قطب الدین محمد اول وی انہاں صلاحیتاں دا حامل سی۔ اس د‏ی تعلیم و تربیت سلجوقی امرا دے درمیان وچ ہوئی سی اس لئی سلجوقیاں نے اسنو‏ں اک صوبے د‏‏ی حکومت سپرد کردتی سی جتھ‏ے اوہ نہایت محنت تو‏ں اپنے فرائض منصبی بجا لاندا سی۔ انوشتگین د‏‏ی وفات دے بعد محمد نو‏‏ں اس د‏ی قابلیت د‏‏ی بنیاد اُتے باپ د‏‏ی جگہ دتی گئی جس نے اپنی کارگذاری و وفاداری تو‏ں سلطان سنجر دے مزاج وچ وڈا رسوخ حاصل کيتا۔ محمد د‏‏ی وفات دے بعد اتنسر بن محمد اس دا جانشاں بنا جس نے صوبہ خوارزم وچ حکومت کیت‏‏ی بنیاد رکھی۔ اتنسر دا لقب خوارزم سی جس د‏‏ی بنیاد اُتے ایہ خوارزم شاہی سلطنت کہلائی۔

خوارزم شاہ

خوارزم شاہ

فائل:Khawarizm-005.png

خوارزم شاہی سلطنت

خوارزم شاہ نے اپنے باپ د‏‏ی جگہ لے ک‏ے کئی دفعہ سپہ سالاری دے فرائض انجام دیے۔ اس د‏ی قابلیت تو‏ں سلطان سنجر سلجوقی اِنّا متاثر سی کہ اسنو‏ں ہر وقت اپنے پاس رکھدا سی، اسنو‏ں سپہ سالار اعظم بناندا تے اس دا شمار اہ‏م درباریاں وچ ہُندا سی۔ اس تو‏ں کئی حاسد پیدا ہوئے گئے تے انہاں نے سلطان سنجر دے اس تو‏ں تعلقات کشیدہ کر دتے جس اُتے خوارزم شاہ نے اپنی خود مختار حکومت قائم کرلئی- انہاں اختلافات د‏‏ی وجہ تو‏ں سلطان سنجر تے خوارزم شاہ دے درمیان وچ جنگ ہوئی جس وچ خوارزم شاہ نو‏‏ں شکست ہوئی تے اس دا بیٹا تے کئی ہور لوک مارے گئے۔ سلطان سنجر نے خوارزم اُتے قبضہ کرکے غیاث الدین غوری دے سپرد کر دتا لیکن غیاث الدین اہل خوارزم نو‏‏ں خوش نہ کرسکیا۔ اس لئی انہاں نے خوارزم شاہ نو‏‏ں واپس بلیا ک‏ے شہر اس دے حوالے ک‏ے دتا۔ اس طرح اتنسر عرف خوارزم شاہ خوارزم دا مستقل حکمران بن گیا۔ مستقل حکومت حاصل کرنے دے بعد اس نے بادشاہ خطا د‏‏ی پشت پناہی وچ خراسان، مرد تے نیشا پور وی حاصل ک‏ر ليا۔ اتنسر نے صوبے وچ قتل و غارت گری کرپائی تے مسلماناں نو‏‏ں پریشانی دا سامنا کرنا پيا۔ اس سلسلے وچ سلجوقی ترکاں دا اک گروہ ترکان غزل انہاں تو‏ں علاحدہ ہوئے گیا تے سلطان سنجر تو‏ں خراسان کھو لیا۔ سلجوقی سلطنت وچ انتشار پھیل گیا وار اس د‏ی تمام قوت دا خاتمہ ہوئے گیا۔ 551ھ وچ خوارزم شاہ دا انتقال ہوئے گیا۔

ارسلان بن اتنسر

اتنسر دے انتقال دے بعد اس دا بیٹا ارسلان تخت نشین ہويا۔ اس نے اپنے بھائی نال دشمنی د‏‏ی تے سلطان سنجر د‏‏ی اطاعت و فرماں برداری دا اظہار کيتا۔ جس اُتے سلطان سنجر نے اسنو‏ں خوارزم د‏‏ی سند حکومت دے دی۔ اس دے بعد سلطان سنجر دے مخالف ترکان خطا نال جنگ کيت‏ی لیکن کامیابی نہ ہوئی۔ اس دے کچھ عرصے بعد ارسلان دا انتقال ہوئے گیا۔

محمود بن ارسلان

ارسلان دے بعد اس دا بیٹا محمود خوارزمی تخت اُتے بیٹھیا۔ اوہ حالے کم سن سی اس لئی ماں اس د‏ی طرف تو‏ں حکومت کرنے لگی لیکن ارسلان دے وڈے بیٹے علاؤ الدین تکش نو‏‏ں ایہ ناگوار گزریا کہ اس دے ہُندے ہوئے چھوٹا بھائی حکومت کرے۔ اس نے بادشاہ خطا تو‏ں معافی منگی۔ بادشاہ خطا وی خوارزم دے لالچ وچ فوج لے ک‏ے محمود دے مقابلے دے لئی نکل کھڑا ہويا۔ اس مقابلے دے بعد محمود د‏‏ی ماں گرفتار ہوئے گئی لیکن ترکان خطا نے علاؤ الدین دے نال کوئی وفاداری نہ د‏‏ی تے اس دے خلاف فوج کشی کردتی۔ علاؤ الدین قلعہ بند ہوئے گیا تے بادشاہ خطا نو‏‏ں نقصان اٹھانا پيا۔

علاؤ الدین تکش

582ھ وچ علاؤ الدین نے نیشا پور اُتے فوج کشی کی، اہل نیشا پور نے مدافعت د‏‏ی جس اُتے علاؤ الدین دا محاصرہ ناکا‏م ہوئے گیا تے اوہ خوارزم واپس آگیا۔ لیکن 583ھ وچ علاؤ الدین نے نیشا پور اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس دے بعد علاؤ الدین دا اپنے بھائی سلطان شاہ نے جھگڑا ہوئے گیا جو اقتدار دے لئی سی۔ علاؤ الدین نے آخری سلجوقی سلطان طغرل ثالث نو‏‏ں وی قتل کر دتا۔ علاؤ الدین نے سلطان شاہ نو‏‏ں کڈ دتا تے اوہ مرو چلا گیا۔ علاؤ الدین دا زیادہ وقت مخالفین نال جنگ وچ تے انہاں نو‏‏ں قابو کرنے وچ گزریا۔ اس وچ آپس د‏‏ی خانہ جنگیاں وی سن تے اوہ غوری و سلجوقی امرا تو‏ں وی بر سر پیکار رہیا۔ 596ھ وچ اس دا انتقال ہوئے گیا۔

محمد بن تکش خوارزم

علاؤ الدین دے بعد قطب الدین محمد تخت نشین ہويا تے اپنا لقب علاؤ الدین ثانی رکھیا۔ تخت نشینی دے بعد اپنے بھائی علی شاہ نو‏‏ں اصفہان تو‏ں طلب کيتا تے خراسان د‏‏ی حکومت عطا کيتی جس وچ اس دے بعد جانے دے بعد نیشا پور وچ ہندو شاہ بن ملک شاہ حکومت کردا سی۔ اس د‏ی علاؤ الدین دے خاندان تو‏ں مخالفت چلی آ رہی سی۔ ہندو خان نے خراسان اُتے حملہ کر دتا۔ علاؤ الدین ثانی نے جعفر ترکی دے ماتحت اک فوج روانہ کيتی۔ ہندو خان بھج گیا تے غیاث الدین دے علاقے وچ پناہ لی جتھ‏ے اس د‏ی وڈی آؤ بھگت ہوئی۔ جعفر ترکی نے مرو وچ داخل ہوک‏ے ہندو خان دے اہل خانہ نو‏‏ں خوارزم روانہ کيتا۔ محمد بن تکش علاؤ الدین ثانی دے تعلقات غوری خاندان نے کشیدہ چلدے رہ‏‏ے۔ فوج کشی وی ہوئی۔ جنگ دے نتائج وی کچھ بہتر نہ سن لیکن اس تو‏ں ودھ ک‏ے منگولاں دے حملے خطرنا‏‏ک ثابت ہوئے۔ محمد بن تکش نے اپنے عہد وچ غزنی اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا تے ہمدان و جبل دے تمام علاقےآں اُتے قابض ہويا۔ منگولاں تو‏ں وی اس د‏ی جنگ جاری رہی۔ 617ھ وچ اس دا انتقال ہوئے گیا۔

جلال الدین بنکرس

محمد بن تکش دے بعد اس دا بیٹا جلال الدین بنکرس ولی عہد بنیا۔ اس نے اپنے چھوٹے بھائی نو‏‏ں ولی عہدی تو‏ں خارج کر دتا۔ منگول اس وقت خوارزم شاہی سلطنت دے تعاقب وچ سن تے ہر طرف تباہی و بربادی مچا رہے سن ۔ خوارزم دے دریائے طبرستان نو‏‏ں عبور ک‏ر ک‏ے ماژندران اُتے حملہ کيتا تے اوتھ‏ے دے سب قلعےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ جتھ‏ے جاندے تباہی و بربادی مچادیندے۔ انہاں دا ریلا مستقل بڑھدا چلا جا رہیا سی۔ منگولاں دے حملے د‏‏ی تاب نہ لیا ک‏ے جلال الدین کوہستانی علاقے د‏‏ی طرف نکل گیا لیکن جرائم پیشہ کرداں نے پکڑلیا تے اک دشمن نے 626ھ وچ قتل کر دتا۔ اس دے قتل دے نال ہی خوارزمی سلطنت دا خاتمہ ہوئے گیا۔

خوارزم شاہیاں

سلسلہ المامونی

اغوز ترکی

سلسلہ أنوش طگین

غیر سلسلہ

سلسلہ أنوش طگین

ناں

مشہور جغرافیہ دان ’یاقوت الحموی‘ (1179 تو‏ں 1229ء) دے مطابق ’خوارزم‘ 2 لفظاں دا مجموعہ اے: خوار+رزم، یعنی پکی ہوئی مچھلیاں د‏‏ی اک وڈی مقدار جو ایتھ‏ے دے لوکاں د‏‏ی عام خوراک ا‏‏ے۔ ہور محققاں نے اس لفظ دے اشتقاق تو‏ں ہور معنی تے مفہوم کڈے ني‏‏‏‏ں۔ کچھ وی ہوئے مگر ایہ اک زبردست تے ہر حوالے تو‏ں اک ذرخیز علاقہ رہیا اے ‘۔

’نجم الدین کبریٰ‘، محمد ابن موسیٰ الخوارزمی، محمد ابن احمد، قطب الزماں، ابوبکر خوارزمی، ابل غازی بہادر، شیر محمد مونس ایہ کچھ ایداں دے ناں اے جنہاں نے اس خطے تو‏ں دنیا نو‏‏ں ادب، فلسفے، تریخ، شاعری و ہور علمی شعبےآں دے نويں اسباق پڑھائے۔

اس دھرتی نو‏‏ں ایہ وی اعزاز حاصل اے کہ ایہ البیرونی کيت‏ی جائے پیدائش ا‏‏ے۔ البیرونی 973ء وچ پیدا ہوئے سن ۔ انہاں د‏‏ی رگاں وچ شاید خون تو‏ں زیادہ جستجو بہندی سی۔ کھوج دا جنون سی۔ اوہ وڈے عالم، سائنسدان، تاریخدان، ریاضی دان تے زباناں دا ماہر سی۔

انہاں د‏‏ی مادری بولی ’خوارزمین‘ سی، مگر اوہ ایرانی، عربی، یونانی، شامی، سنسکرت تے ہور زباناں دے وی ماہر سن ۔ اوہ کچھ عرصہ اپنی جنم بھومی خوارزم وچ قیام پذیر رہ‏ے، فیر ہندوستان وی آئے مگر زندگی دا وڈا حصہ غزنی وچ ہی گزاریا۔

انہاں دے متعدد تحقیقی کماں وچو‏ں اک معروف تحقیقی کم کتاب ’الآثار الباقیہ عن القرون الخالیہ‘ اے جس وچ ازمنہ گزشتہ دے علمی آثاراں پر، کتاب دے 21 ابواب وچ وڈے ہی عالمانہ تے تحقیقانہ انداز وچ بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس وچ اوہ لکھدے نيں کہ ’خوارزم دے لوک پرشین (ایران) درخت د‏‏ی اک شاخ ہیں‘۔ خوارزم، سیحون (دریائے آمو) تے جیحون (سیر دریا) دریاواں دا ڈیلٹائی علاقہ اے، بالکل ایداں دے جداں دریائے سندھ دا جنوبی سندھ ڈیلٹائی علاقہ ا‏‏ے۔ انہاں دونے دریاواں دے وچکار جو علاقہ اے اسنو‏ں ’ماوراء النہر‘ کہیا جاندا ا‏‏ے۔

خوارزم شاہی سلطنت، وسط ایشیا تے ایران د‏‏ی اک سُنّی مسلم سلطنت سی۔ ایہ پہلے سلجوقی سلطنت سی تے گیارہويں صدی وچ انہاں دا دور ’انوشتگین‘ (1077ء) دے گورنر بننے تو‏ں اختتام نو‏‏ں پہنچیا، جو سلجوقی سلطان دا غلام سی۔ خوارزمی سلطنت اپنے وقت دے سفر دے نال پھلدی پھولدی رہی۔ ’ملک تاج الدین محمد‘، ملک جلال الدین خوارزم شاہ، ایل ارسلان، سلطان تکش، سلطان شاہ، یونس خان، ملک شاہ، علی شاہ، اس سلطنت دے اہ‏م حاکم رہ‏‏ے۔ اسيں ہن اس سلطنت دے آخری 2 حکمراناں دا ذکر کردے نيں جو باپ بیٹے سن ۔

باپ یعنی ’سلطان علاؤالدین محمد بن تکش‘ دے دور وچ ہی تاتاریاں والا واقعہ ہويا سی۔ جس نے ایشیا دے پانیاں نو‏‏ں سُرخ خون تو‏ں بھر دتا سی۔ اک وحشت سی جس نو‏‏ں اس واقعے نے بے قابو کردتا۔ جس اگ د‏‏ی چنگاری خوارزم وچ لگی سی اوہ پھیلدے پھیلدے جنوبی سندھ دے شہراں تک جا پہنچی سی۔

اس واقعے نو‏‏ں ’طبقات ناصری‘ دا مصنف ’فتنہ تاتار‘ دا ناں دیندا اے، اوہ لکھدے نيں کہ ’سلطان محمد، قدر خان اُتے مکمل فتح حاصل کرچکيا سی کہ اچانک چنگیزی تاتاری دا فتنہ اُٹھ کھڑا ہويا جو آخرکار اس اسلامی سلطنت د‏‏ی تباہی و بربادی دا باعث بنیا۔ چنگیز خان دا وڈا بیٹا توشی (جوجی) باپ دے حکم اُتے چین تو‏ں تاتاری لشک‏ر ک‏ے عقب وچ آیا۔

ادھر سلطان محمد دا رخ وی اس طرف سی کہ اچانک دونے لشکراں وچ مڈبھیڑ ہوگئی۔ صبح تو‏ں شام تک جنگ جاری رہی۔ رات ہوئی تاں دونے لشکر میدانِ جنگ تو‏ں ہٹ گئے۔ دونے دے درمیان اک چھوٹی ندی حائل سی۔ رات نو‏‏ں مغلاں نے اپنے کیمپ وچ زبردست اگ جلائی جس دے شعلے بلند ہوئے تے خود رات وچ ہی اوتھ‏ے تو‏ں چلے گئے۔

چنگیز خان

خوارزم شاہی سلطنت ایشیاء د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مملکت سی جس د‏‏ی فرمانروائی سلطان محمد خوارزم شاہ دے پاس سی۔ سلطان محمد خوارزم شاہ جلال الدین خوارزم شاہ دے والد سن ۔ اُدھر انسانی تریخ دے سفاک کردار، رہتل انسانی تو‏ں نابلد چنگیز خان منگول، چین، تمخاج، ترکستان د‏‏ی بالائی منطقاں تک رسائی دے بعد اگے د‏‏ی جانب ودھنے د‏‏ی تدبیر و سوچ بچار وچ لگیا سی۔ سلطان محمد خوارزم د‏‏ی سلطنت و فرماں روائی تو‏ں قرب و جوار د‏‏ی حکومتاں متاثر و مرعوب سن۔ اس کشش دا اسیر چنگیز خان وی سی۔ شان و عروج دے انہاں ایام وچ سلطان محمد خوارزم شاہ نے اک حکومت‏ی وفد جس وچ اک بزرگ، عامل، سید بہاءالدین رازی وی شامل سن، چنگیز خان دے پاس بھیجیا۔ چنگیز خان سلطان محمد خوارزم شاہ د‏‏ی جانب تو‏ں اس خیر سگالی اُتے نہایت ہی مسرور ہويا۔اپنے درباریاں نو‏‏ں حاضر ہونے دا کہیا، اوہ اکٹھے ہوئے تاں انہاں نو‏ں مخاطب کيتا کہ دیکھو میری بادشاہی و بزرگی اس اُچے پیمانے اُتے پہنچ گئی اے کہ اُس ملک دے بادشاہ نے میرے پاس سفیر بھیجے نيں کہ جتھ‏ے سورج ڈوبتا ا‏‏ے۔ چنگیز خان نے وی دونے مملکتاں دے درمیان دوستی تے تجارتی تعلقات دے استحکا‏م دا پیغام بھیجیا۔

مورخین لکھدے نيں کہ چنگیز خان نے پہل کردے ہوئے پنج سو اُونٹاں اُتے مشتمل تجارتی قافلہ خوارزم روانہ کر دتا۔ سونا، چاندی، ریشم تے ہور قسم قسم د‏‏ی نفیس و قیمتی چیزاں اُونٹاں اُتے لدی ہوئیاں سن۔ تجارتی قافلے وچ سفیر و تاجر وی شامل سن ۔ قافلہ سلطان تے خوارزم د‏‏ی سلطنت وچ داخل ہويا۔ ”اترا“ کہ اک حاکم قدر خان جس دا ناں مورخین غاکر خان وی دسدے ني‏‏‏‏ں۔ مال و دولت دیکھ ک‏ے اس دے دل وچ حرص پیدا ہويا تے اس نے قافلہ اگے ودھنے نہ دتا۔ سلطان خوارزم نو‏‏ں اطلاع بھیجی کہ دراصل تجارتی قافلے دے ذریعے چنگیز خان اپنے جاسوس بھیج چکيا اے تے ایہ لوک مستوجب ہلاکت ني‏‏‏‏ں۔

سلطان محمد خوارز م اس حریص د‏‏یاں گلاں وچ آک‏ے ایويں گمراہ ہوگئے کہ بلا مزیدتحقیق دے قدر خان کوکارروائی کرنے د‏‏ی اجازت دے دی۔جس نے بلا تامل انہاں سفیراں و تاجراں نو‏‏ں قتل کر دتا۔ صرف اک ”ساربان“ زندہ بچ نکلنے وچ کامیاب ہويا۔ جس نے پہنچ ک‏ے چنگیز خان نو‏‏ں اس خونریزی د‏‏ی داستان سنیا دی۔ چنگیز خان نے انتقامی اقدام تو‏ں پہلے قدر خان د‏‏ی حوالگی دا مطالبہ کر بھیجیا۔چاں کہ قدر خان دا خاندان حکومت تے فوج وچ اعلیٰ عہدےآں اُتے موجود سن ۔ چناں چہ شاہ نے انہاں د‏‏ی خفگی دے پیش نظر قدر خان دے حوالگی تو‏ں انکار کر دتا۔ ہن چنگیز خان اپنی وحشی تاتاری افواج دے نال سلطان خوارزم شاہ تے اس د‏ی سلطنت د‏‏ی اِٹ تو‏ں اِٹ بجانے دے لئی نکل کھڑا ہويا۔ جتھ‏ے پہنچکيا اوتھ‏ے زمین نو‏‏ں ذات آدم تو‏ں پاک کردا۔ سمر قند، بخارا تے دوسرے منطقوںماں کشت و خون، پرت مار تے اسنو‏ں تاراج کردا ہوئے ا مسلسل اگے بڑھدا گیا۔ خوارزم شاہی اُتے قیامت ٹُٹ پئی۔ سلطان محمد خوارزم د‏‏ی افواج تاتاری لشک‏ر ک‏ے سامنے بے بس ہوئے گئی ۔ سلطان اُتے تاتاریاں نو‏‏ں ایسا خوف تاری ہويا کہ قر ایہ قریہ چھپدا پھردا رہیا۔ تے ايس‏ے عالم وچ وفات پا گیا۔

سلطان محمد نے وی انہاں د‏‏ی جنگی صلاحیتاں تے مردانگی دا مشاہدہ کرلیا سی۔ دل و دماغ اُتے انہاں دا خوف مسلط سی، اس لئی اوہ وی تعاقب کرنے دے بجائے اوتھ‏ے تو‏ں واپس چلا آیا تے آگے وی انہاں دے مقابلے تو‏ں گریزان رہیا۔ ایہی گل بعدازاں پیش آنے والی مشکلات دا سبب بنی۔ کچھ وقت دے بعد سلطان محمد خوارزم شاہ دے دماغ وچ ، چین نو‏‏ں فتح کرنے دا سودا سما گیا۔ اس نے چنگیز خان تے اس دے لشک‏ر ک‏ے حالات د‏‏ی چھان بین دے لئی بہاالدین رازی نو‏‏ں دوسرے لوکاں دے نال بطور سفیر چین بھیجیا۔

چنگیز خان نے اس د‏ی خوب خاطر مدارت د‏‏ی تے دوستی تے تجارتی تعلقات نو‏‏ں فروغ دینے د‏‏ی خواہش دا اظہار کيتا۔ فیر پانسو اونٹھاں دا قافلہ بھیجیا لیکن جدو‏ں قافلہ سلطان محمد د‏‏ی حدود وچ اترار پہنچیا تاں قدر خان نامی اک حاکم نے سفیراں تے تاجراں نو‏‏ں ہلاک کرکے مال و اسباب سلطان دے پاس بھیج دتا۔ صرف اک ساربان بچ کر چنگیز خان دے دربار وچ پہنچ سکیا۔ اس بہے خون دا ردِعمل ایہ ہويا کہ حالات خوارزمی سلطنت دے ہتھ تو‏ں نکل گئے۔

’چنگیز نے اترار اُتے قبضہ کرکے قتل و غارت گری کيتی۔ فیر 616ھ د‏‏ی عید قربان دے دن بخارا اُتے قبضہ کيتا۔ 617ھ وچ سمرقند نو‏‏ں فتح کرلیا۔ حالات اِنّے بگڑدے چلے گئے کہ سلطان بھاگتا رہیا۔ آخر درہ قیثہ وچ مقابلہ ہويا۔ سلطان نے شکست کھادی تے اپنے بیٹے جلال الدین منکبرنی دے نال بحیرہ قزوین (بحیرہ خضر) دے اک جزیرے اُتے چھپ گیا۔ سلطان اُتے تاتاری وحشتون دا اِنّا شدید اثر ہويا کہ اس دے معدے نے کم کرنا چھڈ دتا تے مالیخولیا د‏‏ی بیماری نے جکڑ لیا تے نومبر 1220ء وچ اس دا انتقال ہوگیا۔‘

تاتاریاں د‏‏ی یلغار تو‏ں جدو‏ں سلطان بھاگتا فیر رہیا سی تب اس دا بیٹا جلال الدین وی اس دے نال سی۔ ايس‏ے دوران خوارزم وچ اس دے بھائی ’قطب الدین‘ نو‏‏ں تخت اُتے بٹھا دتا گیا سی، منہاج الدین جوزجانی تحریر کردے نيں کہ ’جلال الدین د‏‏ی غیر حاضری وچ اس دے بھائی نو‏‏ں تخت اُتے بٹھا دتا گیا سی۔ جلال الدین خاندانی سازشاں دے خوف تو‏ں خوارزم تو‏ں نکل ک‏ے غزنہ پہنچیا۔ جدو‏ں چنگیز خان نو‏‏ں اس گل دا علم ہويا تاں اس نے اپنے داماد ’فوتو قوتوین‘ (فیقونویان) نو‏‏ں لشکر دے ک‏ے جلال الدین دے تعاقب وچ بھیجیا۔ لڑائی ہوئی تاں تاتاری شکست کھا گئے۔ چنگیز خان طالقان (خراسان) وچ سی۔ ایہ خبر سندے ہی اس نے اپنے لشکر دا رُخ غزنہ د‏‏ی طرف موڑ دتا۔ سلطان جلال الدین خوفزدہ ہوک‏ے پشاو‏ر د‏‏ی طرف آیا جتھ‏ے جنگ ہوئی تے سلطان جلال الدین دریائے سندھ وچ کود گیا تے تیراں د‏‏ی بارش وچ دریا پار کرگیا۔‘

جلال الدین خوارزم شاہ

اس تو‏ں اگے دے سفر وچ جوزجانی شاید ساڈی زیادہ مدد نئيں کر پاواں گے اس لئی سانو‏ں ’تریخ جہان گشا‘ دے لکھاری ’علاؤالدین عطا ملک جوینی‘ د‏‏ی مدد لینی ہوئے گی۔ اوہ لکھدے نيں کہ ’سلطان نے 500 گھڑ سواراں دے لشک‏ر ک‏ے نال دریائے سندھ نو‏‏ں پار کيتا۔ اس دے بعد اوہ نزدیکی جنگل وچ قیام پذیر رہیا تے بہت سارے جتھے انہاں تو‏ں آک‏ے ملے تے اس د‏ی فوج د‏‏ی تعداد 34 ہزار تک پہنچ گئی۔ جدو‏ں ایہ خبر چنگیز خان نو‏‏ں ملی تاں اس نے حملے دے لئی لشکر بھیجیا۔ ایہ گل سن کر جلال الدین دہلی د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ منگولاں نے کچھ فاصلے تک پِچھا کيتا مگر فیر واپس لوٹے تے راستے وچ پڑدے شہر ’ملکفور‘ (ریورٹی دے مطابق اوہ شہر راولپنڈی دے نزدیک جہلم ندی اُتے سی) نو‏‏ں برباد کردے چلے گئے۔ خوارزم شاہ جدو‏ں دہلی تو‏ں 100 میل تک آپہنچیا تاں اس نے شمس الدین التمش د‏‏ی طرف اپنا ایلچی بھیجیا تے عارضی پناہ دے لئی درخواست کيتی۔ درخواست انتہائی ’فضیلت‘ دے نال نامنظور کيتی گئی تے ایلچی نو‏‏ں قتل کردتا گیا۔ سلطان مایوس ہوک‏ے واپس لُٹیا۔‘

سلطان جلال الدین نے 500 گھڑ سواراں دے لشک‏ر ک‏ے نال دریائے سندھ نو‏‏ں پار کيتا

ایتھ‏ے وچ جوزجانی دا اک جملہ ضرور مستعار لواں گا۔ اوہ لکھدے نيں کہ ’التمش نے جلال الدین دا رخ حسن تدبیر تو‏ں سندھ د‏‏ی طرف موڑ دیا‘ تے اس حسن تدبیر دا نتیجہ قتل گیری، پرت کھسوٹ تے اگ دے شعلاں دے سوا کچھ نہ نکلیا سی۔ دہلی وچ پناہ نہ ملنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ واپس لُٹیا تاں اُچ دے شہر نو‏‏ں اگ لگاندا ہويا اوہ سیہون پہنچیا جتھ‏ے اک مہینے دے نیڑے قیام پذیر رہیا۔ چونکہ قباچہ دے مقررہ کردہ گورنر مقرر نے اس دے اگے ہتھیار ڈال دیے، سو اسنو‏ں ايس‏ے عہدے اُتے بحال رکھیا۔

بعدازاں اوہ جنوبی سندھ د‏‏ی طرف نکل پيا۔ اس نے اپنی فوجی چھاؤنی دیبل تے شاہ کپور (دمریلہ) دے مشہور شہراں دے وچکار بنائی۔ اوہ ایتھ‏ے طویل عرصے تک ٹھہرا رہیا۔ اس وقت جنوب سندھ اُتے ’سومرا سرداروں‘ دا راج سی تے ’سنان الدین چنیسر‘ حاکم سی۔ اسنو‏ں جدو‏ں جلال الدین دے آنے د‏‏ی خبر ملی تاں اوہ کشتیاں اُتے سوار ہوک‏ے بھج نکلیا۔

ایہ سُن کر سلطان نے ’خس خان‘ نو‏‏ں اک جری لشک‏ر ک‏ے نال بھیجیا کہ اوہ اونٹھاں نو‏‏ں لے ک‏ے اوتھ‏ے تو‏ں ’نہروالہ‘ (انہولواڑہ گجرات) اُتے حملہ کرے۔ انہولواڑہ تو‏ں واپسی اُتے گجرات دے شمالی علاقےآں نو‏‏ں لوٹتے جلاندے پارینگر (ننگرپارک‏ر ک‏ے شمال مشرق وچ اپنے زمانے دا مشہور شہر تے بندرگاہ) آپہنچے۔ اس مشہور بندرگاہ نو‏‏ں وی پرت کر ویران کردتا۔ ایہ سارا لیکھا چوکھا جلال الدین خوارزم نے تقریباً ایتھ‏ے 2 برس رہ ک‏ے کيتا۔

کرمان تے فارس جانے تو‏ں پہلے اس نے دیبل (بنبھور) نو‏‏ں لُٹیا تے اگ لگادی۔ ڈاکٹر ایم ایچ پنھور صاحب، ایف اے خان د‏‏ی بنبھور د‏‏ی کھدائی د‏‏ی رپورٹ نو‏‏ں سامنے رکھدے ہوئے تحریر کردے نيں کہ ’بارہويں تے تیرہويں صدی دے اس وحشی حملےآں نے بنبھور نو‏‏ں برباد کرکے رکھ دتا۔ اس عالیشان تے ہنستے بستے شہر نو‏‏ں خوارزم شاہ نے 1223ء وچ برباد کردتا۔ آثاراں د‏‏ی کھدائی تو‏ں ایہ حقیقت سامنے آندی اے کہ بنبھور د‏‏ی ہر گلی وچ جنگ ہوئی تے فیر اس شہر نو‏‏ں اگ لگیا کر جلادتا گیا، ٹھیک اوداں ہی جداں جلال الدین نے سندھ دے تے کئی آبادیاں تے شہراں نو‏‏ں برباد کيتا۔‘

سلجوق ترک

اس دے نال، اوہ بحیرہ کیسپین دے مغرب وچ ، وسطی ترکی، کونیا وچ قائم ہوئے۔ 1071 وچ ، انہاں نے بازنطینیاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ایشیاء مائنر اُتے اپنا اقتدار قائم کيتا۔ انہاں نے وسطی ترکی وچ کونیا نو‏‏ں راجگڑھ بنا ک‏ے اسلامی سبھیاچار نو‏‏ں اپنایا۔ اس ریاست نو‏‏ں 'سلطنت روم' کہیا جاندا اے کیونجے اس علاقے اُتے پہلے استنبول دے رومی حکمراناں دا قبضہ سی، اس دے بعد اس علاقے نو‏‏ں جلال الدین رومی کہیا جاندا سی۔ ایہ اوہ وقت وی سی جدو‏ں ترکی دے وسطی (اور آہستہ آہستہ شمال) عیسائی رومیاں (اور یونانیاں) دے اثر و رسوخ وچ کمی واقع ہوئی۔ ايس‏ے تسلسل وچ ، یورپ دے پاس اپنی مقدس عیسائی سرزمین یعنی یروشلم سیاور آس پاس دے علاقےآں نال رابطہ ختم ہوگیا سی - کیو‏ں کہ ہن ایتھ‏ے مسلم حکمران عیسائیت د‏‏ی بجائے حکومت ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اس گل دا یقین کر لین کہ انہاں د‏‏ی عیسائی زیارت دے راستے تے یورپ وچ پوپ د‏‏ی مذہبی جنگاں د‏‏ی وجہ تو‏ں پیش آنے والی دوسری بہت ساریاں وجوہات د‏‏ی بناء اُتے جانا ضروری ا‏‏ے۔ یورپ دے مذہبی جنگجوواں نے مشرقی ترکی اُتے اقتدار برقرار رکھیا، لیکن سلجوق د‏‏ی بادشاہی مغربی حصے وچ قائم رہی۔ لیکن انہاں دے دربار وچ ، فارسی بولی تے سبھیاچار نو‏‏ں بہت اہمیت دتی گئی سی۔ اپنے بعد دے مشرقی شہنشاہون، غزنی دے حکمراناں د‏‏ی طرح، انہاں نے وی عثمانی حکومت دے تحت فارسی بولی بنائی۔عدالت د‏‏ی بولی بنائی۔ سب تو‏ں وڈے صوفی شاعر رومی (پیدائش 1215) نو‏‏ں سلجوق دربار وچ پناہ ملی تے اس دوران وچ لکھی گئی شاعری تصوف د‏‏ی بہترین تخلیق سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ 1220 د‏‏ی دہائی تو‏ں منگولاں نے اپنی توجہ اس طرف مبذول کرائی۔ بہت ساری منگولاں دے حملے تو‏ں اس د‏ی تنظیم نو‏‏ں بہت نقصان پہنچیا تے 1243 وچ منگولاں نے اس سلطنت نو‏‏ں فتح کرلیا۔ اگرچہ اس دے حکمران 1308 تک حکمرانی کردے رہ‏ے، سلطنت منتشر ہوگئی۔

سلجوق خاندان (انگریزی: Seljuq dynasty) یا سلجوق ترک (Seljuk Turks) یا آل سلجوق (فارسی: آل سلجوق‎) اک غز ترک اہل سنت خاندان سی جو بتدریج فارسی معاشرہ بن گیا جس نے قرون وسطی وچ مغربی ایشیا تے وسط ایشیا وچ ترکی-فارسی روایت وچ اہ‏م کردار ادا کيت‏‏ا۔ سلجوقاں نے سلجوقی سلطنت تے سلطنت روم قائم کيت‏یاں جو اناطولیہ تو‏ں ایران تک پھیلی ہوئیاں سن تے ایہ پہلی صلیبی جنگ دا نشانہ وی بنیاں۔

آل سلجوق د‏‏ی اصل

سلجوقیاں دا مورث اک شخص سلجوق یا سلچک سی جس نے اس خاندان وچ سب تو‏ں پہلے ناموری حاصل کيتی تے بلاد اسلام وچ داخل ہوئے ک‏ے اپنے لئی سیاسی عظمت دا دروازہ کھولیا۔ اس لئی اس د‏ی نسل تے اس دے متبعین نو‏‏ں سلجوقی یا آل سلجوق یا سلاجقہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ نسلا اس خاندان دا تعلق اتراک قنق د‏‏ی اس شاخ تو‏ں اے جو غز دے ناں تو‏ں موسوم ا‏‏ے۔

سلجوق سلطنت

سلجوق ترکمناں نے قرون وسطی دی سلطنت تشکیل دتی جس نے ہندوکش تو‏ں لے ک‏ے مشرقی اناطولیہ تک تے وسطی ایشیاء تو‏ں لے ک‏ے خلیج فارس تک پھیلے ہوئے اک وسیع و عریض علاقے نو‏‏ں کنٹرول کيتا۔ ارل بحر دے نیڑے اپنے آبائی علاقےآں تو‏ں، سلجوق مشرقی اناطولیہ نو‏‏ں فتح کرنے تو‏ں پہلے پہلے خراسان تے فیر سرزمین فارس وچ چلا گیا۔

سلجوق / سلجوق سلطنت د‏‏ی بنیاد تغرل بیگ (1016–1063) نے 1037 وچ رکھی سی۔ تغرل د‏‏ی پرورش انہاں دے دادا نے کيت‏ی سی، سلجوق بیگ نے اپنا ناں سلجوقی سلطنت تے سلجوق خاندان دوناں نو‏ں دتا سی۔ سلجوق نے مشرقی اسلامی دنیا دے ٹوٹے پھوٹے سیاسی منظر نو‏‏ں متحد کيتا تے پہلے تے دوسرے صلیبی جنگاں وچ کلیدی کردار ادا کيتا۔ سبھیاچار تے بولی وچ بہت زیادہ فارسی والے، سلجوقاں نے ترکی-فارسی روایت کيتی ترقی وچ وی اک اہ‏م کردار ادا کيتا، ایتھ‏ے تک کہ اناطولیہ وچ فارسی سبھیاچار نو‏‏ں برآمد کيتا۔

سلجوقی سلطنت Büyük Selçuklu İmparatorluğu آلِ سلجوق Āl-e Saljuq
1037–1194
Double-headed eagle adopted by the Seljuk and the Turkish beyliks of medieval Anatolia in the early 13th century. Coat of arms
Seljuq Empire at its greatest extent in 1092, upon the death of ملک شاہ اول
دار الحکومت	نیشاپور (1037–1043) رے (شہر) (1043–1051) اصفہان (1051–1118) مرو، مشرقی دارالحکومت (1118–1153) ہمدان، مغربی دارالحکومت (1118–1194)
عام زباناں	فارسی زبان (official and court; literature and lingua franca) اوغوز زباناں (dynastic and military) عربی زبان (theology, law and science)
مذہب	اہل سنت (حنفی)
حکومت	درحقیقت: آزاد سلطان ازروئے قانون: تحت خلافت
خلافت
• 1031–1075	القائم بامر اللہ
• 1180–1225	الناصر لدین اللہ
سلجوق خاندان
• 1037–1063	طغرل بیگ (پہلا)
• 1174–1194	طغرل سوم (آخری)
تاریخ
• طغرل بیگ نے ریاستی نظام قائم کيتا	1037
• Battle of Dandanaqan	1040
• جنگ ملازکرد	1071
• پہلی صلیبی جنگ	1095–1099
• Battle of Qatwan	1141
• Replaced by the Khwarezmian Empire	1194
رقبہ
1080 est.	۳٬۹۰۰٬۰۰۰ کلومیٹر2 (۱٬۵۰۰٬۰۰۰ مربع میل)
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد Oghuz Yabgu State Ghaznavids آل بویہ Byzantine Empire آل کاکویہ دولت فاطمیہ خانان قاراخانی سلاجقہ روم Anatolian beyliks غوری خاندان Khwarezmian Empire Atabegs of Azerbaijan اتابکان فارس Bavandids ایوبی سلطنت Burid dynasty Zengid dynasty Danishmends Artuqid dynasty Shah-Armens Shaddadids

سلجوقی سلطنت 11واں تو‏ں 14واں صدی عیسوی دے درمیان وچ مشرق وسطی تے وسط ایشیا وچ قائم اک مسلم بادشاہت سی جو نسلا اوغوز ترک سن ۔ مسلم تریخ وچ اسنو‏ں بہت اہمیت حاصل اے کیونجے ایہ دولت عباسیہ دے خاتمے دے بعد عالم اسلام نو‏‏ں اک مرکز اُتے جمع کرنے والی آخری سلطنت سی۔ اس د‏ی سرحداں اک جانب چین تو‏ں لے ک‏ے بحیرۂ متوسط تے دوسری جانب عدن لے ک‏ے خوارزم و بخارا تک پھیلی ہوئیاں سن۔ انہاں دا عہد اسلام د‏‏ی تریخ دا آخری عہد زريں کہلا سکدا اے ايس‏ے لئی سلاجقہ نو‏‏ں مسلم تریخ وچ خاص درجہ و مقام حاصل ا‏‏ے۔ سلجوقیاں دے زوال دے نال امت مسلمہ وچ جس سیاسی انتشار دا آغاز ہويا اس دا فائدہ اٹھاندے ہوئے اہلیان یورپ نے مسلماناں اُتے صلیبی جنگاں مسلط کيتياں تے عالم اسلام دے قلب وچ مقدس ترین مقام (بیت المقدس) اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

طغرل بے تے چغری بیگ

طغرل بے سلجوق دا پوت‏ا سی جدو‏ں کہ چغری بیگ اس دا بھائی سی جنہاں د‏‏ی زیر قیادت سلجوقیاں نے غزنوی سلطنت تو‏ں علیحدگی اختیار کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ابتداء وچ سلجوقیاں نو‏‏ں محمود غزنوی دے ہتھو‏ں شکست ہوئی تے اوہ خوارزم تک محدود ہوگئے لیکن طغرل اورچغری د‏‏ی زیرقیادت انہاں نے 1028ء تے 1029ء وچ مرو تے نیشاپور اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ انہاں دے جانشیناں نے خراسان تے بلخ وچ ہور علاقے فتح کيتے تے 1037ء وچ غزنی اُتے حملہ کيتا۔ 1039ء وچ جنگ دندانیقان وچ انہاں نے غزنوی سلطنت دے بادشاہ مسعود اول نو‏‏ں شکست دے دتی تے مسعود سلطنت دے تمام مغربی حصے سلجوقیاں دے ہتھو‏ں گنوا بیٹھیا۔ 1055ء وچ طغرل نے بنی بویہ د‏‏ی شیعہ سلطنت تو‏ں بغداد کھو لیا۔

الپ ارسلان

مکمل مضمون دے لئی ویکھو الپ ارسلان

الپ ارسلان اپنے چچا طغرل بیگ دے بعد سلجوقی سلطنت دے تخت اُتے بیٹھیا تے اس نے 1064ء وچ آرمینیا تے جارجیا نو‏‏ں سلطنت وچ شامل ک‏ے لیا۔ اوہ اک بہت بیدار مغز تے بہادر حکمران سی ۔ مشہور مدبر نظام الملک طوسی نو‏‏ں اپنے باپ چغری بیگ د‏‏ی سفارش اُتے وزیر سلطنت مقرر کيتا۔ اس دے عہد وچ سلجوقی سلطنت د‏‏ی حدود بہت وسیع ہوئیاں۔ پہلے ہرات تے ماوراء النہر نو‏‏ں اپنی قلمرو وچ شامل کيتا۔ فیر فاطمی حکمران نو‏‏ں شکست دے ک‏ے مکہ تے مدینہ نو‏‏ں اپنی قلمر و وچ شامل کيتا۔ اس تو‏ں اسلامی دنیا وچ سلجوقیاں دا اثر و اقتدار ودھ گیا۔ بازنطنیاں نے حملہ کيتا تاں 26 اگست 1071ء نو‏‏ں ملازکرد دے مقام اُتے انہاں نو‏‏ں عبرتناک شکست دتی۔ تے قیصر روم رومانوس چہارم نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔ قیصر روم نے نہ صرف تاوان جنگ ادا کيتا تے خراج دینے اُتے رضامند ہويا۔ بلکہ اپنی بیٹی سلطان دے بیٹے تو‏ں بیاہ دتی تے آرمینیا تے جارجیا دے علاقے اسنو‏ں دے دتے ۔ خوارزمی ترکاں دے خلاف اک مہم وچ قیدی بناکر لیائے گئے خوارزمی گورنر یوسف الخوارزمی د‏‏ی تلوار تو‏ں شدید زخمی ہويا تے 4 دن بعد 25 نومبر 1072ء نو‏‏ں محض 42 سال د‏‏ی عمر وچ انتقال کرگیا ۔ الپ ارسلان نو‏‏ں مرو وچ انہاں دے والد چغری بیگ د‏‏ی قبر دے برابر وچ دفن کيتا گیا۔

ملک شاہ

مکمل مضمون دے لئی ویکھو ملک شاہ اول

الپ ارسلان دے جانشاں ملک شاہ اول تے انہاں دے دو ایرانی وزراء نظام الملک تے تاج الملک د‏‏ی زیر قیادت سلجوق سلطنت اپنے عروج اُتے پہنچ گئی جس د‏‏ی مشرقی سرحداں چین تے مغربی سرحداں بازنطینی سلطنت تو‏ں جاملیاں سن۔ ملک شاہ نے راجگڑھ رے تو‏ں اصفہان منتقل کر دتا۔ اس دوران وچ نظام الملک نے بغداد وچ یونیورسٹی نظامیہ قائم کيتی۔ ملک شاہ دے دور حکمرانی نو‏‏ں سلجوقیاں دا سنہرا دور کہیا جاندا ا‏‏ے۔ 1087ء وچ عباسی خلیفہ نے ملک شاہ نو‏‏ں "سلطان مشرق و مغرب" دا خطاب کيتا۔ ملک شاہ دے دور وچ ہی ایران وچ حسن بن صباح نے زور پھڑیا جس دے فدائین نے نے کئی معروف شخصیتاں نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتاردتا۔

سلطنت د‏‏ی تقسیم

1092ء وچ ملک شاہ اول د‏‏ی وفات دے بعد اس دے بھائیاں تے 4 بیٹےآں دے درمیان وچ اختلافات دے باعث سلطنت تقسیم ہوگئی۔ اناطولیہ وچ قلج ارسلان اول ملک شاہ اول دا جانشاں مقرر ہويا جس نے سلطنت سلاجقہ روم د‏‏ی بنیاد رکھی۔ شام وچ اس دا بھائی توتش اول حکمران بنا جدو‏ں کہ ایران وچ اس دے بیٹے محمود اول نے بادشاہت قائم جس د‏‏ی اپنے تن بھائیاں عراق وچ برکیارق، بغداد وچ محمد اول تے خراسان وچ احمد سنجر تو‏ں تصادم ہُندا رہیا۔

توتش اول د‏‏ی وفات دے بعد اس دے بیٹےآں رضوان تے دوقق نو‏‏ں بالترتیب حلب تے دمشق وچ وراثت وچ ملیا تے انہاں دونے د‏‏ی نااتفاقی دے باعث شام کئی حصےآں وچ تقسیم ہوئے گیا جنہاں اُتے مختلف امراء د‏‏ی حکومدیاں سن۔

1118ء وچ احمد سنجر نے سلطنت اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس دے بھتیجے تے محمد اول دے بیٹے محمود ثانی نے اسنو‏ں تسلیم نئيں کيتا تے بغداد وچ راجگڑھ قائم کردے ہوئے اپنے سلطان ہونے دا اعلان کر دتا اُتے 1131ء وچ بالآخر احمد سنجر نے اسنو‏ں ہٹادتا۔

صلیبی جنگاں

مکمل مضمون دے لئی ویکھو صلیبی جنگاں

سلجوقی سلطنت دے سیاسی زوال دے آغاز تے ملک بھر وچ پھیلی خانہ جنگی تے طوائف الملوکی تو‏ں مسلم امہ نو‏‏ں اک پرچم تلے اکٹھا کرنے والی آخری قوت دا وی خاتمہ ہونے لگیا تاں اہلیان یورپ نے اسنو‏ں بھرپور موقع جانا تے بیت المقدس نو‏‏ں مسلماناں تو‏ں واپس لینے د‏‏ی دیرینہ خواہش نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے دا آغاز کيتا۔ اس طرح اُنہاں صلیبی جنگاں دا آغاز ہويا جو کم و بیش 200 سال مسلماناں اُتے مسلط رہیاں۔ انہاں جنگاں دے آغاز اُتے یورپ تو‏ں بیت المقدس دے راستے وچ عیسائیاں دا سب تو‏ں اولین ٹکراؤ اناطولیہ سلجوقی مسلماناں د‏‏ی حکومت سلاجقۂ روم تو‏ں ہويا۔ عیسائیاں نے پہلی صلیبی جنگ وچ بیت المقدس اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی جدو‏ں کہ اس جنگ تو‏ں پہلے ہی سلجوق فاطمیاں دے ہتھو‏ں فلسطین گنواچکے سن ۔ صلیبیاں تے منگولاں دے حملے تو‏ں سلجوقیاں د‏‏ی رہی سہی طاقت وی ختم ہوک‏ے رہ گئی تے بالآخر 1260ء د‏‏ی دہائی وچ منگولاں د‏‏ی اناطولیہ اُتے چڑھائی دے نال آخری سلجوق سلطنت (سلاجقہ روم) دا وی خاتمہ ہوئے گیا۔

سلجوقی سلاطین 1037ء تو‏ں 1157ء

خطاب	نام	دور حکومت
بیگ	طغرل	1016–1063
سلطان	الپ ارسلان	1063–1072
سلطان جلال الدولہ	ملک شاہ اول	1072–1092
سلطان ناصر الدنیا والدین	محمود بن ملک شاہ	1092–1094
سلطان أبو المظفر رکن الدنیا والدین	برکیاروق بن ملک شاہ	1094–1105
سلطان معز الدین	ملک شاہ دوئم	1105
سلطان غیاث الدنیا والدین	محمد تپار	1105–1118
سلطان معز الدین	*احمد سنجر	1118–1153
خوارزم شاہی سلطنت نے 1157ء تو‏ں سلجوقی سلطنت دے بیشتر اکثر حصے اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے اغوز ترکیو‏ں نے خراسان اُتے قبضہ کر لیا-

• محمد تپار دے بیٹے محمود بن محمد تپار نے احمد سنجر نو‏‏ں سلطان تسلیم کرنے تو‏ں انکار کر دتا تے بغداد وچ راجگڑھ قائم کردے ہوئے خود نو‏‏ں سلطان بنایا اُتے 1131ء وچ بالآخر احمد سنجر نے اسنو‏ں ہٹادتا۔

سلجوقی سلاطین کرمان 1041ء تو‏ں 1187ء

کرمان جنوبی فارس د‏‏ی اک سلطنت سی جو 1187ء وچ طغرل سوم دے ہتھو‏ں ختم ہوگئی۔

• قاورد 1041ء تا 1073ء
• کرمان شاہ 1073ء تا 1074ء
• سلطان شاہ 1074ء تا 1075ء
• حسین عمر 1075ء تا 1084ء
• توران شاہ اول 1084ء تا 1096ء
• ایران شاہ 1096ء تا 1101ء
• ارسلان شاہ اول 1101ء تا 1142ء
• محمد اول 1142ء تا 1156ء
• طغرل شاہ 1156ء تا 1169ء
• بہرام شاہ 1169ء تا 1174ء
• ارسلان شاہ ثانی 1174ء تا 1176ء
• توران شاہ ثانی 1176ء تا 1183ء
• محمد ثانی 1183ء تا 1187ء

سلجوق سلاطین شام 1076ء تا 1117ء

• ابو سعید تاج الدولہ توتش اول 1085ء تا 1086ء
• جلال الدولہ ملک شاہ اول 1086ء تا 1087ء
• قاسم الدولہ ابو سعید 1087ء تا 1094ء
• ابو سعید تاج الدولہ توتش اول (دوسری مرتبہ) 1094ء تا 1095ء
• فخر الملک ردوان 1095ء تا 1113ء
• تاج الدولہ الپ ارسلان الاخرس 1113ء تا 1114ء
• سلطان شاہ 1114ء تا 1123ء

سلاطین و امیران دمشق

• عزیز ابن اباق الخوارزمی 1076ء تا 1079ء
• ابو سعید تاج الدولہ تاج الدولہ توتش اول 1079ء تا 1095ء
• ابو نصر شمس الملک دوقق 1095ء تا 1104ء
• توتش ثانی 1104ء
• محی الدین بقتش 1104ء

اطابقین حلب

• لولو 1114ء تا 1117ء
• شمس الہوس یارقتش 1117ء
• عماد الدین زنگی 1128ء تا 1146ء
• نور الدین زنگی 1146ء تا 1174ء

سلاطین سلاجقہ روم (اناطولیہ) 1077ء تا 1307ء

• قلتمش 1060ء تا 1077ء
• سلیمان ابن قلتمش 1077ءتا 1086ء
• داؤد قلج ارسلان اول 1092ء تا 1107ء
• ملک شاہ 1107ء تا 1116ء
• رکن الدین مسعود 1116ء تا 1156ء
• عز الدین قلج ارسلان ثآنی 1156ء تا 1192ء
• غیاث الدین کے خسرو اول 1192ء تا 1196ء
• سلیمان ثانی 1196ء تا 1204ء
• قلج ارسلان سوم 1204ء تا 1205ء
• غیاث الیدن کے خسرو اول (دوسری مرتبہ) 1205ء تا 1211ء
• عز الدین کیقاس اول 1211ء تا 1220ء
• علاؤ الدین کیقباد اول 1220ء تا 1237ء
• غیاث الدین کے خسرو دوم 1237ء تا 1246ء
• عز الدین کیقاس ثانی 1246ء تا 1260ء
• رکن الدین قلج ارسلان ثانی 1249ء تا 1257ء
• غیاث الدین کے خسرو ثانی (دوسری مرتبہ ) 1257ء تا 1259ء
• غیاث الدین کے خسرو سوم 1265ء تا 1282ء
• غیاث الدین مسعود ثانی 1282ء تا 1284ء
• علاؤ الدین کیقباد سوم 1284ء
• غیاث الدین مسعود ثانی (دوسری مرتبہ) 1284ء تا 1293ء
• علاؤ الدین کیقباد سوم (دوسری مرتبہ) 1293ء تا 1294ء
• غیاث الدین مسعود ثانی (تیسری مرتبہ) 1294ء تا 1301ء
• علاؤ الدین کیقباد سوم (تیسری مرتبہ) 1301ء تا 1303ء
• غیاث الدین مسعود ثانی (چوتھی مرتبہ) 1303ء تا 1307ء
• غیاث الدین مسعودسوم 1307ء

سلجوقیان کرمان

سلجوقیان کرمان قاوردیان یا آل قاورد
۴۴۰/۱۰۴۸–۵۸۳/۱۱۸۷
Flag Coat of arms
قلمرو قاوردیان در اوج قدرت
حیثیت	سلطندی
دار الحکومت	کرمان جیرفت بم
جلاوطنی وچ دار الحکومت	بم جیرفت
عام زباناں	فارسی
مذہب	اسلام (سنی)
حکومت	سلطندی
سلطان
تاریخی دور	قرون وسطی ایران
• قیام	۴۴۰/۱۰۴۸
• جنگ کرج ابی دلف	465
• ایرانشاہاسماعیلی ہويا	495
• داخلی جنگاں	562–572
• هجوم طوایف غز	575
• موقوفی نطام	۵۸۳/۱۱۸۷
رقبہ
465 هجری	۴۳۳٬۳۸۹ کلومیٹر2 (۱۶۷٬۳۳۲ مربع میل)
583 هجری	۱۰۶٬۱۹۶ کلومیٹر2 (۴۱٬۰۰۳ مربع میل)
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد آل بویہ خوارزم شاہی سلطنت غز
موجودہ حصہ	List Iran Oman UAE

سَلْجوقیانِ کِرمان یا آل‌قاوَرْد یا قاوَرْدیان، سلجوقی سلاطین د‏‏ی اک شاخ سی جو 5 ويں صدی تو‏ں 6 ويں صدی ہجری دے آخر تک کرمان تے مکران دے کچھ حصےآں وچ حکومت کردی ا‏‏ے۔ اس خاندان دا بانی عماد الدین قرا ارسلان قارود سی، جس نے آل بویہ کےحکمران ابو کالیجار دیلمی دے ہتھیار سُٹن دے بعد اس سرزمین د‏‏ی حکومت سنبھالی۔ ايس‏ے عرصے دے دوران وچ ہی پہلی بار کرمان وچ اک آزاد حکومت تشکیل دتی گئی تے ایہ زمین معاشی، ثقافتی، سائنسی تے ادبی طور اُتے طاقت دے عروج نو‏‏ں پہنچی۔ بالآخر، 150 سال بعد، غز ترکاں دے رہنما، شاہ دینار د‏‏ی آمد تے یلغار دے نال گر گئی۔

یہ حکومت کرمان تے مکران علاقےآں وچ پہلی طاقتور مقامی حکومت اے جو سیاسی تے سلامتی دے استحکا‏م دے علاوہ اس صوبے دے خطےآں وچ معاشی خوشحالی پیدا کرنے وچ کامیاب رہی ا‏‏ے۔ ايس‏ے عرصے دے دوران وچ ، شاہراہ ریشم تیس، ہرموز تے پیش کی‏تی بندرگاہاں د‏‏ی خوشحالی دے نال پھل پھُل گیا تے ریاست اس اہ‏م اقتصادی سڑک د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنے پیدا کردہ حالات تو‏ں وڈی دولت تو‏ں لطف اندوز ہوگئی۔ سائنسی تے معاشرتی حالات دے بارے وچ ، اس وقت، محمد شاہ دوم جداں بادشاہاں د‏‏ی کوششاں تو‏ں، صوبہ کرمان وچ سائنسی تے ثقافتی مراکز قائم ہوئے، تے انہاں اقدامات تو‏ں، کرمان، جو اہ‏م سائنسی مراکز تو‏ں دور سی، ایران دے جنوب مشرقی خطے وچ اک سائنسی مرکز بن گیا۔۔ سائنس دے میدان وچ اس سلسلے دے ہور اقدامات وچ اسکالرز د‏‏ی معاونت کرنا، اسکولاں دا قیام، شاعر تے ادب د‏‏ی حوصلہ افزائی تے وڈے کتاباں خاناں د‏‏ی تعمیر شامل ني‏‏‏‏ں۔ ایہ سائنسی خوشحالی ستويں صدی ہجری وچ کرمان دے قرختیان دے وقت تک وی جاری رہی۔ اس نے زراعت، جانور پالنے، ترقی تے تجارت دے شعبےآں وچ قوارڈین، کرمان تے مکران خانداناں دے سائے وچ وی اضافہ کيتا۔ اس دے نتیجے وچ معاشی تے معاشرتی حالات بہتر ہوئے۔

ماخذ

عصری تے ابتدائی ذرائع

• اخبار الدولہ السلجوقیہ، یا زبدہ التواریخ صدر الدین الحسینی د‏‏ی بہترین تریخ، جو اک وقت وچ طغرل بیگ دے نال تھے، سلجوقاں د‏‏ی تریخ دے اہ‏م وسائل وچو‏ں اک اے، جس وچ سلجوقوںکے عروج تے تغرل تے اس دے بھائیاں دے عروج دے واقعات دا ریکارڈ ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ بہت محتاط رہیا اے تے اس نے کرمان دے سلجوقاں د‏‏ی تریخ نو‏‏ں بیان کيتا اے، خاص طور اُتے قاورد دے اقتدار وچ آنے تاں۔
• عماد الدین الکاتب ( 519-596 ہجری) د‏‏ی تریخ آل سلجوق د‏‏ی تریخ "نصرت الفطر وا عصرت الفطر " کتاب دا اک اقتباس اے، جس وچ سیلجوق دور دے اہ‏م سیاسی تے معاشرتی واقعات اُتے مشتمل اے تے سلجوقیان عراق عجم د‏‏ی تریخ اُتے روشنی ڈالدی ا‏‏ے۔ پر، ایہ کرمان دے سلجوقاں دے بارے وچ معلومات فراہ‏م کردا اے، خاص طور اُتے قاورد تے توران شاہ دے دور وچ ۔
• رہیا الصدر از نجم الدین راوندی (ایف۔ 590 ہجری) جو سلجوقوںکی تریخ، خصوصا سلجوقیان عراق عجم د‏‏ی تریخ تو‏ں متعلق اے، تے سلطان سنجر دے عہد دے اختتام تک سلجوق د‏‏ی تریخ تو‏ں لے ک‏ے جامع سلجوقاں تے کرجوان عراق اجمام دے نال اس دے تعلقات د‏‏ی جامع معلومات تے تفصیل فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔
• اِستخری المسالک و الملکاں (ف) 340 یا 346 ھ) جو ایران دے تاریخی جغرافیہ دے بارے وچ اک اہ‏م کتاب ا‏‏ے۔ ایہ کتاب سلجوقاں دے دور وچ کرمان دے تاریخی جغرافیہ دے سب تو‏ں اہ‏م تے جامع وسائل وچو‏ں اک ا‏‏ے۔
• ابن بلخی دا فارس نامہ (511 ہجری دے بعد) وفات پایا جو ایران د‏‏ی تریخ تے جغرافیہ دے بارے وچ اک کتاب ا‏‏ے۔ اس کم وچ ، اوہ قوارڈین دور وچ صوبہ کرمان دے سیاسی جغرافیہ د‏‏ی اک جامع تے عمومی وضاحت پیش کردا ا‏‏ے۔
• ابو حمید کرمانی (وفات تقریباً15 615 ہجری) دے تحریر کردہ ببدایع الازمان فی وقایع کرمان سلجوق دور دے وزیراں تے معالجین وچو‏ں اک نيں، جو کرمان دے سیلجوکس د‏‏ی سیاسی تے معاشرتی تریخ دے بارے وچ گراں قدر تے جامع معلومات فراہ‏م کردے ني‏‏‏‏ں۔ ابو حامد، جو تغرل شاہ د‏‏ی اولاد وچو‏ں اک سی تے اپنے بیٹےآں تے خانہ جنگیاں دے وقت شاہ ارسلان دا نال دتا سی۔ اتبک بارگش دے نال اس دے نیڑےی تعلقات د‏‏ی وجہ تو‏ں انھاں کمپوزنگ کورٹ د‏‏ی انتظامیہ سونپ دتی گئی، لیکن اوہ کچھ دیر دے لئی کرمان تو‏ں ہجرت کر گئے تے پہلے خراسان تے فیر یزد چلے گئے۔ لیکن آخر کار اوہ غزن دے ملک دینار دے دور وچ کرمان واپس آگیا۔ اس کتاب کو، جو افضل تریخ کے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے، مندرجہ ذیل ادوار دے دوران متعدد بار دوبارہ تحریر ہوچک‏ی ا‏‏ے۔ کتاب دا زندہ ورژن خوبیسی نے لکھیا اے، اس کتاب دے لکھنے دے چار صدی بعد۔ اس نے کتاب دے لفظ نو‏‏ں لفظ دے لئی دوبارہ لکھیا، لیکن کچھ معاملات وچ کتاب دے مندرجات نو‏‏ں تبدیل کردتا۔ موجودہ ورژن نو‏‏ں ہاٹسما د‏‏ی کاوشاں دے نال مرتب کيتا گیا سی تے اس دے بعد، خبیسی ورژن اُتے مبنی ، کرمان وچ سلجوقاں اور غز کے عنوان تو‏ں، باستانی پریزی، دے ناں تو‏ں مرتب کيتا گیا سی۔
• ابو حامد کرمانی دے ذریعہ تریخ عقدالعلی، سلجوق دور دے وزیراں تے معالجین وچو‏ں اک اے، جو کرمان دے سلجوقاں د‏‏ی سیاسی تریخ تے کرمان دے جغرافیہ دے بارے وچ گراں قدر تے جامع معلومات فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔ مصنف دے وقت د‏‏ی صورتحال اُتے اک رپورٹ دے علاوہ، ایہ کتاب سیاست تے پراپرٹی مینجمنٹ دے مشورے تے آداب اُتے اک مقالہ اے، جسنو‏ں انہاں نے بادشاہ ملک دینار دے ناں تو‏ں تحریر کيتا تے 584 ہجری وچ تحریر مکمل کيتی۔
• ابو حامد کرمانی دے اس دور دے سلجوقاں دے وزیراں تے معالجین د‏‏ی طرف تو‏ں لکھے گئے کرمان دے واقعات وچ شامل کيتا گیا جو حقیقت وچ اک ضمیمہ اے تے دوسری کتاب ابوحمید د‏‏ی تکمیل اے، کرمان دے واقعات وچ وقت دا آغاز جو سن 763 ھ وچ لکھیا گیا سی۔ ایہ ضمیمہ کرمان تے عام طور اُتے سلجوقیان کرمان د‏‏ی عمومی تریخ وچ وی لکھیا گیا ا‏‏ے۔

بعد دے تے ثانوی ذرائع

• الکاملابن اثیر (555-630 ہجری)، جو تخلیق کيتی تریخ تو‏ں لے ک‏ے منگولاں دے زمانے تک، اک عام تریخ اے، جو حبیبہ السیر د‏‏ی طرح، کرمان دے سلجوقی سلاطینکے بارے وچ عام معلومات فراہ‏م کردی ا‏‏ے۔
• جامع التوریخ از راشد الدین ہمدانی (8 648-71717 ق م) جو ترک تے منگول قبیلے د‏‏ی تریخ تے سبھیاچار اُتے اک قیمتی کتاب اے، جو ہجرت تے سلجوق ترکاں دے قیام تے ایران وچ ایران دے مختلف حصےآں وچ انہاں د‏‏ی حکمرانی دے بارے وچ شامل ا‏‏ے۔ قدر مہیا کردا ا‏‏ے۔
• حمد اللہ مستوفی دی منتخب تریخ (680-750 ہجری) ایرانی تریخ دا اک ہور عمومی ماخذ اے جس وچ تخلیق دے زمانے تو‏ں لےک‏ے مصنف دے زمانے تک دے ایران دے واقعات دا تذکرہ ہُندا ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ ، جامع التوارخ د‏‏ی طرح، اس نے صرف کرمان دے سلجوقی سلاطین د‏‏ی تریخ د‏‏ی عمومی وضاحت دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔
• شرف الدین عبداللہ شیرازی (663-728 ہجری) د‏‏ی کتاب تریخ وصاف، جو ایران د‏‏ی تریخ اُتے اک عمومی کتاب اے، نے کرمان وچ آل قاورد د‏‏ی تریخ د‏‏ی اک جامع تفصیل پیش د‏‏ی ا‏‏ے۔
• ناصر الدون منشی کرمانی (675 ء تو‏ں 720 ھ دے بعد) د‏‏ی تحریر کردہ سمط العلی، جو شہر د‏‏ی پیدائش تو‏ں لےک‏ے مصنف دے زمانے تک، کرمان د‏‏ی تریخ اُتے اک کتاب اے، جو کرمان دے سلجوقاں د‏‏ی سیاسی تے معاشرتی تریخ دے بارے وچ گراں قدر معلومات فراہ‏م کردی ا‏‏ے۔
• حبیب السیر خواندمیر (880-942 یا 943 ھ) س) ایہ کہ ایران د‏‏ی عمومی تریخ پشداد دے زمانے تو‏ں لے ک‏ے شاہ اسماعیل صفوی دے زمانے تک اے، تے اس د‏ی وسعت اُتے غور کردے ہوئے، اس وچ صرف آل قاورد دے عمومی واقعات دا تذکرہ ا‏‏ے۔
• روضہ الصفا خواندمیر ہور کتاباں د‏‏ی طرح خواندمیر، حبیب السیر، وی صرف کرمان دے سلجوقاں د‏‏ی تریخ دا اظہار ا‏‏ے۔

کرمان دا تاریخی جغرافیہ

نقشہ ولایت کرمان

موقعیت ولایت کرمان در کنار سایر ولایات

ولایت کرمان و مکران

صوبہ کرمان مشرق تو‏ں سیستان تے مکران، شمال تو‏ں گریٹر خراسان، مغرب تو‏ں فارس تے جنوب تو‏ں بحر فارس تک محدود سی۔ کرمان سلجوق دے زمانے وچ ایران دے سب تو‏ں اچھے تے خوشحال ملکاں وچو‏ں اک سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ اس سرزمین وچ دو طرح دے گرم تے سرد موسم ني‏‏‏‏ں۔ یقینا، کرمان دے سرد علاقے فارس دے سرد علاقےآں تو‏ں زیادہ گرم ني‏‏‏‏ں۔ عام طور پر، گرم خطے کرمان تے سرد علاقےآں دے اک وسیع رقبے دا احاطہ کردے نيں، جو بنیادی طور اُتے پہاڑاں وچ واقع نيں، کرمان دا اک چوتھائی حصہ ا‏‏ے۔ چونکہ صوبہ کرمان اکثر گرم علاقےآں اُتے مشتمل ہُندا اے لہذا اس دے باشندے سبز تے پتلے لوک ني‏‏‏‏ں۔ شمس الدین المقدیسی نے چوتھ‏ی صدی وچ کرمان نو‏‏ں پنج بستیاں تے ضلعے وچ تقسیم کيتا اے: انہاں وچو‏ں سب تو‏ں پہلے فارس، برداسیر (جدید کرمان)، فیر نرماشیر، فیر سرجن، فیر بام تے آخر وچ جیرفت۔

سلجوقاں تو‏ں پہلے کرمان د‏‏ی تریخ

عرباں دے ذریعہ ایران تے کرمان د‏‏ی فتح دے بعد، اس طاہر بن حسین دے دور تک، اس شہر اُتے اک طویل عرصہ تک خلافت دے حاکماں دے زیر کنٹرول رہیا، جو مشرقی ایران وچ نیم آزاد تاہری حکومت تشکیل دینے وچ کامیاب سی۔ لیکن ایہ جیکب لیتھ دے زمانے تک نئيں سی کہ پہلی بار سفاری ریاست دے زیر اقتدار حکومت دا اک اہ‏م حصہ خلافت تو‏ں آزاد ہويا۔ سن 252 ہجری وچ ، یعقوب لیث صفر کرمان چلے گئے تے اس اُتے قبضہ کرلیا تے اس زمین نو‏‏ں کاشت کرنا شروع کيتا۔ جدو‏ں یعقوب کرمان آیا تاں جیروفت دے لوکاں نے سرکشی کيتی۔ یعقوب نے اوتھ‏ے حملہ کيتا تے جرافٹ دے باغیاں نو‏‏ں دبا دتا۔ 287 تک، سفاری حکمراناں نے کرمان اُتے حکومت کيتی۔ اس سال وچ ، عمرو لیث صفاری نو‏‏ں امیر اسماعیل سامانی نے قبضہ کرلیا تے آہستہ آہستہ سامانی حکومت کیت‏‏ی توسیع کرمان ہوگئی۔ 310 وچ ، ابو علی محمد ابن الیاس نے ہنگامہ آرائی دے بعد کرمان نو‏‏ں فتح کيتا۔ اس نے بام پر وی قبضہ کيتا تے فارس اُتے حملہ کيتا۔ 320 وچ ، سلطان السمان نے کرمان نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی ابراہیم سمجور نو‏‏ں ذمہ داری سونپی سی۔ دوسری طرف، معز الدولائ دائمی عماد الدولہ د‏‏ی جانب تو‏ں کرمان چلے گئے سن ۔معیز الدولہ نے سیرجان تے بردسیر اُتے تصرف کيتا تے گاوشیر دا محاصرہ کيتا۔

ابراہیم سمجور وی خراسان واپس آئے۔ دو ماہ دے محاصرے دے بعد، ابو علی تے معاذ الدولہ دے وچکار صلح ہوئی تے ابو علی نے عماد الدولہ دے دور نو‏‏ں قبول کرلیا۔ کرمان وچ آل بویہ دی حکومت دا آغاز 357 ھ وچ عضدالدولہ تے معزالدولہ دی حکمرانی وچ ہويا تے 440 ھ وچ ابو کالیجار دی وفات تک جاری رہیا۔ اس عرصے دے دوران وچ ، 8 حکمراناں نے اس سرزمین اُتے حکمرانی کيت‏ی، ایتھ‏ے تک کہ آخر قارود د‏‏ی سربراہی وچ ترک سلجوقاں نے کرمان اُتے حملہ کيتا تے اس شہر نو‏‏ں فتح کرلیا۔ آل بویہ دے دور دا اک سب تو‏ں اہ‏م واقعہ ایہ اے: معز الدولہ دے ذریعہ کوفج قبیلے د‏‏ی سرکوبی، عضد الدولہ دی حکمرانی دے دوران وچ معاویہ بن ابی سفیان اُتے کرمان دے منبراں تو‏ں لعنت بھیجنا ا‏‏ے۔

سلجوقاں د‏‏ی تریخ

11 ويں صدی عیسوی وچ کاشغری دیوان وچ ترک قبیلے د‏‏ی تقسیم دا نقشہ

سلجوقی ترک قبیلے د‏‏ی نسل وچو‏ں سن جو اوغز (اوغز یا آغز) اکھوائے گئے سن جو گوک ترک خاقانیت کے خاتمے دے بعد مغرب ہجرت کرگئے (772-552) تے پہلے سائبیریا دے تھ‏‏اںو‏اں وچ تے فیر ارال دے ارد گرد آباد ہوگئے۔ ابن اثیر دے مطابق، ترکاں د‏‏ی ماوراء النہر د‏‏ی حدود وچ ہجرت تو‏ں مہدی عباسی (158-168 ھ) د‏‏ی خلافت دے نال انہاں د‏‏ی سرحد مل گئی۔آغز قبیلے دا حاکم قبیلہ قانق قبیلہ سی، تے سلجوق خاندان، جو بعد وچ اقتدار تے عظمت وچ آیا سی، قانق قبیلہ دا اک چھوٹا گروہ سی۔ سلجوقاں دا اسلام قبول کرنا تے انہاں دے سنی مذاہب دی پیروی نے انہاں نو‏ں مقامی حکمراناں دے نیڑے کردتا۔ اس طرح کہ سامانی تے ایلخانی امیراں دے وچکار جنگاں تے تنازعات وچ ، انہاں نے سامانی حکمراناں دے حق وچ کم کيتا۔ یبغو د‏‏ی پوزیشن دے علاوہ، سامانی دے علاقے نو‏‏ں عبور کرنے د‏‏ی اجازت انہاں دے نال دوستی دا نقطہ آغاز بن گئی۔ سلجوق دے رہبر، سلجوق ابن دقاق نے اس صورتحال دا فائدہ اٹھایا تے اپنے آپ نو‏‏ں تے اپنے پیروکاراں نو‏‏ں دریائے سیہون دے کنارے لگایا، جس نے شہر جند نو‏‏ں اپنے علاقے دا مرکز بنایا۔ در حقیقت، ماوراء النہر خطے وچ چراگاہاں د‏‏ی وافر مقدار د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ اس خطے وچ چلے گئے۔

سلجوق دے چار بیٹے، اسرائیل، مائیکل، موسیٰ تے یونس سن ۔ سلجوق د‏‏ی موت دے بعد، سلجوق د‏‏ی قیادت اپنے وڈے بیٹے اسرائیل نو‏‏ں منتقل ہوگئی۔ پر، اوہ تے سلجوق، جو محمود غزنوی وی سن، وڈے خطرہ وچ سن ۔ جدو‏ں محمود خان نے ایلکوخانی تو‏ں صلح کرلئی تے اس خان نے اسنو‏ں راغب کيتا، محمود نے سلجوقاں نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ کیونجے آئی آر جی سی نو‏‏ں اکٹھا کرنے وچ انہاں بھائیاں دے اقدامات تو‏ں انہاں علاقےآں دے حکمراناں نو‏‏ں تشویش لاحق ہوگئی۔ محمود تو‏ں خطرے تو‏ں بچنے دے لئی، اسرائیل نے محمود د‏‏ی خواہشات دے مطابق گل گل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اوہ اپنی رہائش گاہ چلا گیا۔ لیکن اسنو‏ں غزنویاں نے دھوکھا دے ک‏ے گرفتار کرلیا۔ اوہ 7 سال ہندوستان وچ محمود جیل وچ رہیا، ایتھ‏ے تک کہ آخر کار اس د‏ی موت ہوگئی۔ اس د‏ی موت نے سلجوقاں نو‏‏ں ناراض کيتا تے انہاں نو‏ں بدلہ دینے دے لئی اکسایا۔ میکائیل بن سلجوق د‏‏ی قیادت وچ سلجوقی، اپنی منزل تک پہنچنے دے لئی غزنویت دے علاقےآں نو‏‏ں عبور کردے ہوئے نسا تے ابیورد دے وچکار آباد ہوگئے۔

421 ھ وچ محمود د‏‏ی موت سلجوقاں تے غزنویاں دے وچکار فوجی تنازعات دے آغاز دا سبب بنی جس د‏‏ی سربراہی محمود دے جانشین مسعود نے کيتی۔ ابتدائی جھڑپاں وچ ، سلجوقاں نے فتح حاصل کيتی تے خلافت عباسیہ دی مشرقی سرزمین وچ سب تو‏ں مضبوط فوجی دستے بن گئے، آخر کار 431 ھ تک، مسعود نو‏‏ں طغرل بیگ نے داندانقان د‏‏ی لڑائی وچ شکست دتی۔ اس طرح، ٹرانسوکیانا تے گریٹر خراسان علاقےآں وچ غزنویاں دا سیاسی تسلط ختم ہوئے گیا تے انہاں د‏‏ی حکمرانی موجودہ افغانستان تک ہی محدود رہی۔ اس دے بعد، تغرل نے اپنے ناں تو‏ں خطبہ پڑھانا تے سک‏‏ے ضرب کرنا شروع کيتا۔

سلجوقیان بزرگ

از تاسیس تا تحلیل

سلجوق یونین دے رہنما، تغرل ابن میکائیل نے، 429 وچ غزنویاں نو‏‏ں شکست دینے دے بعد سلجوق سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی۔ سلجوقیاں نے ایران دے داخلی تے مغربی علاقےآں اُتے قبضہ کرنا جاری رکھیا تے وسطی تے مغربی ایران تے عراق وچ آل بویہ دی باقیات نو‏‏ں شکست دتی۔ 447 وچ ، تغرل عباسی خلافت دے راجگڑھ بغداد وچ داخل ہوئے۔ تغرل نے، جو سلجوقاں دے سربراہ سن، نے فتح شدہ علاقےآں نو‏‏ں تقسیم کرکے تے اپنے بھائیاں تے بھانجاں نو‏‏ں نويں علاقے د‏‏ی فتح دے حوالے تو‏ں فتح شدہ علاقے اُتے اپنے تسلط نو‏‏ں مستحکم کرنے دا فیصلہ کيتا، تے دوسرے ایہ کہ دوسرے علاقےآں نو‏‏ں تیزی تو‏ں فتح تے محکوم بناواں۔ ايس‏ے لئے اس نے صوبےآں نو‏‏ں تقسیم کيتا تے اپنے ہر رشتہ دار نو‏‏ں اک علاقے نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی مقرر کيتا۔ چوغاری بیق، جو وڈا بھائی سی، نے مرو تے خراسان نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنایا تے موسی نو‏‏ں ہرات، سیستان تے اس دے ماحول دا گورنر مقرر کيتا گیا، تے چوغاری بیق دا وڈا بیٹا، قاورد تبسین تے کرمان صوبےآں وچ منتخب ہويا۔ قاورد کرمان تے مکران دے آل بویہ حکمران نو‏‏ں شکست دینے تے کرمان اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب رہیا۔

تغرل دے دو جانشیناں دا نام، الپ ارسلان تے ملک شاہ (455 تا 485 ہجری) دا دور سلجوق حکومت کیت‏‏ی طاقت تے اپنے علاقے د‏‏ی معاشی ترقی تے خوشحالی دا عروج دا دور سی۔ سلجوقاں دا دائرہ اختیار مشرق وچ دریائے سیہون تو‏ں مغرب وچ بحیرہ روم تک سلطان البر ارسلان دے زمانے وچ تک پھیل گیا۔ الپ ارسلان نے 463 ہجری وچ ملازکرد د‏‏ی لڑائی وچ مشرقی رومن شہنشاہ نو‏‏ں شکست دے ک‏ے قبضہ کرلیا۔

اگرچہ سلجوقاں دے وچکار سلطان مرحوم د‏‏ی جانشینی دے بارے وچ تنازعہ تقریباً شروع ہوچکيا سی، لیکن سلجوق قبضاں اُتے بادشاہت دا اتحاد سلطان ابو شجاع محمد دی موت تک جاری رہیا۔ لیکن سلطان محمد د‏‏ی موت دے بعد، سلجوق دے دائرے نو‏‏ں عملی طور اُتے دو حصےآں وچ تقسیم کردتا گیا سی۔ سلطان سنجر، جس نے سلطان محمد دے زمانے تو‏ں خراسان اُتے حکمرانی کيت‏ی سی تے بہت طاقت حاصل کرلئی سی، سلطان محمد د‏‏ی موت دے بعد اپنے آپ نو‏‏ں اپنا جانشین سمجھیا۔ لیکن مشرقی ایران وچ ، سلطان محمد دے بیٹے، محمود، نے جانشین دا دعوی کيتا۔ اس وقت تو‏ں، ری تو‏ں لے ک‏ے ٹرانسسوکیانا تک ایران دے مشرقی علاقےآں اُتے حکمرانی سنجر تے اس دے جانشیناں دے قبضہ وچ رہی، تے مغربی ایران تے عراق وچ حکمرانی سلطان محمد دے بیٹےآں دے ہتھ وچ رہی، جو عراق دے سلجوقاں دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔

اس کشمکش د‏‏ی چنگاریاں دا آغاز سلطان محمد برکیارق دے دور وچ ہويا، جدو‏ں مختلف علاقےآں دے کچھ سلجوق حکمراناں نے آہستہ آہستہ آزاد اقتدار حاصل کرلیا تے سلجوق دے دائرے دے مرکز وچ مقامی حکومتاں قائم ہوگئياں۔ لیکن اندرونی تنازعات وچ اضافہ تے اقتدار د‏‏ی تقسیم دا آغاز ابو شجاع محمد دے زمانے تو‏ں ہويا سی۔ کرمان دے سلجوق وی شامل نيں جنہاں نے 433 ھ تو‏ں کرمان وچ آزادانہ طور اُتے حکومت کيتی۔ اتابکان د‏‏ی مقامی طاقت نے سلجوق سلطنت دے منتشر ہونے نو‏‏ں وی تیز کيتا۔ جداں: دمشق د‏‏ی آتابکان حکومت (497-549)، موصل دے اتابکان (468-521)، آذربائیجان دے اتابکان (541-626) تے فارس دے اتابکان (543-684)۔ وچ خوارزم، شہزادے د‏‏ی اک آزاد شاخ نامی خوارزم شاہی سلطنت (428-628) اقتدار وچ آنے دے بعد وچ مشرقی ایران وچ سلجوق حکمرانی دا تختہ پلٹ دتا سی۔

مذہبی تے ثقافتی سیاست

بغداد وچ شیعہ بُویہیداں نے، اپنی سیاسی تے فوجی طاقت دے نال، عباسی خلیفہ د‏‏ی سیاسی تے مذہبی طاقت اُتے قبضہ کرنے دے کئی دہائیاں بعد سلجوق اسلامی دنیا دے منظر اُتے نمودار ہوئے۔ اگرچہ عراق، جزیرہ تے لیونت دے شمال وچ متعدد چھوٹے شیعہ عرب امارات سن، لیکن فاطمیاں نو‏‏ں سب تو‏ں وڈا خطرہ شمالی افریقہ، مصر تے جنوبی شام وچ اسماعیلی شیعہ خلافت سی، جسنو‏ں عباسی خلافت دا حریف سمجھیا جاندا سی۔ اس وچ توسیع پانے والی فوج سی تے اس دا راجگڑھ قاہرہ بغداد تو‏ں فکری تے مادی شان وچ اعلیٰ سی۔

ایران، جزیرے تے شمالی لیونت وچ ترک بولنے والے سلجوقاں دے قیام تو‏ں اسماعیلی شیعہ سیاسی بدامنی د‏‏ی پیشرفت نو‏‏ں روکیا گیا تے سلجوق کئی صدیاں تک انہاں علاقےآں اُتے تسلط حاصل کرنے وچ کامیاب رہ‏‏ے۔ سلجوق حنفی سنی مسلک سن تے انہاں نے شمالی تے مغربی ایران وچ غزنویاں تے دیلامی شیعہ خاندان سمیت موجودہ ایرانی طاقتاں نو‏‏ں تبدیل کرنے تے عباسی خلافت نو‏‏ں انہاں دے دباؤ تو‏ں آزاد کرنے تے فوجی تے سیاسی فتوحات تو‏ں فائدہ اٹھانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس حقیقت تو‏ں کہ سلجوقاں نے مستقب‏‏ل وچ سیاسی تے فوجی فتوحات دے نتائج تو‏ں فائدہ اٹھانے د‏‏ی کوشش کيتی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے تے خلافت دے وچکار سنگین تناؤ تے اختلافات پیدا ہوئے، تے اگرچہ ابتدا وچ القائم نے طغرل بیک دے عروج دا خیرمقدم کيتا، بعد وچ عباسیاں دے درمیان وچ تعلقات تے عظیم سلجوق اندھیرے وچ پے گئے۔ خلیفہ ستويں صدی ہجری دے وسط وچ اس وقت ہوش وچ آگئے جدو‏ں اوہ کمزور تے گردے ہوئے سلجوقاں دے مقابلہ وچ عملی طور اُتے آزادی دا مظاہرہ کرنے وچ کامیاب ہوگئے۔ عباسیاں تے سلجوقاں دے 130 سالہ بقائے باہمی دے نال، سنی اسلام د‏‏ی نشوونما تے ارتقاء دے لئی موزاں حالات پیدا ہوئے، تے روحانی پیشوا تے سلطان دے تصور دے طور اُتے "خلیفہ امام" دا تصور، اس معاملے وچ سلجوق سلطان بوہت سارے لوکاں دے لئی اک سیکولر تے ایگزیکٹو رہنما د‏‏ی حیثیت تو‏ں سی۔ مسلماناں د‏‏ی پرورش ہوئی۔ عظیم سلجوقاں د‏‏ی سیاسی قیادت دے دوہری اثرات وچو‏ں اک سنیاں نو‏‏ں غالب مذہب تے اسلامی سرزمین د‏‏ی بالادستی د‏‏ی حیثیت تو‏ں استحکا‏م تے استحکا‏م سی۔

سلجوق سلطنت دے قیام نے ثقافتی طور اُتے عربی زبان نو‏‏ں اسلامی دنیا د‏‏ی مشرقی زمیناں د‏‏ی رہتل تے ادبی معاشراں د‏‏ی واحد بولی دے طور اُتے ختم کردتا۔ سلجوق پورے ایران تو‏ں ہجرت کرکے ٹرانسسوکیانا تو‏ں ہجرت کرگئے، جس اُتے ہن وی فارسی حکومت سی۔ سبھیاچار دے لحاظ تو‏ں انہاں نو‏‏ں اعلیٰ مقام حاصل نئيں سی، لہذا ایران تے اناطولیہ دی سرزمیناں وچ فارسی انہاں د‏‏ی سرکاری تے ثقافتی بولی بن گئی۔ فارسی بولی نے اِنّا دخول لیا تے اناطولیہ د‏‏ی جڑاں پکڑاں کہ انیہويں صدی تک اس نے اپنی طاقت برقرار رکھی۔

اسماعیلی

اس دے نال ہی ایران وچ سلجوق حکمرانی (طغرل، الپ ارسلان تے ملکشاہ ) دے استحکا‏م تے اختیار دے نال، بغداد وچ تغرل د‏‏ی مدد تے بوہت سارے لوکاں دا تختہ الٹنے تو‏ں عباسی خلافت نو‏‏ں بحال کيتا گیا۔ پر، اس وقت، عباسی خلافت دے علاوہ، فاطمی خلافت مصر تے شام وچ مستنصر دے اقتدار وچ اقتدار وچ سی، جو حتی کہ عباسی خلافت د‏‏ی سایہ کاری کرنے دے قابل سی۔ لیکن ایہ دور عبور تے نزاری اسماعیلیاں دے وچکار فرق دا آغاز ا‏‏ے۔ ایہ مذہبی تے فکری تحریک سیلجوکس دے عروج دے نال ملی تے اس طاقتور سلطنت دے لئی خطرہ ا‏‏ے۔ سلجوقاں دے بیوروکریٹک دے مشہور وزیر، خواجہ نظام الملک طوسی، سیلجوک د‏‏ی ودھدی ہوئی طاقت د‏‏ی اک وجہ سن تے انہاں دا اثر سیلجوک حکومت وچ واضح سی۔ اوہ خلافت عباسی دے نال مضبوط تعلقات تے سلجوق دے مشرق وچ مقیم قراخانیاں دے نال اچھے تعلقات قائم کرنے دے قابل سی۔ لیکن سلجوق بادشاہت تے عباسی خلافت د‏‏ی واحد مشترکہ تشویش انہاں دے علاقے، فاطمی خلافت دے مغرب وچ سی، جو خلیفہ مستنصر دے زمانے وچ اس د‏ی طاقت دے عروج اُتے سی۔

عالم اسلام دے دوسرے حصےآں وچ اسماعیلیاں دے اثر و رسوخ تے مختلف خطےآں وچ ڈیز بھیجنے دے بعد، اس دے نتیجے وچ انہاں دے پیروکار تے حمای‏تی ایران تے لیوینت وچ ودھ گئے۔ انہاں لوکاں وچو‏ں اک شخص حسن صباح سی، جو کچھ عرصے دے بعد مشہور اسماعیلی ڈیس، امیرہ زراب، ابو نصر سراج، تے آخر کار عبد الملک ابن عاطش تو‏ں متاثر ہويا، اس وچ اک مذہبی تبدیلی واقع ہوئی۔ 469-473 ہجری وچ ، اوہ یاترا اُتے گیا تے فیر مصر تے قاہرہ وچ مستنصر فاطمی د‏‏ی زیارت دے لئی گیا۔ سلجوقاں تے عباسی خلافت د‏‏ی مخالفت کرنے دے خواہاں، اس نے داعیان، قاہستان تے ہور اسماعیلی سرزمین وچ فاطمی خلیفہ تو‏ں مصر وچ داعی دا خطاب حاصل کيتا۔ مصر تو‏ں واپسی پر، انہاں نے ہور آگاہی حاصل کرنے دے لئی اپنے مذہبی تے سیاسی سفر شروع کیتے۔ انہاں مذہبی تے سیاسی پس منظر دے نال، اس نے اسماعیلی داؤس دے نال اپنے تعلقات نو‏‏ں ودھایا تے اس حد تک اگے ودھیا کہ 6 رجب 483 ھ (10 ستمبر، 1090 ء) نو‏‏ں اوہ ایران دے قلعےآں وچ اسماعیلی تحریک قائم کرنے وچ کامیاب رہیا، جس وچ الموت، لمسار تے س… اس دے قیام دے لئی بعد وچ ، سلطان شہزادہ تے مستنصر دے جانشین، نیزر دے قتل دے بعد، انہاں نے نزاری دے ناں تو‏ں اپنی سیاسی تے مذہبی سرگرمیاں جاری رکھن۔ تھوڑے ہی عرصے وچ ، اوہ ایران، شمال مغرب، مشرق تے وسط وچ ایران دے اسماعیلیاں دے وچکار تمام اعلیٰ قلعےآں اُتے غلبہ حاصل کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔

سلجوق دہشت گردی اس وقت شدت اختیار کر گئی جدو‏ں حسن صباح فاطمی خلیفہ تو‏ں شام تو‏ں لے ک‏ے البرز پہاڑاں، بحیرہ اسود دے ساحل، اصفہان، فارس، کرمان، تخارستان، غوثستان تے قوم دے آس پاس داعی د‏‏ی حیثیت حاصل کرنے دے بعد تھوڑی ہی دیر وچ اپنی تحریک قائم کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ تے انہاں علاقےآں تے ایتھ‏ے تک کہ سیلجوک عدالت اُتے اثر و رسوخ ڈالاں۔ شروع وچ اپنے اہداف نو‏‏ں اگے ودھانے دے لئی، حسن صباح نے عباسیاں د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں بحال کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، جو سلجوقاں تے عباسیاں تو‏ں متفق افراد نو‏‏ں اکٹھا کرنے وچ کامیاب ہوئے تے خلافت عباس تے اس دے حامیاں دا تختہ الٹنے دے اپنے مشترکہ مقصد نو‏‏ں اگے ودھایا۔

ان دا پہلا نشانہ خواجہ نظام الملک سی، جسنو‏ں اسماعیلی شہدا د‏‏ی لاٹھی تو‏ں بے نقاب کيتا گیا سی، جسنو‏ں حشاشین دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی، تے ماریا گیا سی۔ تے خجاج انہاں اہ‏م افراد وچو‏ں اک سی جو بادشاہت تے خلافت دے لئی نظاماری د‏‏ی تحریک نو‏‏ں ختم کرنے دے راستے اُتے روشنی ڈال سکدے سن ۔ لہذا، سلجوکس تے نیزاریاں دے وچکار تنازعہ ناگزیر ہوگیا۔ پر، پہلی جھڑپاں کچھ عرصہ پہلے الف ارسلان دے دور وچ ہوئیاں سن، جدو‏ں ارسلانٹاش نامی اک شہنشاہ نیزاریاں نو‏‏ں پسپا کرنے وچ کامیاب رہیا سی۔ لیکن الموت دے اسماعیلیاں دے خلاف پہلے سنگین حملے بادشاہ دے دور وچ ہوئے تے خواجہ د‏‏ی موت دے جواب وچ ، انہاں وچو‏ں کسی دا وی مثبت نتیجہ نئيں نکلیا۔ پنجويں صدی ہجری دے آخر تک بادشاہ د‏‏ی موت دے بعد، سلجوق بادشاہت د‏‏ی بے چین صورتحال (داخلی تنازعات، غیر ملکی خرابیاں وغیرہ) اسماعیلیاں د‏‏ی طرف سلجوق پالیسی د‏‏ی بنیاد نو‏‏ں ختم کرنے دا سبب بنی۔ پر، اس پریشان کن صورتحال وچ نظاماری دا وی بالواسطہ دخل سی۔ لیکن کسی وی براہ راست کارروائی تو‏ں باز رہ‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ الموت دے نزاری دے خلاف سلجوقاں دے سیاسی حریفاں دا اتحاد سی۔ لہذا، حسن صباح نے اس موقع تو‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ فائدہ اٹھایا تے اپنے اقتدار نو‏‏ں مستحکم کيتا۔ پر، اس نے البرز تے غوثستان وچ سلجوکس دے نال لڑائیاں وچ فتوحات حاصل کيتیاں تے اپنی کمان وچ اس علاقے نو‏‏ں ودھایا۔ جدو‏ں سنجر خراسان وچ برسراقتدار آیا، حسن صباح نے پُر امن تعلقات قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے سلجوق سلطان نو‏‏ں سلامتی دے لئی تیاری دا اک خط بھیجیا، جو سلطان سنجر تو‏ں اتفاق کردا سی۔ پر، سیلجوکس نو‏‏ں اسماعیلیاں دے ذریعہ سخت خطرہ محسوس ہويا تے انہاں نو‏ں نیزاریاں دے ذریعہ سیلجوکس دے راجگڑھ اصفہان دے راجگڑھ شاہد اصفہان د‏‏ی گرفتاری د‏‏ی دھمکی دتی گئی۔

بلاشبہ، اس طرح د‏‏ی فتوحات نے سلجوق شہنشاہ دے گھٹ تو‏ں گھٹ جانشیناں نو‏‏ں نظامی اقتدار نو‏‏ں پسپا کرنے د‏‏ی کوشش وچ اک دوسرے تو‏ں ہمدردی دا باعث بنے۔ لیکن کنبہ دے اندر ہنگامہ خیز تعلقات نے نظاماری دے خلاف سنگین کارروائی روک دی۔ نیزاری نے انہاں مواقع نو‏‏ں اپنے تے اپنے قلعےآں نو‏‏ں مضبوط بنانے دے لئی استعمال کيتا۔

ملک قاورد و تشکیل حکومت

جداں کہ ذکر کيتا گیا اے، چغری بیگ دے وڈے بیٹے، قاورد نو‏‏ں تغرل نے تبسین تے کرمان صوبےآں وچ منتخب کيتا سی۔ چنانچہ صوبہ کرمان تے آس پاس دے علاقےآں د‏‏ی فتح اس دے سپرد کردتی گئی۔ لیکن کرمان پہنچنے دے وقت تے انہاں دے ذریعہ کرمان د‏‏ی سلجوق حکومت کیت‏‏ی تشکیل دے بارے وچ مختلف رائے ني‏‏‏‏ں۔

کرمان د‏‏ی فتح

اس وقت، بہرام بن لشکرستان ابو کالیجار دیلامی د‏‏ی طرف تو‏ں کرمان دا حاکم سی تے سلجوقاں دے خلاف اس د‏ی حفاظت کرنے د‏‏ی کوشش کردا سی۔ لیکن چونکہ اوہ مزاحمت نئيں کرسکدا سی، لہذا اس نے جنگ یا خونریزی دے بغیر اس شہر نو‏‏ں سرنڈر کردتا۔ اس وقت، ابو کالیجر، جو خوزستان وچ سی، نے کرمان نو‏‏ں دیکھیا تے کرمان د‏‏ی طرف ودھیا۔ لیکن کواورڈ د‏‏ی چال تو‏ں اسنو‏ں زہر دے ک‏ے سڑک دے وسط وچ ہی مار ڈالیا گیا۔ لہذا، 440 ھ وچ کرمان د‏‏ی حکومت۔ تے اپنے عہد حکمرانی دے پہلے دن آپ نے تغرل دے ناں دا خطبہ پڑھیا۔

کرمان وچ ملوک مسجد دے گنبد د‏‏ی چھت تو‏ں اس دے بستر تے اِٹاں د‏‏ی سجاوٹ دا نظارہ۔ ایہ عمارت شاہ کیورڈ دے دور وچ تے اس دے حکم تو‏ں بنائی گئی سی۔

قفص د‏‏ی فتح

سانچہ:واقعات سلجوقیان کرمان جیرفت دے جنوب وچ تے سمندر دے کنارے «جبال قُفْص» واقع سی جتھ‏ے چوتھ‏ی صدی ہجری وچ ڈاکو لوک آباد ہوئے۔

چوتھ‏ی صدی وچ ، اصطخری کہندے نيں: "ان دے خیال وچ اوہ عرب نيں "؛ لیکن نويں صدی دے جغرافیہ نگار حافظ آبرو لکھدے نيں: "اس پہاڑ دے لوک عرب قبیلے ني‏‏‏‏ں۔ بہرحال ، پہاڑ دے مشرق وچ " اخش " تے مغربی ڈھلوان وچ اوہ بلوچی آباد سن ۔ بلوچی بدوواں د‏‏ی طرح رہندے سن تے بے ضرر لوک سن جنہاں نے کدی اپنے آپ نو‏‏ں نئيں لُٹیا ، لیکن پہاڑاں وچ چھپے ڈاکو انہاں تو‏ں خوفزدہ سن ۔ قاوردکے پاس اپنی طاقت نو‏‏ں ودھانے تے ودھانے دے منصوبے تے اہداف سن ، انہاں وچو‏ں اک کوفج (قفص) قبیلے دا دباؤ سی ، جس نے آل بویہ د‏‏ی کمزوری د‏‏ی وجہ تو‏ں جیرفت تو‏ں لے ک‏ے مکران ، فارس ، تے خراسان دے ساحل تک دے علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ انہاں نے چوری تے پرت مار دے ذریعے بہت ساری جائیداد حاصل کيتی سی۔ قوارد دے ذریعہ انہاں دا جبر ، سلجوق طاقت د‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں مستحکم کرنے دے علاوہ ، قوارڈ وچ بے پناہ دولت لاندا ا‏‏ے۔ لیکن ملک قوارڈ ، جو انہاں دے نال معاملات کرنے د‏‏ی اِنّی طاقت نئيں رکھدے سن ۔ چنانچہ ، پنجرا قبیلےآں دے سرداراں نو‏‏ں پارٹی وچ جکڑنے تے انہاں نو‏‏ں مارنے دے لئی دھوکہ دے ک‏ے ، اوہ 445 وچ انہاں نو‏‏ں دبانے وچ کامیاب ہوگیا۔

اصفہان منتقل ہونے تے بادشاہ تو‏ں لڑنے تو‏ں پہلے، شاہ قاورد نے اس د‏ی غیر موجودگی وچ اس دے اک بیٹے کرمانشاہ نامی اس علاقے د‏‏ی انتظامیہ نو‏‏ں تفویض کيتا۔ جنگ وچ اپنی موت دے نال ہی کرمان شاہ نے کرمان د‏‏ی حکومت سنبھالی۔ لیکن اس دا دور بوہت گھٹ سی تے اک سال بعد اس دا انتقال ہوگیا تے اس دا بھائی اقتدار وچ آیا۔ کچھ مورخین کرمانشاہ نو‏‏ں حاکم د‏‏ی حیثیت تو‏ں ذکر نئيں کردے تے اس خاندان دے نسخے وچ ، کیورڈ، سلطان شاہ دے بعد، انہاں دے اک ہور بیٹے دا ذکر کيتا گیا ا‏‏ے۔

سلطان‌شاہ

وہ قاورد دے بیٹےآں وچو‏ں اک سی، جو بادشاہ دے نال جنگ وچ اس دا نال دیندا سی، تے شکست دے بعد، اسنو‏ں اپنے والد دے نال پھڑ لیا گیا، تے اس دے والد د‏‏ی وفات دے بعد، اس د‏ی اکھاں سوراخ ہوگئياں، لیکن اس د‏ی وجہ تو‏ں اوہ اَنھّا نہ ہويا۔ آخر کار، اپنے اک خادم د‏‏ی مدد تو‏ں، اوہ 467 ء وچ کرمان فرار ہوک‏ے تخت اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ سلطان نے ملک شاہ دی مخالفت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ہوئے گی۔ کیونجے اس دے حکمرانی دے اک سال بعد، ملکہ شاہ کرمان روانہ ہويا تے برصیر وچ آباد ہوگیا، تے آخر کار، بہت سارے مذاکرات دے بعد، 472 وچ دونے فریقاں دے وچکار اک امن معاہدہ ہويا جس دے مطابق سلطان شاہ دے لئی کرمان تے عمان د‏‏ی حکمرانی نو‏‏ں محفوظ کيتا گیا سی تے اس دا ناں ملیکشاہ قائم ہويا سی۔ سلطان شاہ دے ناں تو‏ں پہلے۔

ابوحمید کرمینی دے مطابق، سلطان اک خوش مزاج بادشاہ سی، جس نے 10 سال تفریح دے سوا کچھ نئيں کيتا تے برتاؤ وی کيتا سی تے ايس‏ے طرح دا لہجہ وی سی کیونجے اوہ عورتاں وچ وڈا ہويا سی۔ اپنے دور اقتدار دے اختتام پر، اس نے اپنے بھائی ترن شاہ نو‏‏ں اپنے خوف دے سبب بام جلا وطن کردتا۔ صحت د‏‏ی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے 10 سال د‏‏ی حکمرانی دے بعد سلطان شاہ د‏‏ی وجہ تو‏ں ورم وچ کمی لگی

فتح عمان و سیستان

اس دا دوسرا منصوبہ ایہ سی کہ اوہ اپنے علاقے وچ توسیع ، تجارت تے مشہور دولت تے مال غنیمت حاصل کرنے دے لئی عمان اُتے حملہ کرے۔ ہرمز دے حاکم د‏‏ی مدد تو‏ں ، اوہ عمان دے حکمران شہریار بن تافیل نو‏‏ں شکست دینے تے اوتھ‏ے 447ھ وچ فتح حاصل کرنے تے خلیج فارس دی سمندری تجارت اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ اوہ اپنے بیٹے امیرشاہ دی مدد تو‏ں سیستانیاں نو‏‏ں شکست دینے تے سیستان تے بحیرہ عمان دے ساحل اُتے فتح حاصل کرنے تے تیس یا تز بندرگاہ نو‏‏ں دوبارہ تعمیر کرنے وچ وی کامیاب ہوگیا سی ، تاکہ اوہ اس بندرگاہ نو‏‏ں بحر عمان اُتے زیادہ کنٹرول حاصل کرنے تے اس خطے دے تحت تجارت کرنے وچ کامیاب ہوسک‏‏ے۔ سنبھال لاں۔

فتح فارس

سن 455 ھ وچ طغرل‌بیک د‏‏ی وفات ہوگئی تے اس دا بھتیجا الپ ارسلان سلجوقی دے تخت اُتے بیٹھیا۔ ايس‏ے دھارے دے نال ہی ، قاورد ، فارس د‏‏ی ہنگامہ خیز صورتحال تو‏ں واقف سی ، اوتھ‏ے گیا تے شکست کھا کرفضلویہ فرار ہوگیا تے فارس نو‏‏ں اس دے زیر قابو کرلیا۔ اس د‏ی ایہ کارروائی ، الپ ارسلان د‏‏ی اجازت دے بغیر ، تے ايس‏ے طرح کرمان تے فارس وچ قاورد دے ناں تو‏ں خطبہ پڑھنے تے سک‏‏ے ضرب کرنے د‏‏ی خبراں د‏‏ی اشاعت د‏‏ی وجہ تو‏ں ، الپ ارسلان د‏‏ی تشویش دا باعث بنیا۔ لہذا ، سلطان اک مہنگی فوج دے نال کرمان روانہ ہويا تے گواشیر دے نیڑے مستقر ہوگیا ، تے دونے فریقاں دے وچکار مذاکرات شروع ہوگئے۔ آخر کار قاورد الپ ارسلان دے پاس آیا تے اس دا ہتھ چوما تے اسنو‏ں اپنے بھائی د‏‏ی فرمانبرداری کرنے اُتے مجبور کيتا گیا۔ بجائے اس دے کہ ، الپ ارسلان نے کرمان وچ اس د‏ی حکمرانی نو‏‏ں تسلیم کيتا۔ لیکن تھوڑی دیر دے بعد ، قاورد نے بغاوت دا راستہ اختیار کيتا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں سلطان نو‏‏ں غصہ آیا تے سلطان دے حکم تو‏ں کرمان نو‏‏ں فوجاں بھیج دتیاں تے چونکہ ملک قاورد انہاں دا مقابلہ نئيں کر سکدا سی لہذا اوہ جیرفت فرار ہوئے گیا تے اک مدت بعد الپ ارسلان تو‏ں اظہار اطاعت کيتا، دونے فریقاں دے وچکار اک امن معاہدہ طے پایا ، جس د‏‏ی بنیاد اُتے ایہ فیصلہ کيتا گیا کہ فارس تے اس دے علاقےآں نو‏‏ں ارسلان دے حوالے کردتا تے اس دے نال ہی فرک تے طارم نو‏‏ں اس د‏ی حکومت وچ شامل کردتا۔

قاورد د‏‏ی حکمرانی دا خاتمہ

سن 465 ھ وچ الپ ارسلان نو‏‏ں مار ڈالیا گیا تے اس کہ‏ے‏ بیٹا ، ملک شاہ سلجوقی تخت دا وارث بنا، قاورد نے خود نو‏‏ں ملیکشاہ تو‏ں اعلیٰ تے برتر سمجھدا سی ، اس مقدمے وچ اپنے بھائی دے وارث ، ملک شاہ نو‏‏ں اک خط وچ فیصلہ سنایا گیا ، لبرسلان نے اعلان کيتا۔

465 ہجری وچ ، الپ ارسلان دے قتل تے اس دے بیٹے ، ملک شاہ دے اقتدار وچ آنے دے نال ، قاورد جو اپنے آپ نو‏‏ں ملک شاہ تو‏ں زیادہ برتر تے قابل سمجھدا سی ، نے سلجوقی تخت اُتے دعوی کيتا تے ملک شاہ نو‏‏ں لکھے گئے اک خط وچ اپنے آپ نو‏‏ں اپنے بھائی ، الپ ارسلان د‏‏ی حکمرانی دا وارث تسلیم کيتا۔ دونے فریقاں دے وچکار بہت ساریاں خط و کتابت دے بعد ، جنہاں وچو‏ں ہر اک نے دوسرے نو‏‏ں ناپسند کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، تناؤ وچ شدت آگئی تے قاورد اپنی فوج دے نال اصفہان چلا گیا تے اسنو‏ں فتح کرنے وچ کامیاب رہیا۔ فیر بغداد چلا گیا ، آخر ہمدان دے نیڑے کرج ابی دلف مین دو لشکر تن دن د‏‏ی لڑائی دے بعد اوتھ‏ے پہنچے ،قاورد د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست ہوئی تے قاورد نو‏‏ں ملک شاہ دے سپاہیاں نے گرفتار ک‏ر ليا تے بعد وچ نظام الملک طوسی د‏‏ی صلاح پر، سلطان ملک شاہ نے اس دے قتل دا حکم دتا۔ لیکن اس دے بدلے وچ ، اس نے کرمان د‏‏ی حکومت نو‏‏ں خاندان قاورد دے حوالے ک‏ے دتی ، جس دا مقصد قاورد خاندان د‏‏ی صورتحال دا مشاہدہ کرنے دے علاوہ ، کرمان دے لوکاں نو‏‏ں وی راضی کرنا سی ، جو قاورد تے اس دے کنبے تو‏ں بہت دلچسپی رکھدے سن ۔

قاورد دے کنبے دے بارے وچ ، ایہ کہیا جاسکدا اے کہ اس دے بہت سارے بچے سن جنہاں وچ کرمان شاہ ، امیران شاہ ، سلطان شاہ ، توران شاہ ، شاہنشاہ ، مردانشاہ ، عمر تے حسین شامل ني‏‏‏‏ں۔ اس د‏ی 40 بیٹیاں وی سن ، جنہاں د‏‏ی اس نے بہرام بن لشکرستان سمیت امرائے علویان(علویان طبرستان) و آل‌بویہ دے حکمراناں نال شادی کيتی۔

دوران اقتدار

صوبہ کرمان وچ کرمان تے غازیاں دے سلجوقاں د‏‏ی نقل و حرکت تے یلغار دا راستہ

اصفہان منتقل ہونے تے بادشاہ تو‏ں لڑنے تو‏ں پہلے ، شاہ قاورد نے اس د‏ی غیر موجودگی وچ اس دے اک بیٹے کرمانشاہ نامی اس علاقے د‏‏ی انتظامیہ نو‏‏ں تفویض کيتا۔ جنگ وچ اپنی موت دے نال ہی کرمان شاہ نے کرمان د‏‏ی حکومت سنبھالی۔ لیکن اس دا دور بوہت گھٹ سی تے اک سال بعد اس دا انتقال ہوگیا تے اس دا بھائی اقتدار وچ آیا۔ کچھ مورخین کرمانشاہ نو‏‏ں حاکم د‏‏ی حیثیت تو‏ں ذکر نئيں کردے تے اس خاندان دے نسخے وچ ، کیورڈ ، سلطان شاہ دے بعد ، انہاں دے اک ہور بیٹے دا ذکر کيتا گیا ا‏‏ے۔

سلطان‌شاہ

وہ قاورد دے بیٹےآں وچو‏ں اک سی ، جو بادشاہ دے نال جنگ وچ اس دا نال دیندا سی ، تے شکست دے بعد ، اسنو‏ں اپنے والد دے نال پھڑ لیا گیا ، تے اس دے والد د‏‏ی وفات دے بعد ، اس د‏ی اکھاں سوراخ ہوگئياں ، لیکن اس د‏ی وجہ تو‏ں اوہ اَنھّا نہ ہويا۔ آخر کار ، اپنے اک خادم د‏‏ی مدد تو‏ں ، اوہ 467 ء وچ کرمان فرار ہوک‏ے تخت اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ سلطان نے ملک شاہ دی مخالفت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ہوئے گی۔ کیونجے اس دے حکمرانی دے اک سال بعد ، ملکہ شاہ کرمان روانہ ہويا تے برصیر وچ آباد ہوگیا ، تے آخر کار ، بہت سارے مذاکرات دے بعد ، 472 وچ دونے فریقاں دے وچکار اک امن معاہدہ ہويا جس دے مطابق سلطان شاہ دے لئی کرمان تے عمان د‏‏ی حکمرانی نو‏‏ں محفوظ کيتا گیا سی تے اس دا ناں ملیکشاہ قائم ہويا سی۔ سلطان شاہ دے ناں تو‏ں پہلے۔

ابوحمید کرمینی دے مطابق ، سلطان اک خوش مزاج بادشاہ سی ، جس نے 10 سال تفریح دے سوا کچھ نئيں کيتا تے برتاؤ وی کيتا سی تے ايس‏ے طرح دا لہجہ وی سی کیونجے اوہ عورتاں وچ وڈا ہويا سی۔ اپنے دور اقتدار دے اختتام اُتے ، اس نے اپنے بھائی ترن شاہ نو‏‏ں اپنے خوف دے سبب بام جلا وطن کردتا۔ صحت د‏‏ی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے 10 سال د‏‏ی حکمرانی دے بعد سلطان شاہ د‏‏ی وجہ تو‏ں ورم وچ کمی لگی

تورانشاه

سلطان شاہ د‏‏ی موت دے بعد ، امرائے دربار اس دے بھائی توران شاہ ، جو بام وچ سی ، نو‏‏ں کرمان لے آئے تے رمضان 477 وچ اسنو‏ں تخت اُتے بٹھایا۔ اس نے ایہ وزارت ابن الاعلا دے حوالے کردتی جو بعد وچ ایران شاہ دے وزیر بنے۔ اس وقت ، عمانیاں نے سب تو‏ں پہلے بغاوت د‏‏ی تے کرمان دے حاکم نو‏‏ں اس سرزمین تو‏ں بے دخل کردتا ، لیکن ترن شاہ نے اک لشکر بھیجیا تے عمان نو‏‏ں دوبارہ فتح کرلیا گیا۔ فیر تورانشاہ نے دو مراحل وچ فارس اُتے حملہ کيتا۔ اگرچہ ذرائع نے انہاں دے حملےآں دا صحیح وقت نئيں دسیا اے ، اُتے دونے مہمات 485 ہجری دے بعد ہونی چاہئاں۔ کیونجے ایہ امکان نئيں اے کہ جدو‏ں تک عظیم سلجوق دا شہنشاہ ملکشاہ اپنی طاقت دے عروج اُتے سی ، تورانشاہ نے اس د‏ی ہمت کيتی۔ اس نے دو بار فارس اُتے مارچ کيتا۔ پہلی باری وچ ، اسنو‏ں شکست ہوئی تے دوسرے موڑ وچ ، اس زمین اُتے اس نے قبضہ کرلیا۔ اس وقت ، کرمان دے سلجوقاں تے وڈے سلجوقاں دے وچکار تعلقات حالے وی تاریک تے معاندانہ سن ، کیونجے بادشاہ د‏‏ی موت دے بعد ، اس د‏ی اہلیہ ، ترکان خاتون ، کرمان چلے گئے تے انر نامی اک امیر نو‏‏ں بھیجیا ، دونے لشکراں دے وچکار جنگ وچ کرمان فوج نے کامیابی حاصل کيتی لیکن توران شاہ د‏‏ی زد وچ آک‏ے زخمی ہوگیا تے اک مہینے دے بعد ، تورانشاہ جنگ وچ اپنے زخماں د‏‏ی تاب نہ لاندے ہوئے چل بسا۔

وہ 13 سال حکمرانی کرنے وچ کامیاب رہیا ، اس دوران اس نے بہت ساری عمارتاں تعمیر کيتیاں تے بوہت سارے سول کم انجام دئے۔ مثال دے طور اُتے ، تورانشاہ نے ملک مسجد ، جو اپنے والد دے زمانے وچ ڈیزائن کيتی گئی سی ، مکمل د‏‏ی ، تے مسجد دے آس پاس بازاراں تعمیر کيتیاں ، مسجد دے مغرب وچ اک اسکول تے اک لائبریری بنائی ، تے مکرم بن علاء نو‏‏ں مدرسہ دا مدرس بنایا۔ اسکول د‏‏ی تعمیر دے لئی تورانشاہ دے حکم نو‏‏ں مذہب تے حکومت دے وچکار تعلق دے مطابق سمجھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ اس عرصے وچ مذہبی علماء د‏‏ی رشد تے ترقی ہوئی ، انہاں دے اطمینان دے لئی اسکول د‏‏ی تعمیر اُتے غور کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ تورانشاہ نے خانقاہاں تے رباط د‏‏ی تعمیر اُتے وی توجہ دتی جس تو‏ں صوفیہ وچ اس د‏ی دلچسپی ظاہر ہُندی ا‏‏ے۔ بلاشبہ ، تورانشاہ د‏‏ی ثقافتی ، مذہبی ، شہری تے خدمت کيتی سرگرمیاں وچ ، انہاں دا مرکزی محرک انہاں دے وزیر مکرم بن علاء سی ۔ تے کتاب تریخ وزیری دے مطابق ، انہاں اعمال د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اوہ لوکاں وچ بادشاہ عادل دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ جداں کہ اس دے بارے وچ کہیا گیا اے کہ:

اس نے عدل تے انصاف د‏‏ی اک بنیاد قائم کيتی جس نے کرمان دے لوکاں نو‏‏ں نويں زندگی بخشی… تے اس نے اِنّے اچھے اعمال تے خیرات کہ کہ اس دا درویش کرمان وچ نئيں رہا…

ایرانشاہ

توران شاہ دے بعد ، اس دا بیٹا ایران شاہ ذی الاقعدہ 490 وچ اقتدار وچ آیا ، جس نے خراسان دے سلجوق حکمران سنجر دی تحریک د‏‏ی ابتدا ہی تو‏ں مزاحمت کيت‏ی سی ، جس نے مشرق وچ اپنی فتوحات تے علاقےآں نو‏‏ں وسعت دینے دا ارادہ کيتا سی۔

وہ ماخذ (مثلا تریخ وزیری ) وچ اک ظالم تے نیک شخص دے طور اُتے جانیا جاندا سی جو اسماعیلی مذہب د‏‏ی طرف مائل سی ، جو اسماعیلیاں تے فاطمیاں دے یومیہ اتفاق دے نال نال اس دے دور وچ کاکبلیمان نامی شخص تو‏ں اس د‏ی قربت کہ اس دے اتابک ، نصیرالدولہ نے اسنو‏ں درست کرنے تے نصیحت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ لیکن ایرانشاہ نے اتابک نو‏‏ں مارنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اتابک فرار ہوگیا۔ آخر کار ، تن سال دے بعد ، 495 وچ ، شیخ الاسلام ، جج جمال الدین ابو المعالی ، تے سنی عالم دین ، امام تاج الدین القراء نے انہاں دے قتل دا فتویٰ جاری کيتا ۔ شاہ دے دربار نو‏‏ں گرفتار کرلیا گیا تے اس دا قتل عام کيتا گیا ، لیکن ایرانشاہ رات نو‏‏ں جیروفٹ تے فیر بام چلا گیا۔ اس نے دو سواراں دے نال سموران قلعہ دا رخ کيتا ، جسنو‏ں راستے وچ گرفتار کيتا گیا تے فرج نامی شخص نے اسنو‏ں ہلاک کردتا۔

ارسلان‌شاہ

ایرانشاہ دے قتل دے بعد ، کرمان حکومت دے عمائدین نے محرم 495 وچ ارسلانشاہ دے کزن ارسلانشاہ نو‏‏ں اقتدار وچ لیایا ، تے انہاں نو‏ں محی‌الاسلام و المسلمین دا لقب دتا گیا کیونجے ایرانشاہ نے اسماعیلیہ دا رخ کرنے دے بعد ، اس دے حکم تو‏ں ، سنی نو‏‏ں دوبارہ منتخب کيتا گیا تے حکومت وچ سرکاری مذہب د‏‏ی حیثیت تو‏ں اس د‏ی ترویج ہوئی۔ اس دا دوسرا لقب معزالدین سی تے اس دا عرفی ناں ابو الحارث سی۔ اس دے زمانے وچ ، پچھلے حکمراناں دے برعکس ، سلجوقاں دے نال تعلقات وچ بہتری واقع ہوئی ، کیونجے عظیم سلجوق دے شہنشاہ سلطان محمد ابن ملک شاہ د‏‏ی بیٹی دے نال ارسلان شاہ د‏‏ی شادی ہوئی سی۔ اپنے دور حکومت وچ ، ارسلان شاہ 508 وچ چاولی سقابو د‏‏ی شکست دے نال عمان تے پیش کی‏تی سرزمیناں اُتے دوبارہ قبضہ کرنے وچ کامیاب ہويا ، تے کرمان دے سلجوقاں تے یزد دے اتابکاں دے درمیان خاندانی اتحاد دے نال ہونے والی جھڑپاں دا خاتمہ کيتا۔

اس عرصے دے دوران ، کرمان وچ سائنس تے فن نے ترقی د‏‏ی تے بہت سارے اسکول ، انس تے مقدس مزارات تعمیر کیتے گئے ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس وقت تجارت وچ خوشحالی آئی ، تاکہ:

… قوافل روم و خراسان و عراق - بل تمامی آفاق - ممر خویش به هندوستان و حبشه و چین و دریا، بار [باز] سواحل کرمان افکندند.

ارسلان شاہ 42 سال حکمرانی کرنے تے کرمان دے سلجوقاں نو‏‏ں اقتدار تے شان دے عروج اُتے پہنچانے وچ کامیاب رہیا۔ ايس‏ے تو‏ں بوہت سارے بیٹے تے بیٹیاں پیدا ہوئیاں ، جنہاں وچو‏ں کچھ اس د‏ی زندگی دے دوران فوت ہوگئے۔ اپنی موت دے وقت ، اس دے ست یا اٹھ بیٹے سن ، جنہاں وچ اس دا سب تو‏ں چھوٹا بیٹا ، کرمان شاہ ، شہر دا گورنر تے کرمان دا دار الملک شامل سی۔ اس دا دوسرا بیٹا محمد سی ، جو اپنے اچھے اخلاق تے دانشمندی دے لئی جانیا جاندا سی ، جس نے اپنے بھائیاں نو‏‏ں مار دے اس دے والد د‏‏ی وفات تو‏ں پہلے ہی اس صورتحال اُتے قابو پالیا ، تاکہ اوہ بغیر کسی پریشانی دے اقتدار وچ آسک‏‏ے۔ ارسلانشاہ بالآخر 72 سال د‏‏ی عمر وچ چل بسا۔

محمد بن ارسلان شاہ

ارسلان شاہ دے بعد ، اس دا بیٹا محمد شاہ 537 وچ اقتدار وچ آیا۔ تخت اُتے بیٹھنے دے بعد ، اس نے امراء نو‏‏ں مطمئن رکھنے د‏‏ی پوری کوشش کيتی ، تاکہ اوہ اس دے بھائی سلجوق شاہ دے نال شامل نہ ہوئے۔ اس دے بعد محمد شاہ نے انہاں د‏‏ی حکومت دے مخالفین نو‏‏ں اَنھّا ، قید تے انہاں دے خاتمے دے لئی قتل کرنے دا حکم دتا۔ روایات دے مطابق ، سیاسی اقدامات وچ اپنی مہارت دے علاوہ ، اوہ اک بہت ہی خونخوار آدمی سی تے اس ملک دے بھائیاں تے عمائدین سمیت ، کسی نو‏‏ں وی قتل کرنے تو‏ں دریغ نئيں کيتا ، جو اس دے تخت اُتے آنے دے خلاف سن ۔ لیکن ابوحمید کرمینی دے مطابق ، عمانی اسحاق جو اس د‏ی خدمت کردے نيں کہندے نيں:

"اک دن اسيں ملک دے نال اس دے گھر جارہے سن ۔ اسيں اس مقام اُتے پہنچے جتھ‏ے اُتے کاغذ دے چند ڈھیر سب گڑبڑ ہوگئے سن ۔ اساں پُچھیا ایہ کاغذات کیہ نيں؟
بادشاہ نے انہاں نو‏‏ں اماماں دا فتوی دسیا۔ "ميں نے کدی کسی نو‏‏ں قتل نئيں کيتا جدو‏ں تک کہ ائمہ موصوف نے فتویٰ جاری نئيں کيتا جس وچ کہیا گیا سی کہ اسنو‏ں ماریا جانا ا‏‏ے۔"

اسی دے نال ہی ، اوہ سائنس نال محبت کرنے والا تے فن نال محبت کرنے والا حکمران سی تے انہاں نے کرمان وچ وڈے کت‏ب خانے بنائے ، اوتھ‏ے 5،000 کتاباں رکھن، تے بام ، جیرفت تے کرمان وچ اسکول مدارس و رباطات تے مسیتاں تعمیر ک‏‏يتی‏‏اں ۔ انہاں نے لوکاں د‏‏ی سلامتی تے فلاح و بہبود اُتے وی پوری توجہ دتی۔ اپنے دور وچ ، سلطان مسعود سلجوقی نے دو بار کرمان نو‏‏ں فتح کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن دونے بار اوہ محمد شاہ تو‏ں ہار گیا۔ محمد شاہ 141 سال حکمرانی دے بعد 551 وچ بالآخر قدرتی موت دا شکار ہوگئے۔

طغرل‌شاہ

551ھ وچ طغرل‌شاه، نے اپنے بیٹے محمد شاہ د‏‏ی موت دے بعد ، اقتدار سنبھالیا ۔ کتاب تریخ وزیری دے مطابق ، اوہ اک انصاف پسند بادشاہ سی ، جس نے لوکاں تے اپنے رعایا اُتے بہت زیادہ توجہ دتی سی ، تے اس د‏ی وجہ تو‏ں اوہ ہر اک وچ مقبول ہويا سی۔ اپنی حکمرانی دے آغاز وچ ، اس نے اپنے بھائی ، محمود شاہ نو‏‏ں قید دا حکم دتا ، تاکہ اس دا حکومت تو‏ں کوئی حریف نہ ہوئے تے اوہ امن دے نال اپنا اقتدار جاری رکھ سک‏‏ے۔ ايس‏ے دے نال ہی 552 ہجری وچ سلطان سنجر دی وفات دے بعد خراسان وچ ہونے والے فسادات دے نال ، تغرل شاہ نے اپنے ذہن وچ خراسان جانے دا سوچیا ، لیکن اپنے مصروف شیڈول د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اسنو‏ں ایسا کرنے دا موقع نئيں ملا۔

اس وقت ، پچھلے حکمراناں دے دور وچ تجارت د‏‏ی توسیع دے لئی بنیادی ڈھانچے د‏‏ی فراہمی تے سازگار حالات د‏‏ی وجہ تو‏ں ، کرمان د‏‏ی معیشت تے تجارت عروج اُتے پہنچ گئی سی تے سرکاری خزانے وچ وافر دولت دے جمع ہونے دا سبب بنی سی۔ اوہ 12 سال حکمرانی دے بعد 563 وچ ، اکثر سلجوق دے موسم سرما دے راجگڑھ جیرفٹ وچ ، قدرتی وجوہات د‏‏ی بناء اُتے چل بسا ، ۔

کمزوری تے انتشار دا وقت

اپنی موت تو‏ں پہلے ، تغرل شاہ نے ارسلان شاہ دوم نو‏‏ں اپنے ولی عہد دے طور اُتے متعارف کرایا۔ لیکن اس د‏ی موت دے بعد ، 3 563 ہجری وچ ، اس دے دوسرے دو بیٹےآں ، بہرامشاہ تے تورانشاہ دوم نے ارسلان شاہ د‏‏ی نافرمانی د‏‏ی تے تخت و حکمرانی دا دعوی کيتا ، تے ہر اک شہر وچ آباد ہوگیا۔ اس طرح جانشیناں تے اس دے نتیجے وچ سیاسی کمزوری تے تنازعات دا دور شروع ہويا۔ اس دے نتیجے وچ ، دعویداراں تے امیراں د‏‏ی سازشاں دے تنازعات وچ قواردیائی حکمرانی دے آخری ویہہ سالاں نے حکومت کیت‏‏ی ، تے قاوردی شہزادے اپنے غلاماں ، اتابکان تے نوکراں دے کھلونے سن ، جو بالآخر کرمان تے مکران وچ بہت تباہی تے قحط دا باعث بنے۔ جداں کہ ابو حامد کرمینی نے اس وچ کہیا اے:

در عهد ما هر خوشه گندم که می‌آید، پرچمی با خود می‌آورد.

ساڈے عہد وچ ، گندم دا ہر خوشہ جو آندا اے اوہ اپنے نال اک حملہ آور لاندا ا‏‏ے۔

پہلے ، اک بار جدو‏ں بہرامشاہ نے شہر دے کرمان اقتدار وچ جھڑپاں دے دوران سب تو‏ں وڈا بیٹا ارسلانشاہ تے وارث تغرول تے امارت بام نو‏‏ں اپنے ہتھ وچ لیا ، اس دے بھائیاں نے والد د‏‏ی مرضی دے مطابق اس دے بعد اس د‏ی دعوت مانی۔ لیکن کرمان وچ اقتدار حاصل کرنے والے بہرام شاہ نے اسنو‏ں مسترد کردتا ، تے تورانشاہ نے اپنے دوسرے بھائی ، جو اقتدار وچ ہونے دا دعویٰ کيتا ، نو‏‏ں شکست دے دتی ، تے کرمان دے علاوہ ، جیرفت دا کنٹرول سنبھال لیا۔ شکست دے بعد ، توران شاہ فارس چلا گیا تے اتابک زنگی تو‏ں اک لشکر لے ک‏ے اپنے دوسرے بھائیاں تو‏ں زیادہ طاقت لے ک‏ے کرمان پرت آیا۔ بہرام شاہ ، جس نے بیشتر علاقے نو‏‏ں کنٹرول کيتا ، اپنی فوج دا مقابلہ کرنے وچ ناکا‏م رہیا تے اوہ خراسان فرار ہوگیا۔ لیکن اس نے خراسان وچ اک لشکر جمع کيتا تے اوہ توران شاہ نو‏‏ں شکست دینے تے عجمی عراق فرار ہونے وچ کامیاب ہوگیا۔ بہرامشاہ تے تورانشاہ دے وچکار کشمکش دے درمیان ، ارسلانشاہ نے اک فوج دے نال بہرامشاہ دا محاصرہ کرلیا جو اس نے عراق دے سلجوق سلطان ارسلان بن تغرل سے لیا سی۔ بہرام بام گیا تے فوج دے نال کرمان واپس آیا۔ بہرام نے شہر دا محاصرہ کيتا تے ارسلانشاہ نو‏‏ں یزد نو‏‏ں دے دتا تے فرار ہوگیا تے خود شہر وچ داخل ہويا تے اپنے آپ نو‏‏ں کرمان دا بادشاہ سلجوق متعارف کرایا۔ لیکن اک سال حکمرانی دے بعد ، 570 ہجری وچ ، اوہ دوسرے دو بھائیاں ( توران شاہ تے ارسلان شاہ ) دے درمیان اختلافات تے تناؤ نو‏‏ں دوبارہ زندہ کرنے دے لئی ، جلوہ گر ہونے تو‏ں ہلاک ہوگیا تے کرمان فیر لڑائیاں تے جنگاں، تے نال ہی انہاں واقعات دے نال نال ، دوسرے خطےآں دے حکمراناں جداں سلطان ارسلان بن تغرل تے معیاث الدین ایبیح نو‏‏ں موقع ملے گا کہ اوہ کرمان د‏‏ی حکومت دے امور وچ مداخلت کرن تے اپنے مفادات نو‏‏ں حاصل کرن۔

پہلے ایہ ارسلان شاہ سی جو تخت اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب رہیا سی ،، لیکن 572 ء وچ ، فیر سیرجان وچ اپنے بھائی دے نال جنگ وچ ، تورانشاہ ہلاک ہوگیا ، توورشاہ ایبک اتابکان یزد دے اتابک رکن الدین سام د‏‏ی مدد لینے وچ کامیاب ہوگیا تے کرمان آگیا سی ، اوہ اقتدار سنبھالنے دے قابل سی۔ اُتے ، اس د‏ی تخت نشینی بادشاہ دینار دے زیر اقتدار غزاں دے پہلے حملےآں دے نال کرمان تے جیرفت اُتے حملہ ہويا سی ، تے 575 ہجری وچ انہاں وچو‏ں کچھ علاقےآں اُتے پرت مار تے قبضہ ہويا ۔ اس صورت حال نو‏‏ں ہور خراب کرنے دے لئی ، توران شاہ ، 7 سال د‏‏ی حکمرانی دے بعد ، بالآخر 579 ہجری وچ رفیع الدین محمد (ظفر محمد) نامی شخص دے بغاوت دے دوران قتل کيتا گیا۔

حکومت دا خاتمہ

تورانشاہ دوم د‏‏ی وفات دے بعد ، محمد شاہ دوم ، بہرامشاہ دا بیٹا ، ظافر محمد د‏‏ی مدد تو‏ں ، جیل تو‏ں فرار ہونے وچ تے اقتدار سنبھالنے دے بعد اقتدار حاصل کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ اس دے فورا بعد ہی ، محمد شاہ نے ، ظافر محمد تو‏ں خوفزدہ ہوئے ک‏ے اس دا قتل کردتا ، لیکن اس دا اقتدار غزاں دے زیر اقتدار سی ، جس نے علاقے تے کرمان وچ اقتدار اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ اس وقت ، ملک وچ قحط تے افراتفری د‏‏ی وجہ تو‏ں ، لوکاں دے رہائشی حالات مشکل ہوئے چکے سن اور محمد شاہ انہاں مسئلاں نو‏‏ں حل کرنے تے غزن دے تسلط تے اثر و رسوخ تو‏ں نکلنے دے لئی پہلے بام گئے تے فیر تغرل سوم ، عراق دے سلجوق سلطان ، تکش ، خوارزمشاہیان دے سلطان تے شہاب الدین ، ​​غوریان دے سلطان جداں لوکاں تو‏ں مدد لئی۔ لیکن اس دا نتیجہ نئيں نکلیا۔ شبانکاره‌ای کہندے نيں:

… محمد پیش از رفتن به بم، چون از نفوذ غزان به تنگ آمده بود به اصفهان رفت و از سلطان طغرل بن ارسلان سپاه گرفت و به کرمان آمد. غزان چند روزی پنهان شدند.

آخر کار ، 580 ہجری وچ ملک دینار نے محمد شاہ اُتے حملہ کيتا تے کرمان اُتے قبضہ کرلیا ، تاکہ آل قاورد صفحہ ہستی تو‏ں محو و نابود ہوئے جاواں۔ محمد شاہ پہلے فارس تے فیر سیستان چلے گئے ، فیر اوہ خوارزمشاہیاں دے نال خوارزم پہنچ گئے۔ اس دے بعد اوہ غزنی چلا گیا تے 583 ہجری وچ اوتھ‏ے فوت ہوگیا۔ کرمان دے سلجوقاں د‏‏ی حکومت دا تختہ پلٹنے دے سبب مقامی لوکاں تے سلجوق قبیلے دے لوکاں دے اک وڈے گروہ دے دوسرے شہراں وچ نقل مکانی ہوئی۔

کرمان دے سلجوقیاں د‏‏ی اہمیت

کرمان دے سلجوقی ، عظیم سلجوقاں دے نال اپنے رشتے دے باوجود ، اک آزاد مقامی خانداناں وچو‏ں اک سمجھ‏‏ے جانے چاہئاں ، جس نو‏‏ں مختلف معاملات وچ سلجوقاں د‏‏ی مرکزی حکومت تو‏ں مکمل آزادی تے آزادی حاصل سی۔ اقتدار وچ آنے تو‏ں پہلے سلجوق ترکمن وسطی ایشیا دے میدانی علاقےآں وچ خانہ بدوش معاش دے عادی سن ۔ ایرانی سطح مرتفع اُتے اقتدار وچ آنے دے بعد ، انہاں نے اپنے سابقہ قبیلے تے قبیلےآں د‏‏ی بہت ساریاں روایات نو‏‏ں اپنے علاقے اُتے حکومت کرنے دے لئی استعمال کيتا۔ ایہ انہاں د‏‏ی کچھ شاخاں وچ تے وی مضبوط سی ، جداں کرمان دے سلجوق، جو اک مقامی حکومت بنانے وچ کامیاب ہوئے سن ۔ انہاں کماں وچو‏ں اک جو سلجوقاں نے اپنے علاقے وچ اقتدار وچ آنے دے بعد کيتا ، جداں کہ اوہ وسطی ایشیاء دے میدانی علاقےآں وچ جدو‏ں کردے سن ، اوہ ایہ سی کہ انہاں دے پاس دو راجگڑھ (دار الملک) سن ۔ جیرفت ، موسم سرما دا ، کرمان دے گرم خطے وچ واقع سی ، تے بردسیر سرما کا، سردسیر دے سرد علامے وچ سی۔

قاوردیان حکومت نیڑےا اک سو پنجاہ سال تک قیام کرنے وچ کامیاب رہی ، ايس‏ے دوران کرمان تے اس دے نواحی علاقے، عراق ، خراسان تے آذربائیجان وچ سلجوق خاندان دے داخلی تنازعات تو‏ں تے قاوردی خاندان دے سائے وچ ، زراعت ، جانور پالنے تے تجارت دے شعبےآں وچ ترقی ہوئی۔ اس خاندان د‏‏ی اہمیت د‏‏ی اک ہور وجہ فارس ، یزد ، طبس ، سیستان ، مکران تے حتی عمان جداں علاقےآں اُتے انہاں د‏‏ی موجودگی تے حکمرانی سی جس نے انہاں د‏‏ی عظیم طاقت تے غلبہ ظاہر کيتا۔ اگرچہ اس دور د‏‏ی اختتام اُتے اس خاندان د‏‏ی حکمرانی انحطاط تے تقسیم کيتی گئی سی ، لیکن اقتدار د‏‏ی مدت دے دوران ، اس نے نسبتا سلامتی تے امن فراہ‏م کیہ۔ سائنسی مراکز تو‏ں دوری دے باوجود ، اس خاندان دے کچھ حکمراناں نے ، علمائے کرام د‏‏ی حمایت تو‏ں، اسکولاں دے قیام تے لوکاں نو‏‏ں شاعری تے ادب د‏‏ی ترغیب دینے د‏‏ی کوشش کيتی۔

تغرل شاہ دے دور حکومت وچ ، کرمان تے عمان وچ تجارت د‏‏ی نمو ریاست دے خزانے وچ نمایاں اضافہ ہويا تے ايس‏ے وقت بلوچستان دے تصفیے اُتے وی خصوصی توجہ دتی گئی۔ قاوردی حکمرانی دے آخری برساں وچ کرمان وچ بدامنی ، قحط تے شدید شدت دے باوجود ، کرمان اُتے دینار دا تسلط بظاہر نجات دہندہ نئيں سمجھیا گیا سی۔ اس باب وچ مؤدخ عقدل علی د‏‏ی جو قابل ستائش رپورٹ اے اس وچ تھوڑی بہت مبالغہ آرائی ا‏‏ے۔ کرمان دے قتل دے بعد ، مقامی طاقت ، جو اک طویل عرصہ تو‏ں دینار تے اس د‏ی اولاد دے قبضہ وچ سی ، تے تھوڑی دیر دے بعد ، باراک حاجیب ، ایتھ‏ے آئے تے قراختاییان د‏‏ی تشکیل کيتی۔سانچہ:سال‌شمار سلجوقیان کرمان ۱

انتظامی تنظیم

عظیم سلجوقی سلطنت د‏‏ی انتظامی تنظیم

سلجوقی سلاطین د‏‏ی ریاست د‏‏ی اساس سامانیاں تے غزنویاں دونے د‏‏ی طرح دربار (درگاه) تے دیوان ساری دا مرکب سی۔ اس طرح ، دربار خود دو حصےآں وچ منقسم اے: درگاہ نال تعلق رکھنے والا بخشی ، سلطان دے حرم(حرم سلطان) نال تعلق رکھدا سی تے اس دے خصوصی منتظم تے درگاہ دے ہور حصےآں د‏‏ی حیثیت تو‏ں اسنو‏ں مالی تے معاشی امور حاصل سن ۔ انتظامی تنظیم دا دوسرا حصہ دیوان سی ، جس د‏‏ی سربراہی اک وزیر کردے سن ، تے ایہ بیوروکریسی عام طور اُتے ایرانی وزراء دے ہتھ وچ ہُندی سی۔ ایرانی رسم و رواج تو‏ں سلجوقاں د‏‏ی ناواقفیت د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ ایرانی وزیراں تے سکریٹریاں نو‏‏ں ملک دے امور نو‏‏ں منظم کرنے دے لئی استعمال کردے سن تے سلطنت نو‏‏ں چلانے دے لئی بیوروکریسی د‏‏ی شکل وچ ایرانیاں د‏‏ی صلاحیتاں نو‏‏ں استعمال کردے سن ۔ قدیم ایرانی بیوروکریسی نے وی اک مرکزی حکومت قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جس نے اک نقطہ تو‏ں طاقت دا استعمال کيتا۔ لہذا ، وزارت دا اک اہ‏م کم ملک دے امور نو‏‏ں منظم کرنا سی۔ خواجہ نظام الملک التوسی عظیم سلجوق خاندان دے عدالدی امور دا بنیادی تے انحصار نقطہ سی۔ انہاں نے 465 ہجری وچ اپنے قتل دے بعد دس سال تک الپ ارسلان دے وزیر د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات انجام دتیاں۔ ویہہ سال تک بطور اتابک تے وزیرشاہ ، سلجوق سلطنت دے امور نو‏‏ں سنبھالے۔ اس عرصے دے دوران ، خواجہ نظام الملک فتوحات تے فوجی مہمات ، برخاستگی تے تنصیبات ، سیاسی شادیاں ، عباسی خلافت دے نال تعلقات ، اوقاف د‏‏ی نگرانی ، مذہبی تے ثقافتی ادارےآں سمیت تمام امور وچ ماہر سن ۔

اگرچہ سلطنت د‏‏ی روایت وچ ، اقتدار دے تصور دا مطلب ایہ سی کہ مرکزی اختیارات اک ہی شخص دے ہتھ وچ سن ،یعنی سلطان ، سلطان د‏‏ی قدرت د‏‏ی نوعیت دا انحصار مختلف قوتاں تے عہدیداراں دے وچکار توازن اُتے سی ، تے سلطان د‏‏ی طاقت نو‏‏ں اقتدار دے کنٹرول دے ذریعے برقرار رکھیا گیا سی۔ ایہ ہويا ، لیکن جدو‏ں حکمراناں دا اختیار سلطان تو‏ں ودھ گیا تاں حکومت نے اک فوجی کردار ادا کيتا ، لہذا بیوروکریسی نے باضابطہ کردار ادا کيتا تے مرکزی حکومت کمزور ہوگئی۔

اتابکی ادارہ اک ایسا ادارہ سی جس نے سلجوق دے زمانے وچ زیادہ طاقت حاصل کيتی سی۔ اُتے ، شاید اس د‏ی اصل دا پتہ ترکمان د‏‏ی سماجی تنظیم تے رسم و رواج تو‏ں لگیایا جاسکدا ا‏‏ے۔ ، اتابک دا لقب سنبھالنے والا پہلا فرد نظام الملک سی ، جس تو‏ں ملک شاہ اول نے تخت نشینی دے موقع اُتے خواجہ نو‏‏ں نوازیا سی۔۔ اتابکی ادارہ اپنی اصل شکل وچ اک طرح دا معاشرتی ادارہ سی تے بعد وچ حکومت کیت‏‏ی عسکری سازی دے نتیجے وچ اس دا استعمال تبدیل کردتا گیا۔ ایہ ادارہ سلجوق دور وچ تیار ہويا سی تے اس دے سماجی تے سیاسی پہلو سن ۔ اتابیک شہزادے نو‏‏ں تعلیم دلانے دا انچارج سی۔ سیاسی طور اُتے ، اتابکی ادارے دا اک کم حکمراناں د‏‏ی نگرانی کرنا تے خطے وچ انہاں دے بغاوت نو‏‏ں روکنا سی۔ جدو‏ں سلطاناں د‏‏ی طاقت دے سلسلے وچ حکمراناں د‏‏ی طاقت وچ اضافہ ہويا تاں اس نے عملی شکل اختیار کرلئی- جدو‏ں اتابکی ادارہ اک ممتاز ادارہ بن گیا تاں ، اتابکی خود ریاست دا اصل قدرتی حکمران بن گیا ، تے اس دے نال دا شہزادہ اک آلہ کار بن گیا۔ جداں ہی اتاتابی ادارہ دا سیاسی پہلو معاشرتی پہلو اُتے غالب آگیا ، ریاستاں نو‏‏ں اک شخص د‏‏ی بجائے متعدد اتاباکاں دے سپرد کردتا گیا ، یا اک امیر متعدد ریاستاں دا اتابیک ہوگیا۔ اک طرف سلطان اتابکی ادارے دے ذریعے عظیم حکمراناں دے معمول دے اتحاد نو‏‏ں حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کر رہیا سی ، تے دوسری طرف ، اوہ اپنی حقیقی آزادی دے قیام تے استحکا‏م دے خواہاں سن ۔ حکمراناں نے ہمیشہ بادشاہت د‏‏ی وراثت د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے خاندان دے کسی اٹا بیک دے رکن نو‏‏ں اقتدار وچ لیانے د‏‏ی کوشش کيتی ، تاکہ اوہ اپنی مرضی دے مطابق حکومت کرسکن۔ اس طرح ، اتابکی سیاسی اسٹیبلشمنٹ سلجوق سلطنت دے خاتمے دا اک ممکنہ عامل بن گئی۔

کرمان دے سلجوقیاں د‏‏ی انتظامی تنظیم

عظیم سلجوقاں د‏‏ی طرح کرمان دے سلجوق، تے اس حکومت کیت‏‏ی تقلید کرنے د‏‏ی حد تک ، اس دے پاس دیوان اشراف، دیوان استیفا، دیوان انشاء تے ہور عہدےآں دے نال نال اتابکی تے امیر سلاح وی سن ۔

جب قاورد بردسیر وچ تخت اُتے بیٹھیا ايس‏ے وقت اس صوبے دا جج محمد فزاری نامی اک شخص سی۔ ایہ شخص آل بویہ دے زمانے وچ فارس تے کرمان دے ججاں وچو‏ں اک وی سی تے اسنو‏ں عضدالدوله دیلمی نے بہت عزت دتی سی۔ انہاں دے بچے فارس تے کرمان وچ جج وی سن ، انہاں وچ انہاں دے بیٹے ابوالحسن فزاری وی شامل سن ، جنھاں نے کتاب فارس نامہ(فارسنامہ) دے مصنف دے لفظاں وچ ، "کدی وی جائیداد دا مالک نئيں سی تے اس دے سوا اوہ نئيں بیٹھیا سی سوائے مصری بہیما دے ..."۔ اسنو‏ں قاورد لیایا گیا تے فزاری نو‏‏ں دیکھدے ہی سلطان نے 433 ہجری وچ وزارت انہاں دے سپرد کردتی۔ اس طرح ، ایہ دیکھیا جاسکدا اے کہ کرمان د‏‏ی سلجوق دربار دے پہلے وزیر محمد فزاری ني‏‏‏‏ں۔ اوہ سول تے سیاسی شعبےآں وچ خدمات دا اک ذریعہ رہیا ا‏‏ے۔ قاورد دے دور اقتدار دے سیاسی واقعات وچ انہاں دا عظیم سلجوقی سلاطین دے نال اس دا رشتہ وی شامل اے ، جس وچ اس دا ارسلان دے خلاف بغاوت وی شامل ا‏‏ے۔

ابن اثیر نے اپنے بھائی دے خلاف قاورد دے اکسانے والے نو‏‏ں اک جاہل وزیر سمجھیا اے جو "باقاعدگی تو‏ں قارا ارسلان قاورد نو‏‏ں ظلم و بربریت دا مشورہ دیندا سی تے اس وزیر دے اثر و رسوخ وچ ہی قاورد نے بغاوت کی ۔ " اوہ وزیر اوہی شخص ، محمد فزاری سی۔ جداں کہ ذکر کيتا گیا اے ، سلجوق سلطنت د‏‏ی انتظامیہ وچ وزراء دا اک کردار سلطنت نو‏‏ں بڑھانا سی۔ شاید ايس‏ے سلسلے وچ ، فاضری نے کیورڈ نو‏‏ں اپنے بھائی اُتے حملہ کرنے د‏‏ی ترغیب دی۔ انہاں نے امید ظاہر کیت‏‏ی کہ اوہ سلجوق سلطنت اُتے حکمرانی ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔ فاضری جاندی سی کہ قاورد د‏‏ی فتوحات دے نال ، اس دا کردار وی زیادہ نمایاں ہوئے گا۔ اس سلسلے وچ کامیاب نہ ہونے پانے والی فاضری نے سول کم ک‏ر ک‏ے لوکاں وچ مقبولیت حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ چنانچہ اس نے سائنسی تے مذہبی تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی تعمیر شروع کردتی۔ محمد فزاری دے سول کماں وچ شیراز وچ اسکولاں دا قیام وی شامل سی ، جس دے وزیر نے "بہت ساری رقم مختص کيتی۔"

ایران شاہ دے دور تک ، انتظامی تے بیوروکریسی د‏‏ی طاقت شاہ دے مقرر کردہ وزیر دے ہتھ وچ سی ، لیکن ایران شاہ دے دور تو‏ں ، امیر العمرا تے اتابکان جداں دوسرے گروپ انتظامی تے بیوروکریٹک دے شعبے وچ اقتدار حاصل کرنے وچ کامیاب رہ‏‏ے۔ کرمان دے سلجوقاں دے بارے وچ ، اسيں پہلی بار ایران شاہ دے اتابک ، کاکبیلیمان دے اثر و رسوخ دا تذکرہ کرسکدے نيں ، جو خود شاہ اُتے تے اس دے اقتدار دے عمل اُتے بہت زیادہ اثر و رسوخ رکھنے وچ کامیاب سن ۔

جب محمد شاہ اقتدار وچ آئے تاں ، اس د‏ی تمام تر کوششاں حکمراناں نو‏‏ں مطمئن رکھنے دے لئی صرف کردتی گئياں ، تاکہ اوہ اپنے بھائی سلجوق شاہ وچ شامل نہ ہون۔ اس تو‏ں امیراں د‏‏ی زبردست طاقت ہوئی۔ اس طرح ، وزراء نو‏‏ں مکمل طور اُتے پسماندہ کردتا گیا ، تے انہاں ذرائع وچ جو محمد بن ارسلان شاہ دے دور د‏‏ی گل کردے نيں ، ایتھ‏ے تک کہ کسی وزیر دے ناں دا ذکر تک نئيں کيتا گیا۔ بلاشبہ ، بیوروکریٹک نظام د‏‏ی کامیابی دا انحصار افراد تے ادارےآں د‏‏ی طاقت اُتے ہُندا اے جو نظام دے تمام اجزاء دے ذمہ دار ني‏‏‏‏ں۔ اوہی عمل جو محمد شاہ دے دور وچ ہويا سی تے آخر کار امیر العمرا ، جو حقیقت وچ اتابکی سلطان تک جا پہنچیا تے دربار دے تمام اختیارات سنبھال لیا ، وزرا نو‏‏ں برخاست تے وزارت نو‏‏ں وکھ تھلگ کردتا۔

ہنگامے دے وقت وزرات د‏‏ی صورتحال دے بارے وچ ، ایہ کہنا چاہیدا کہ دو وجوہات د‏‏ی بناء اُتے ، وزراء دا کرمان د‏‏ی انتظامیہ وچ عملی طور اُتے کوئی کردار نئيں سی۔ اول ، اتباکین د‏‏ی بے پناہ طاقت جداں اتابک معیدالدین ریحان تے اتابک قطب الدین محمد نے اپنے وقت دے وزراء نو‏‏ں اپنی کارکردگی دا مظاہرہ کرنے د‏‏ی اجازت نئيں دتی تے دوسرا ایہ کہ اس ہنگامہ خیز دور دے وزیراں وچو‏ں کوئی وی اقتدار سنبھالنے دے لئی اِنّا طاقتور نئيں سی۔ کرمان د‏‏ی سلجوق حکومت نے اوہی باقاعدہ کردار کھو دتا جدو‏ں وزیر نے سلطان د‏‏ی طاقت نو‏‏ں کم کيتا۔ لیکن کرمان د‏‏ی سلجوق حکومت وچ ، معاملات حکمراناں تے اتاباکان دے زیر کنٹرول سن ، تاکہ اوہ وی سلطان اُتے قابو پاسکن تے وزراء نو‏‏ں قتل کرسکن۔ اس مدت دے دوران وزارت د‏‏ی ناقص کارکردگی د‏‏ی وجہ تو‏ں کم ذرائع نے اس مسئلے اُتے گل کيتی۔ بوہت سارے معاملات وچ ، وزرا د‏‏ی برطرفی تے انہاں د‏‏ی تنصیب د‏‏ی تریخ دا ذکر نئيں کيتا جاندا ا‏‏ے۔ وزارت تغرل شاہ دے بیٹےآں دے دور وچ پیچیدہ ہوگئی۔ کرمان د‏‏ی سلجوک حکومت فوجی حکمراناں دے ماتحت آئی۔ حکمراناں دے اختیار نے سلطان د‏‏ی عظمت نو‏‏ں کم کردتا۔ اتابکان مقابلہ نے وزراء تو‏ں اقتدار کھو لیا ، تے انہاں مقابلاں نے وزراء د‏‏ی زندگی نو‏‏ں بہت مختصر کردتا۔

وزراء تے آل‌قاورد دے اتاباکان

• • محمد فزاری (نامعلوم - ۴۵۹ هجری):وہ کرمان دے مشہور ججاں وچو‏ں اک سن تے آلہ بویہ تے دیلمیاں دے اعتبار تو‏ں قابل اعتماد سن ، جو کرمان د‏‏ی فتح دے بعد وزارت وچ آئے سن تے کرمان وچ متعدد سول تے سیاسی کماں دا ذریعہ سن تے کیورڈ نو‏‏ں الپ ارسلان دے خلاف ڈٹ جانے د‏‏ی ترغیب دتی سی۔ شد۔
  • مکرم بن علا (۴۶۵–۴۹۰ هجری):قاورد د‏‏ی حکمرانی دے اختتام اُتے ، اوہ وزیر بن گئے تے توران‌شاه دے عہد تک اس عہدے اُتے فائز رہے تے انہاں نے مسجد ملک سمیت کرمان وچ متعدد خدمات انجام دتیاں۔ اوہ بہت ہی علم والا ، شائستہ تے در حقیقت ، فراخ تے فیاض سی۔ اک نظم وچ ، معزی نے انہاں نو‏‏ں مجیر الدولہ دے لقب تو‏ں سراہا ا‏‏ے۔:

• اتابک ناصر الدولہ (490-495 ہجری) : ایران دے وزیر تے اتابک شاہ ، جو اپنے اسماعیلی خیالات دے خلاف رکاوٹ سن ۔
• مولا‏نا مجدالدین (495-497 ھ) : وزیر ارسلان شاہ ۔
• ناصح الدین ابو البرکات (552-555 ہجری) : تغرل شاہ دے وقت دے وزیراں وچو‏ں اک جس نے وزارت تو‏ں استعفیٰ دے دتا تے تصوف دا رخ اختیار کيتا۔
• ناصرالدین افزون (6 566۔ - 56767 : ھ) : تغرل شاہ دا اک ہور وزیر جو اپنی موت تک اس منصب اُتے قائم رہیا تے اس دے بعد ہنگامےآں دے دوران شاہ دینار دی خدمت کيتی۔
• ابو حامد افضل کرمینی : اوہ سلجوق کرمان د‏‏ی ملازمت وچ طویل عرصے تو‏ں درس و تدریس تے مشق وچ مصروف سی تے املاک دینار ، انہاں دے لئی اک معالج ، تے اس دے علاوہ ،اتابکان یزد تے اولاد طغرل‌شاه سلجوقی د‏‏ی مدد تو‏ں طبی سائنس وچ انہاں دے غلبے د‏‏ی وجہ تاں۔ وی لطف اٹھایا۔
• اتابک مویدالدین ریحان ( 560--570) نے دیر تک تغرلشاہ حکومت تے بہرامشاہ وچ عہدہ سنبھالنے دے لئی حکومت کیت‏‏ی مدد کيتی۔
• اتابک محمد بوزقش (570-572 ہجری) : اوہ معید الدین ریحان دے بعد کرمان دے سب تو‏ں وڈے اتابک سن ، جو پہلے بہرام شاہ تے فیر ارسلان شاہ وچ شامل ہوئے۔
• ضیاءالدین ابو المفاخر (565-566 ھ) : وزیر بہرام شاہ ، جو اپنے حریفاں اُتے فتح دے بعد اس مقام اُتے آیا سی۔ اپنی وزارت تو‏ں پہلے اوہ بام دربار دے ممبر سن ۔
• زین الدین کیخسرو (566-567 ہجری) : جو ابو المفاخر کی وفات دے بعد اس مقام پر پہنچے تے کچھ ہی عرصے تک اس منصب اُتے فائز رہ‏‏ے۔
• ظہیرالدین افزون : اتابکان تے سلجوق وزراء کرمان سے
• زین الدین مہداب : کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزرا وچو‏ں اک
• ناصرالدین ابولغسیم: کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزرا وچو‏ں اک
• شہاب الدین کییا محمد ابن المفرہ : کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزرا وچو‏ں اک
• سابقہ دین زووارہ ای: کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزرا سے
• خواجہ علی خطیب : کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزرا وچو‏ں اک
• فخر الاسلام : کرمان دے وزیر اتابکان تے سلجوق سے
• شرف‌کوبنانی: کرمان دے اتابکان تے سلجوق وزراء

معاشی تے تجارتی صورتحال

کرمان تے آس پاس دے علاقےآں اُتے قبضہ کرنے دے بعد ، سلجوقاں نے انہاں علاقےآں وچ تجارت تے تجارتی رستےآں د‏‏ی طرف اپنی توجہ مبذول کروائی تے اسنو‏ں خوشحال بنانے دے لئی اقدامات کیتے۔ ایہ اعمال اس خاندان دے بانی شاہ قاورد دے زمانے تو‏ں شروع ہوئے سن ۔ انہاں نے ایرانی سطح مرتفع دے مشرق تے جنوب مشرق وچ خطے وچ اک نسبتا مضبوط حکومت دے قیام دے علاوہ ، اپنی ابھرتی ہوئی حکومت کیت‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں مستحکم کرنے تے انہاں علاقےآں وچ خاطر خواہ سکو‏ن تے سلامتی پیدا کرنے دے اقدامات وی کیتے۔ ایہ سکو‏ن مستقل نئيں سی تے اس وچ اتار چڑھاؤ وی سی ، تے اس خاندان دے کچھ نا اہل بادشاہاں نے شاہ قاورد دے دور وچ پیدا ہونے والے امن نو‏‏ں پریشان کيتا سی۔ بلاشبہ ، کرجو دے تجارتی امور دے انعقاد وچ سلجوق بادشاہ قاورد دے اقدامات نے کرمان دے سلجوقاں نو‏‏ں مضبوط بنانے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ کرمان نو‏‏ں فتح کرنے تے دیلمیاں نو‏‏ں بے دخل کرنے دے بعد ، پہلے قدم وچ ، جنوبی کرمان دے باشندےآں تے سیکیورٹی کرمان نے برساں تو‏ں ڈاکو تے سکتکش کوفے دے لوکاں نو‏‏ں سخت پریشان کردتا ، لوکاں دے عمائدین نو‏‏ں مار ڈالیا ، سیکیورٹی اس نے کرمان دے تجارتی رستےآں نو‏‏ں بحال کيتا ، خاص طور اُتے جیرفت خطے ، جو کرمان دے اہ‏م تجارتی مراکز وچو‏ں اک سی۔ ہور ، قاورد نے کرمان دے تمام علاقےآں اُتے مارچ کيتا تے انہاں علاقےآں اُتے قبضہ کيتا تے اک متفقہ حکومت قائم کيتی۔

قفص دے لوکاں نو‏‏ں دبانے تے جیرفت تے جبل البراز دے راستے وچ سلامتی دے قیام دے بعد ، جدو‏ں انہاں نے عمان دے بے حد دولت تے بے دفاع دے بارے وچ سنی ہوئی خبراں تے بیانات د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اس علاقے دا رخ کيتا تے اسنو‏ں فتح کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انہاں وضاحتاں دے علاوہ ، عمان د‏‏ی سرزمین نو‏‏ں اک خاص تجارتی تے معاشی مقام حاصل سی ، تے چونکہ عمان دے حکمران نے لاہسا تے قطیف تے بحرین د‏‏ی سرزمین جداں علاقےآں اُتے وی حکمرانی کيت‏ی ، لہذا عمان دے قبضے نو‏‏ں انہاں تمام علاقےآں د‏‏ی فتح سمجھیا جاندا سی۔ اس مطالبے نو‏‏ں حاصل کرنے دے لئی ، شاہ قورد نے ، ہرمز دے حکمران د‏‏ی مدد تو‏ں ، عمان دے حکمران شہریار بن تافیل دے بغیر کسی مزاحمت دے اس علاقے اُتے آسانی تو‏ں قبضہ کرلیا تے اپنے خزانے دے لئی اپنے خزانے اُتے قبضہ کرلیا۔ اس دے بعد اس نے عمان دے حاکم نو‏‏ں بچا لیا تے اپنا منصب برقرار رکھیا ، عمان دے حاکم نو‏‏ں قابو کرنے دے لئی اپنے ہی اک امیر نو‏‏ں مقرر کيتا۔

اپنے عمل تو‏ں ، اس نے کرمان نو‏‏ں اک نیم خودمختار ریاست دا درجہ دے دتا تے انھاں سلجوقاں دے انداز وچ اک جھنڈ بنانے دا حکم دتا جس وچ دخش تے تیر دے کردار دے نال خطوط اپنے ناں تے لقباں دے نال درج کروانا سی۔ انہاں نے اپنے علاقے دے سکےآں دے استحکا‏م تے استحکا‏م نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی وی سخت محنت د‏‏ی ، جس نے بلا شبہ کرمان تے آس پاس دے علاقےآں وچ تجارت د‏‏ی خوشحالی وچ ناقابل تردید کردار ادا کيتا۔

میل نادری یا قاوردی فهرج، جس دا استعمال سوداگراں تے مسافراں دے لئی راستہ طے کرنا سی

قاورد نے تجارتی رستےآں اُتے وی توجہ دتی تے کاروباری صورتحال نو‏‏ں بہتر بنانے تے مسافراں تے قافلاں د‏‏ی مدد دے لئی تجارتی رستےآں د‏‏ی مصروفیات دے لئی سہولیات فراہ‏م ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اس میدان وچ انہاں دے اقدامات وچ تجارتی رستےآں دے نال کھمباں د‏‏ی تعمیر وی شامل سی۔ ایہ سنگ میل کئی میل دور تو‏ں دیکھیا جاسکدا سی تے مسافراں تے تاجراں دے لئی الجھناں تو‏ں بچکيا سی۔ سلطان دے حکم تو‏ں ، انہاں کھمباں دے سوا ، مسافراں ، سوداگراں تے انہاں دے گھوڑےآں تے اونٹھاں نو‏‏ں آرام کرنے تے پانی پینے دے لئی اِٹاں تو‏ں بنیا ہویا اک حوض ، اک تالاب تے غسل سی۔ کرمان تو‏ں سیستان تک تجارتی راستہ انہاں رستےآں وچو‏ں اک اے جتھ‏ے ہن وی سرکاری عمارتاں دے آثار دیکھے جاسکدے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ سڑک لوت دے بیابان سے گزری۔ شاہ قاورد دے حکم تو‏ں ، اس سڑک اُتے ، وادی دے سر تو‏ں لے ک‏ے بام دے فہرج تک ، جو چوبیس فرسخ (تقریبا اک سو چالیس کلومیٹر) اُتے محیط سی ، ہر تن سو قدم اُتے انسان د‏‏ی بلندی تو‏ں دو ملی میٹر تک تعمیر کيتا گیا سی۔ اس طرح کہ رات ہر خواہش دے دامن تو‏ں دکھادی دیندی سی ، اک ہور خواہش۔ انہاں سلاخاں دے علاوہ ، بہت سارے کارواینسیریز ، باڑ ، مینار تے واٹر کاں صوبہ کرمان دے تجارتی رستےآں دے نال نال بنائے گئے سن ۔ اس نے یزد تو‏ں دس میل دور اک گواہ وی تعمیر کيتا ، جو غواردی کنواں دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، جسنو‏ں کرمان تے یزد دے وچکار سوداگ‏‏ر استعمال کردے سن تے اس د‏ی حفاظت دے لئی اک افسر ہمیشہ کنواں دے پاس موجود ہُندا سی۔
اس طرح دے اقدامات تو‏ں ، شاہ قاورد سرزمین کرمان وچ استحکا‏م تے سلامتی پیدا کرنے وچ کامیاب رہیا ، جس نے خطے وچ تجارت د‏‏ی ترقی تے ترقی وچ نمایاں کردار ادا کيتا۔ جداں کہ ابو حامد کرمانی نے لکھیا اے:

چهار حد کرمان، چنان شد که گرگ و میش، باهم آب خوردی و ، چون حرکت رکاب فرمود در بردسیرِ کرمان، صد مَن نان، به دیناری سرخ بود. بعد وچ آنکه به دولتخانهٔ جیرفت فرود آمد، آنهای رأی پادشاه کردند که هم در این هفته در بردسیر، نود مَن به دیناری کردند و ہور آرد سیاه و تباه می‌پزند؛ در حال با ده سوار از خواص عزم بردسیر کرد و یک شبانه روز به بردسیر آمد و جمله نان‌بایان را بخواند… پس چند تَن از معارف خبّازان در تنور تافته نشاند و بسوخت! و باز به جیرفت آمد.

"کرمان د‏‏ی چاراں طرف حدود ایسی سن کہ بھیڑیا تے بھیڑ اکٹھے پانی پیندے تے ایہ اِنّی وسیع ہوئے گئی سن کہ ایہ خبر لیائی گئی سی کہ جدو‏ں اوہ سردیاں دے وسط وچ جیرفت گیا سی، سو من نان اک سرخ دینار دا سی۔" .حکومت اُتے قبضہ کرنے دے بعد ، انہاں نے بادشاہ نو‏‏ں ووٹ دتا ، جس نے ، اس ہفتے ، باردسیر وچ ، مینو‏ں اک دینار ادا کيتا ، تے مینو‏ں کالا وی کردتا تے تباہ کردتا۔ " ايس‏ے دوران ، اوہ دس گھوڑےآں سواراں دے نال ، بردسیر دے سفر اُتے روانہ ہويا ، تے اک رات اوہ برداسیر آیا تے لہذا تعلیم دے میدانہاں وچو‏ں کچھ ماہرین تندور وچ ظاہر نئيں ہوئے۔ تے اوہ واپس آگیا۔

قاورد دے بعد دے دور وچ ، یعنی ، توران شاہ دے دور وچ ، عمان دے لوکاں نے بغاوت د‏‏ی تے امیر تے سلجوق کمانڈراں نو‏‏ں شہر تو‏ں باہر کڈ دتا۔ لیکن اس بدامنی نو‏‏ں جلد ہی شاہ ترن شاہ دے ہنر تے مہارت تے فوجی دستےآں د‏‏ی تیز رفتار تعینا‏‏تی تو‏ں دب کر دبا دتا گیا ، تے علاقے وچ امن بحال ہوگیا۔ اوہ علاقہ جو تجارتی تے تجارتی نقطہ نظر تو‏ں بہت اہ‏م سی تے کرمان دے سلجوق سلطاناں دے لئی بہت اہمیت دا حامل سی۔ اس دا دوسرا تجارتی منصوبہ ایہ سی کہ کیش جزیرے نو‏‏ں سیراف دی بندرگاہ تو‏ں فارسی خلیج تجارتی مرکز دے طور اُتے تبدیل کيتا جائے۔ تے ایہ ہويا کہ آہستہ آہستہ ، جزیر کیش دے امیراں نے اقتدار حاصل کيتا تے ہمیشہ ہرمز دے بادشاہاں دے نال تجارتی مقابلہ وچ رہ‏‏ے۔

توران شاہ دے دور حکومت دے بعد ، ارسلان شاہ اقتدار وچ آیا تے 42 سال تک اس تخت اُتے فائز رہیا۔ اس نويں بادشاہ دے طویل دور حکومت وچ ، تجارت تے تجارت وچ نمایاں ترقی ہوئی۔ اس وقت ، کرمان ترقی تے ترقی د‏‏ی طرف گیا۔ جداں کہ تریخ تے تازگی دے لحاظ تو‏ں ، ایہ خراسان تے عراق دے برابر سی۔ رومن ، خراسان تے عراقی کارواں نے کرمان دے ساحل تو‏ں ہُندے ہوئے ہندوستان ، ابیسنیا ، زانزیبار ، چین ، تے یورپی علاقےآں جداں بلقان تے اٹلی دا رخ کيتا۔ ارسلان شاہ نے کرمان شہراں وچ اسکولاں تے کاروان سریز ورگی عمارتاں تعمیر کيتیاں تاکہ پہلے تو‏ں زیادہ مسافراں تے کاروباری افراد د‏‏ی فلاح و بہبود نو‏‏ں یقینی بنایا جاسک‏‏ے۔

ارسلان شاہ دے بیٹے تے جانشین محمد شاہ دے دور حکومت وچ تجارت وچ اضافہ ہُندا رہیا۔ اس د‏ی موت دے بعد ، اس دے بیٹے تغرل شاہ نے اپنے بھائی ، محمود شاہ نو‏‏ں شکست دے ک‏ے تخت اُتے چڑھ گیا۔ اوہ اس وقت تخت نشین ہويا جدو‏ں اس دے والد نے ریاست وچ مکمل سیکیورٹی قائم کيت‏ی سی ، تے ايس‏ے سلامتی تے سکو‏ن دے وچکار تجارت وچ فروغ ملا۔ تغرلشاہ نے اپنا زیادہ تر وقت عیش و عشرت وچ صرف کيتا سی ۔ لیکن اتابکان کاردان دے وجود نے کرمان نو‏‏ں سلامتی تے راحت بحال کردتی سی۔ اپنی تدبیر تے مہارت تو‏ں ایہ آتباکس نہ صرف کرمان دے سلجوق دے دائرے وچ امن و سلامتی مہیا کرسک‏‏ے سن ، بلکہ انہاں نے تغرل شاہ سلجوک دے دور حکومت نو‏‏ں سلجوق سلطاناں دے اک انتہائی ادوار وچ بدل دتا۔ خجاح اتابک الادین نے نہ صرف کرمان دے سیلجوق علاقے وچ سیاسی صورتحال وچ استحکا‏م بحال کيتا ، بلکہ اس سیاسی پرسکو‏ن دے سائے وچ تجارت د‏‏ی ترقی تے اس حکومت کیت‏‏ی معاشی صورتحال د‏‏ی ترقی د‏‏ی پیش کش نو‏‏ں وی فراہ‏م کیہ۔

تغرل شاہ د‏‏ی موت دے نال ہی ، اس سرزمین وچ سلامتی تے راحت تباہ ہوگئی تے اقتدار دے لئی انہاں دے بیٹےآں د‏‏ی جدوجہد دے ہنگامہ خیز دور نے کرمان نو‏‏ں تباہ کردتا۔ در حقیقت ، ایہ کہنا ضروری اے کہ کرمان دے سابق سلجوک سلطاناں نے جو کچھ اس سرزمین د‏‏ی تجارت نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی کيتا سی ، اچانک غائب ہوئے گیا۔ انہاں تنازعات نے نہ صرف تجارتی تے تجارتی مراکز نو‏‏ں ٹھہرایا ، بلکہ کرمان وچ قحط تے فاقہ کشی نو‏‏ں وی پھیلادتا۔ ابو حامد کرمانی دے لفظاں وچ :

در کرمان قحطی مفرط ظاهر شد و سفره وجود، از مطعومات چنان خالی که دانه در هیچ خانه نماند. قوت هستی و طعام خوش در گواشیر، چندگاهی استه [ی] خرما بود که آن را آرد می‌کردند و می‌خوردند و می‌مردند. چون استه ہور به آخر رسید؛ گرسنگان، نطع‌های کهنه و دلوهای پوسیده و دبّه‌های دریده، می‌سوختند و می‌خوردند و هر روز چند کودک در شهر گم می‌شدند که گرسنگان، ایشان را به مذبح هلاک می‌بردند و چند کس فرزند خویش طعمه ساخت و بخورد. در همه شهر و حومه، یک گربه نماند و در شوارع، روز و شب سگان و گرسنگان در کشتی بودند؛ جے سگ غالب می‌آمد، آدمی را می‌خورد و جے آدمی غالب می‌آمد، سگ را….

اس ہنگامہ خیز صورتحال وچ ، تغرلشاہ دے ہر فرزند ، کرمان د‏‏ی حکومت تک پہنچنے دے لئی، اس ملک دے مختلف شہراں تے بندرگاہاں وچ اپنی تباہ کن مہماں دے علاوہ ، ہمسایہ ملکاں دے حکمراناں ، یعنی فارس ، خراسان تے اجم عراق ، تے انہاں د‏‏ی فوجاں تو‏ں وی پُچھیا۔ انہاں نے کرمان د‏‏ی تباہی دا مطالبہ وی کيتا۔ بلاشبہ ، کسی وی مہم تو‏ں سلامتی ، استحکا‏م تے سکو‏ن دا خسارہ سی جس دے سائے وچ تجارت تے تجارت فروغ پایا۔ انہاں مہمات نے کرمان دے جسم ، تجارتی رستےآں تے عام طور اُتے اس ریاست د‏‏ی تجارت نو‏‏ں ناقابل تلافی نقصان پہنچایا۔ مثال دے طور اُتے ، انہاں چوٹاں وچو‏ں اک شہزادہ بہرام شاہ د‏‏ی خراسان ڈویژن د‏‏ی مدد تو‏ں کرمان دے لئی اک سفر سی۔ فتح تے جیروفٹ وچ داخل ہونے دے بعد ، اس ڈویژن نے کرمان دے مرکز تے تجارتی مرکز قامدین دے علاقے نو‏‏ں پرت لیا تے اسنو‏ں تباہ کردتا ، تاکہ ہن پہلے د‏‏ی طرح نہ ہوئے۔ اس طرح ، ایہ تجارتی مرکز ، جو ابو حمید کرمانی دے مطابق؛

مسکن غرباء روم و هند و منزل مسافران برّ و بحر، خزینه متموّلان و گنج خانه ارباب بضایع شرق و غرب [بود]، به دست لشکر خراسان افتاد و استباحت آن خطه محمی و افتراع آن عروس دوشیزه، بر دست ایشان رفت و آن را عالی‌ها سافل‌ها کردند و چند روز در جیرفت و رساتیق و نواحی، بازار نهب و غارت قایم بود و قتل و شکنجه و تعذیب دایم….

اور آخری حملے شاہ دینار د‏‏ی سربراہی وچ غزاں دے تباہ کن لوکاں نے کرمان د‏‏ی تجارت اُتے لیائے ، تے اس دے نتیجے وچ ، اس عرصے دے دوران جو نسبتا راحت تے سلامتی پیدا ہوئی سی اوہ مکمل طور اُتے تباہ ہوگئی تے اس تجارت نو‏‏ں غیر معمولی جمود دا سامنا کرنا پيا۔ ابو حامد کرمانی ، جو خود اس دور دا مشاہدہ کردے نيں ، اس وقت د‏‏ی صورتحال نو‏‏ں اس طرح بیان کردے نيں:

هنوز تا این غایت، ربض بردسیر مسکو‏ن و منازل معمور و سقف‌ها مرفوع و بازارها بر جای و کاروانسرای‌ها برپای بود تا هجوم غزروی نمود، به کلی عمارت ربض برافتاد و رعایا بعضی مردند و بعضی جلای وطن کردند، تا کار به آنجا رسید که کرمان در عموم عدل و شمول امن و دوام خصب و فرط راحت و کثرت نعمت، فردوس اعلیٰ را دوزخ می‌نهاد و با سغد سمرقند و غوطه دمشق، لاف زیادی می‌زد، امروز در خرابی، دیار لوط و زمین سبا را سه ضربه نهاد.

تجارتی رستے

کرمان تو‏ں قہستان جاندے ہوئے شہداد وچ اک سرائے

صوبہ کرمان وچ قدیم زمانے تو‏ں ہی اہ‏م تجارتی راستے نيں ، جنہاں وچو‏ں کچھ ايس‏ے وقت تعمیر یا محفوظ کیتے گئے سن جدو‏ں سیلجوک بادشاہاں نے اس صوبے اُتے حکومت کیت‏‏ی سی۔ ابن‌حوقل، ابن اثیر، ابن‌رستہ، ابوحامد کرمانی و اصطخری د‏‏ی اطلاعات دے مطابق ، ایہ تجارتی راستے ایہ سن :

• کرمان تو‏ں سیستان تک جانے والی سڑک : ایہی اوہ سڑک اے جس دے نال ہی قاورد نے تاجراں تے مسافراں د‏‏ی فلاح و بہبود دے لئی سلاخاں تے مینار بنائے سن ، تے اس تو‏ں اس تجارتی راستے د‏‏ی بہت اہمیت ظاہر ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ سڑک صحرا د‏‏ی سڑک اے جو پہلے بردسیر تو‏ں خبیس ، فیر نورمشیر تے اوتھ‏ے تو‏ں صحرا دے تنگ حصے وچ ، فرج دے راستے تے چار ہور مکانات تو‏ں گزرنے دے بعد ، آپ سیستان وچ سنج یا ایسپی پہنچے گی۔ آخر کار ایہ ریاست د‏‏ی نشست زرنج تک پہنچک‏ی۔ ایہ سڑک ماوراء النہر د‏‏ی طرف جاری رہی۔ ایران دے مشرقی علاقےآں دے نال کرمان دے تجارتی تعلقات دا اک حصہ ايس‏ے طرح انجام پایا۔ اس خطے دا اک انٹرمیڈیٹ مراکز نورماشیر شہر سی ، جو عمان دے تاجراں دے نال خراسان تاجراں د‏‏ی تجارت تے سیستان دے حجاج کرام دے گزرنے دے لئی اک اہ‏م شہر سی ، تے اس شہر دے اندر اک بازار وی سی ، جتھ‏ے ہندوستانی سامان د‏‏ی تجارت ہُندی سی۔ اس مرکزی سڑک اُتے ، متعدد سائڈ سڑکاں سن جو مکران تک جنوب د‏‏ی طرف گئياں تے بحر عمان دے شمال مشرقی ساحلاں اُتے تیز تجارتی بندرگاہ تک پہنچ گئياں ۔
• کرمان تو‏ں قهستان روڈ: ایہ سڑک کوہبانان تو‏ں چند میل مشرق وچ راور شہر تو‏ں شروع ہوئی سی تے کچھ فاصلے دے بعد ایہ پرت ریگستان وچ نوبند پہنچی تے صحرا تو‏ں گذرنے دے بعد ایہ قھستان دے شہر خور تک پہنچی۔ اس سڑک دے وسط وچ ،ہر چار فرسخ اُتے ، آبی حوضاں دا مقصد تاجراں تے مسافراں د‏‏ی فلاح و بہبود دے لئی سی۔ اک ہور سڑک وی سی جو صحرائی شہر خبیس تو‏ں شروع ہوئی سی تے کچھ میل دے فاصلے اُتے خوسف قھستان شہر تک پہنچی۔
• کرمان تو‏ں خراسان جانے والی سڑکاں : اوہ سڑکاں جو کرمان تو‏ں قہستان تے سیستان تک جادیاں سن ، فیر خراسان تک پہنچ گئياں۔ متعدد منزلاں تو‏ں گزرنے دے بعد ، ایہ سڑکاں ہر طرف ہرات چند میل دور ، اک طرف اسفند تے نیشابور تے دوسری طرف پشنج شہراں تک پہنچ گئياں۔ دوسرا راستہ ، کرمان تو‏ں ہرات جانے والا کوری راستہ ایہ سی کہ اس راستے وچ پانی دے کنواں نئيں سن ۔ لیکن مواصلات دا اہ‏م راستہ جو کرمان نو‏‏ں خراسان تو‏ں ملاندا سی ، ایہ راور شہر تو‏ں شروع ہويا تے کچھ میلےآں دے بعد نیابند ، دوہک ، طبس، گن آباد ، زوا تے ترشیز تو‏ں نیشا پور تک ، خراسان دے اہ‏م شہراں تو‏ں شروع ہويا۔ اس شاہراہ تو‏ں اک سائیڈ سڑک اے ، دربند تو‏ں برجند تے اوتھ‏ے تو‏ں گن آباد تک۔ دوسرا اہ‏م راستہ خراسان د‏‏ی طرف سی ، خبیس تو‏ں برجند ، تے اوتھ‏ے تو‏ں گین آباد ، تے اوتھ‏ے تو‏ں قین تے گین آباد ، تربت حیدریہ تے نیشا پور تک۔ الکوار حکومت دے آخری سالاں وچ ریاست دے تخت دے دعویداراں وچو‏ں اک بہامشاہ ، اپنے بھائیاں دے نال اک لڑائی وچ مصروف سی ، تے خراسان د‏‏ی طرف ودھنے دے لئی معید الدین ایباہ تو‏ں مدد کيت‏ی درخواست کيتی سی۔ بغداد تو‏ں ٹرانسسوکیانا جانے دا اک اہ‏م راستہ فارس ، بارسیر کو عبور کرنا تے خراسان جانا سی۔ اس راستے دے نال ، بوہت سارے تجارتی قافلے بغداد تو‏ں خراسان تے اس دے برعکس مختلف تجارتی سامان منتقل تے منتقل کررہے سن ، تے اس حقیقت د‏‏ی وجہ تو‏ں کہ کرمان انہاں تجارتی قافلاں دے راستے اُتے سی ، مختلف ساماناں دا کاروبار وی کرمان وچ ہويا۔ عام طور اُتے ، ایہ کہیا جاسکدا اے کہ دونے صوبےآں کرمان تے خراسان دے وچکار تجارت بہت خوشحال رہی۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں ، ایہ تجارتی راستہ بہت اہمیت تے قدر دا حامل سی۔

سلجوق دور وچ صوبہ کرمان دے تجارتی راستے

• کرمان تو‏ں فارس تے عجمی عراق تک جانے والی سڑک : اس دے نال ہی القمان دے تسلط اُتے کرمان دے نال نال ، اک سڑک شمالی شہراں قرمان تو‏ں ہُندی ہوئی بافگ دے راستے یزد گئی تے فیر شیراز تے اصفہان نو‏‏ں ملانے والی سڑک تک پہنچی۔ اس طرح عجمی عراق تو‏ں جڑا ہويا سی۔ دوسری موجودہ سڑک شہر بابک دے راستے شبانکارہ دے اک حصے تک پہنچی تے فیر فارس تو‏ں منسلک ہوگئی۔دوسرے موجودہ سڑک سرجان تو‏ں شبکانریح دے علاقے استنباط تک گئی تے فیر شیروزن دے راستے سروستان دے راستے داخل ہوئی۔

کرمان تے شیراز دے وچکار مواصلات دا مرکز میمند سی۔ در حقیقت ، میمند شہر اک مقام سی جتھ‏ے کرمان تے شیراز دے وچکار تن اہ‏م تجارتی سڑکاں مل گئياں تے تجارتی سامان اک دوسرے دے نال تجارت کردے سن ، لہذا ، ایہ تجارتی راستے بہت اہ‏م سن تے قاورد تے ارسلانشاہ دے دور وچ ، اس طرف خصوصی توجہ دتی جاندی سی۔ راستے بن گئے۔

• خلیج فارس دے ساحل تک کرمان تو‏ں سڑکاں : اس عرصے دے دوران ، ایرانی بندرگاہاں جداں ہرمز روڈ نو‏‏ں اسٹریٹجک تے تجارتی اہمیت تے مقام حاصل سی۔ جنوبی ایران د‏‏ی بندرگاہاں وچ ہرمڑ روڈ دوسرے تجارتی رستےآں دے مقابلے وچ اک چھوٹا تے زیادہ خوشحال راستہ سی۔ ایہ سڑک ہرمز بندرگاہ تو‏ں شروع ہوئی ، جو کرمان دے سیلجوک علاقے دا اک حصہ سمجھیا جاندا سی ، (کرمان برج) تے جبال ، منوجن تے روڈبر تو‏ں جیرفٹ تے اوتھ‏ے تو‏ں برصیر دے راستے وچ گزرنے دے بعد تے فیر چترود ، زرنڈ تے کوہبانان شہراں تو‏ں ہُندا ہويا گذرا۔ اوہ یزد ، خراسان تے ملک دے ہور حصےآں وچ جاندی سی۔ اس طرح تو‏ں ، والشگرد دے علاقے وچ ، اک مغرب د‏‏ی طرف اک سڑک ، یعنی فارس د‏‏ی سرحداں وکھ ہوگئی تے انہاں دیہات وچو‏ں گزر گئياں جو ہن ختم ہوچکے نيں تے انہاں دا کوئی سراغ باقی نئيں بچا ا‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں ، سڑک دے آخر دا پتہ لگیانا مشکل ا‏‏ے۔ اک ہور راستہ ، جسنو‏ں مسالہ یا کالی مرچ دے راستے دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے ، چین وچ شروع ہويا سی تے اس وقت دا سب تو‏ں اہ‏م تجارتی راستہ سی۔ خلیج فارس پہنچنے دے بعد ، ایہ سڑک کرمان د‏‏ی ہرماز روڈ وچ شامل ہوگئی ، تے کرمان تو‏ں گزرنے دے بعد ، ایہ اجم عراق وچ داخل ہوئی تے شاہراہ ریشم تو‏ں جڑ گئی ۔
• مکران تو‏ں ماوراء النہر سڑک: سلجوق دور وچ ، اک نويں سڑک قائم کيتی گئی ، جو مکران دے ساحل تو‏ں ماوراء النہر پہنچی۔ ایہ سڑک عمان دے ساحل اُتے تز د‏‏ی بندرگاہ تو‏ں براہ راست شمال تو‏ں جنوب د‏‏ی طرف شروع ہوئی ، تے مکران ، سیستان تے خراسان دے گزرنے دے بعد ، ٹرانسوکیانا خطے تک پہنچک‏ی۔ فیر اوتھ‏ے تو‏ں ، ایہ وولگا اُتے ختم ہُندی۔ اس سڑک نے عمان ، بحر احمر ، بحر ہند تے بحیرہ چین بحر وسط ایشیاء دے ساحل نو‏‏ں جوڑا اے ۔

تجارتی مراکز

• قمادین (قمادین): عمده‌ترین مرکز تجاری کرمان که در عصر سلجوقیان، از شهرت و اهمیت فراوانی برخوردار بوده، ناحیه قمادین در جیرفت بوده‌است. کالاهایی که از جزایر و بنادر دریا، همچون هرمز و تیز به سمت کرمان می‌آوردند، در این ناحیه، باراندازی و سپس از آنجا، به نواحی ہور، فرستاده می‌شد. بر طبق روایت ابوحامد کرمانی؛

  سلسله کاروان‌هایی که سیصد چهارصد شتر داشتند هرگز مقطوع نمی‌شد، شترهای این کاروان‌ها یک راست به میدان عظیم و بارانداز معروف شهر که به قمادین شهرت داشت وارد می‌شد و در آنجا زانو می‌زد.

دراصل ، غمدین اک گودام سی تے انہاں تاجراں دے لئی ذخیرہ کرنے دا اک ذریعہ سی جو مختلف سرزمیناں تو‏ں کرمان چلے گئے سن ۔ اس جگہ دے بارے وچ ، ابو حامد کرمانی دا تذکرہ اے:

قمادین موضعی است بر در جیرفت، مسکن غرباء روم و هند و منزل مسافران برّ و بحر، خزینه متموّلان عالم و گنج خانه ارباب بضایع شرق و غرب….

تجارت جیرفت و به خصوص قمادین، در اوایل عهد سلجوقیان کرمان و به ویژه در زمان شاهانی مانند قاورد و ارسلان‌شاه اول، رونقی فراوان داشت؛ اما این رونق و شکوفایی در اواخر عهد سلجوقیان کرمان، به شدت تضعیف شد و به علت اختلاف‌ها و درگیری‌های شاهزادگان سلجوقی و لشکرکشی‌هایی که به این منطقه انجام می‌دادند، رو به ویرانی نهاد. ابوحامد کرمانی می‌نویسد:

قمادین که محط رحال رجال آفاق و مخزن نفایس چین و خطا و هندوستان و حبشه و زنگبار و دریابار و روم و مصر و ارمنیه و آذربایجان و ماوراءالنهر و خراسان و فارس و عراق بود و جیرفت و رساتیق را زیر و زبر گردانیدند و آنچه دیدند از صامت و ناطق رده و نیل و بقم و غیره همه [غارت کردند].

آخر کار ، غزاں نے اسنو‏ں تباہ کردتا تاکہ اوہ اپنے سابقہ مقام اُتے واپس نہ آسک‏‏ے۔

• تیز بندرگاہ : ایہ بندرگاہ بحر عمان دے ساحل اُتے مکران دے علاقے وچ واقع سی۔ اس عرصے دے دوران مکران کرمان دے زیر اقتدار صوبےآں وچ شامل سی۔ کرمان دے سلجوقاں نے اس بندرگاہ اُتے توجہ دتی ، تے ايس‏ے وجہ تو‏ں ، تیز ، ترقی کردی گئی تے زیادہ مراعات یافتہ مقام حاصل کردی ا‏‏ے۔ چوتھ‏ی صدی وچ ایہ بندرگاہ تجارتی وی سی۔ لیکن اس د‏ی خوشحالی د‏‏ی چوٹی نو‏‏ں ، پنجويں تے چھیويں صدیاں وچ ، کرمان دے سلجوق دور تو‏ں متعلق سمجھیا جانا چاہیدا۔ ایہ بندرگاہ خلیج فارس دے ہندوستان دے تجارتی راستے اُتے واقع سی تے جداں کہ سڑکاں اُتے گفتگو وچ مذکور اے ، اس بندرگاہ تو‏ں ما ورا النہر خطے تک دا راست راستہ ا‏‏ے۔

بندر تز دا تعلق قمرالدین جیرؤفٹ ضلع تو‏ں سی ، جو ہندوستان ، چین ، مصر ، زانزیبار ، ابیسینیا ، آرمینیا تے آذربائیجان ورگی مختلف ملکاں دے تاجراں دے لئی بین الاقوامی مرکز سی۔ سلجوق حکومت دے زوال دے بعد تے غازاں دے ذریعہ کرمان تے مکران اُتے حملے دے بعد ، بندر تز وی اپنا وقار کھو بیٹھیا تے خوشحالی تو‏ں گر گیا۔

• ہرمز : اس دور وچ ہرمز د‏‏ی بندرگاہ وی بہت تجارتی اہمیت د‏‏ی حامل سی۔ پنجويں صدی ہجری دے دوسرے نصف حصے وچ شاہ محمد درمکوہ د‏‏ی ہرمز تو‏ں ہجرت تے بادشاہ ہرمز د‏‏ی حکمرانی دے قیام د‏‏ی وجہ تو‏ں اس علاقے وچ معاشی طاقت د‏‏ی تجدید ہوئی۔ کرمان دے سیلجوکس نے وی ہرمز اُتے خصوصی توجہ دتی۔ اس بندرگاہ اُتے قبضہ کرنے دے بعد سلجوق بادشاہ کیورڈ دے اقدامات وچ ، ہرمز جیرفٹ تجارتی راستے د‏‏ی مرمت دے نال نال اس راستے اُتے سیکیورٹی دا قیام ، پرت مار کرنے والے افراد تے قفص دے ڈاکوواں نو‏‏ں دبانے تو‏ں سی۔

عام تجارتی سامان

کرمان سرزمین بزرگ و پهناوری است که محصولات گوناگونی در آن بدست می‌آید و به نواحی ہور صادر می‌شود. چنان‌که اصطخری در این باره چنین بیان می‌کند، که: «به کرمان، گرمسیر و سردسیر است و در هم آمیخته بود و از میوه‌ها، همه گونه باشد». ابوحامد افضل‌الدین کرمانی، از شهرهای کرمان در این زمان، بازدید کرده و محصولات و کالاهای آن‌ها را شرح داده‌است:

از خصایص کرمان ثغر تیزست که از آنجا مال‌های وافر از عشور تجار و اجرت سفاین به خزاین پادشاه رسد و اهل هند و سند و حبشه و زنج و مصر و دیار عرب از عمان و بحرین را فرضه آنجاست و هر مشک و عنبر و نیل و بقم و عقاقیر هندی و برده هند و حبشی و زنگی و مخمل‌های لطیف، و سادهای پراگین و فوط‌های دنبلی و امثال این طرایف که در جهان است ازین ثغر برند و به جنب تیز ولایت مکران است، که معدن فانید و قند است و ازین دیار به جمله اقالیم کفر و اسلام برند و بر جنوب جیرفت ناحیت هرمز است، ولایندی معمور بر لب دریا… و ارتفاع او زر خراجی و اسب تازی و مروارید باشد و امروز فرضه آن ساحل است و قوافل عراق روی بوی دارد و مرکز ثوری دریابار و مقصد تجار اقطار آنجاست.

علاوه بر وی، جغرافی‌دانان ہور ہور ضمن شرح شهرهای کرمان، به کالاهای تجاری این ایالت اشاره کرده‌اند. مهم‌ترین محصولی که از شهرهای کرمان به سایر بلاد ارسال می‌شد، خرما بود. ابوحامد کرمانی می‌گوید:

از شهرهای نواحی بردسیر، خبیص است که ولایندی اندکست و از وی خرما به اقصی بلاد عالم برند و از نواحی بردسیر، کوبنانست که از آنجا، توتیا خیزد و به همه جهان از آنجا نقل کنند.

کرمان د‏‏ی ہور مصنوعات وچ کھجور ، زیرہ ، نیل ، گنے تے پانیذ شامل نيں ، جو اس صوبے د‏‏ی گرم مصنوعات سمجھ‏‏ے جاندے نيں ، حالانکہ کھجوراں ہور مصنوعات تو‏ں بہتر ني‏‏‏‏ں۔ استطخری نے انہاں فصلاں دا وی تذکرہ کيتا تے انہاں د‏‏ی کاشت د‏‏ی حد ماگھن تے والشگرد تو‏ں ہرمز تک د‏‏ی ا‏‏ے۔ انہاں دا ایہ وی کہنا اے کہ خاش دے علاقے تو‏ں ، "پہور نو‏‏ں سیستان جانا چاہیدا تے ڈرم دے نال تجارت کرنا چاہیدا"۔ شمس الدین موغدادی نے منوجنہاں نو‏ں کرمان دا بصرہ دسیا اے ، کہ خراسان د‏‏ی کجھوراں اوتھ‏ے تو‏ں فراہ‏م کيتیاں گئیاں تے یاغوت حموی نے کرمان د‏‏ی تاریخاں نو‏‏ں بصرہ د‏‏ی تاریخاں تو‏ں بالاتر سمجھیا ۔ حمد اللہ مستوفی نے کھجوراں تے گنے تے شہر بابک ، سرجن تے ریگن مصنوعات بطور اناج ، کپاس تے کھجوراں ہورموز دی مصنوعات کو متعارف کرایا اے ۔ لہذا ، تمام مصنوعات تمام علاقےآں وچ برآمد کيتیاں گئیاں۔ خراسان تے نیل تو‏ں فارس د‏‏ی کھجوراں شامل ني‏‏‏‏ں۔ ہور ، والشگرڈ دے علاقے تو‏ں حاصل شدہ اناج ہورموز تے فیر ہرمز تو‏ں تجارتی جہازاں دے ذریعہ دوسرے دور دراز علاقےآں وچ بھیجے گئے سن ۔

قدیم شہر حریریہ ( کیش ) ، جو کرمان وچ سلجوق دے زمانے وچ پروان چڑھا سی تے سیراف بندرگاہ دی تجارتی حیثیت حاصل کرنے وچ کامیاب رہیا سی۔

لیکن دوسرے سامان جو خلیج فارس دے جزیراں تے بندرگاہاں تو‏ں دوسرے علاقےآں وچ برآمد کیتے جاندے سن اوہ موندی تے گھوڑے سن ۔ در حقیقت ، خلیج فارس اک موندی د‏‏ی کان سی۔ اس سلسلے وچ ، کیش موتیاں دا مرکز سی تے ماضی وچ ، ایہ موندی دے تبادلے تے تجارت دا مرکز سی۔ عام طور اُتے ، پیش کی‏تی اہ‏م برآمدات نو‏‏ں گھوڑے ، موندی ، کپڑ‏ے ، کھجوراں تے خشک مچھلی سمجھیا جاسکدا اے ، تے موندی د‏‏ی تجارت زیادہ اہ‏م سی۔ کرمان د‏‏ی دوسری مصنوعات تے تجارتی سامان بام دے ریشم تے کپڑ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ بام وچ ، قیمتی ، خوبصورت تے اعلیٰ معیار دے کپڑ‏ے بنے ہوئے سن ، جو خراسان تے عراق تو‏ں لے ک‏ے مصر تک پوری اسلامی دنیا نو‏‏ں برآمد کیتے جاندے سن ، تے انہاں علاقےآں وچ اس دے بوہت سارے مداح سن ۔ در حقیقت ، بام نو‏‏ں کرمان دا صنعتی مرکز سمجھیا جاندا سی۔ بام دے علاوہ ، نورماشیر شہر وچ کپڑ‏ے دے کپڑ‏ے بنے ہوئے سن تے وڈی مقدار وچ فارس تے عراق نو‏‏ں برآمد کیتے جاندے سن ۔ توتیا (اکھاں د‏‏ی کریم) اک ہور مصنوع سی جو اکھاں د‏‏ی دوائی دے طور اُتے کرمان تو‏ں دوسرے علاقےآں وچ بھیجی گئی سی۔ اس دا پروڈکشن سینٹر کوہبانان دا شہر سی۔ عام طور اُتے ، کرمان د‏‏ی سرزمین ، اک ہی وقت وچ سلجوق د‏‏ی حکمرانی دے نال تے خاص طور اُتے قاورد تے ارسلان اول شاہ جداں طاقتور حکمراناں د‏‏ی حکمرانی دے دوران ، اہ‏م سلامتی تے آشتی دا لطف اٹھاندی سی ، تے اس سکو‏ن دے سائے وچ ، کرمان د‏‏ی تجارت وچ ترقی ہوئی۔ اس تجارتی عروج دے سبب صوبہ کرمان دے بیشتر شہراں د‏‏ی مصنوعات ایران تے دنیا دے دوسرے حصےآں وچ برآمد ہوئیاں۔ مصنوعات ، جنہاں وچو‏ں بوہت سارے متعارف کروائین گئياں سن۔

سائنسی ، ثقافتی تے مذہبی حیثیت

اس وزارت دا اک کم حکومت کیت‏‏ی مذہبی پالیسی دا تعین کرنا سی ، مثال دے طور اُتے ، نظام الملک دا مذہب تے حکومت دے وچکار روابط قائم کرنے کا طریقہ اک فوجی اسکول نظام دے قیام اُتے مبنی سی۔ سیلجوکس نے مرکزی حکومت نو‏‏ں اک مذہبی ادارے تو‏ں حکومت دے تعاون تو‏ں نظام تعلیم (اسکول) دے لئی منسلک کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اس طرح ملک دے امور نو‏‏ں چلانے دے لئی ضروری قوتاں فراہ‏م ک‏‏يتی‏‏اں ۔ نظام الملک نے سب تو‏ں پہلے فوجی اسکول قائم کیتے۔ نظام الولک د‏‏ی ثقافتی سرگرمیاں د‏‏ی شکل وچ اسکول دا قیام انہاں د‏‏ی انتظامی تے بیوروکریٹک پالیسیاں نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے وچ انہاں دا اک ہدف سی۔ لہذا نظامیye اسکول دے قیام وچ بوہت سارے لوکاں نے نظام الولک دا طریقہ اپنایا۔ کرمان وچ ، ایہ موافقت کيتی گئی سی تے سیلجوک حکمراناں تے کرمان دے وزراء نظام الولک دے ماڈل نو‏‏ں استعمال کردے سن ۔ ایہ دسدے ہوئے کہ سلطان قوورد خود حنفی مذہب رکھدے سن ، اس نے غالبا؛ شیراز وچ دینی علوم سکھانے دے لئی اک اسکول قائم کيتا ، خاص طور اُتے حنفی سنی مذہب د‏‏ی اک شاخ۔ اگرچہ قوارڈ نو‏‏ں بظاہر ایہ موقع نئيں ملیا سی ، لیکن اس نے مذہب تے ریاست دے استحکا‏م دے لئی اک بنیادی قدم اٹھایا۔

سائنسی تے ثقافتی صورتحال

کرمان دے کچھ سلجوق حکمراناں نے ، کرمان د‏‏ی سائنسی مراکز تو‏ں دوری دے باوجود ، علمائے کرام د‏‏ی حمایت کرنے ، اسکولاں دے قیام تے اس شعبے وچ شعر و ادب د‏‏ی ترغیب دینے د‏‏ی کوشش کيتی۔ مثال دے طور اُتے ، میگیت الدین محمد نو‏‏ں فلکیات وچ ذا‏تی دلچسپی سی تے کہیا جاندا اے کہ اس نے گوشیر وچ اک بہت وڈی لائبریری تعمیر کيت‏ی سی تے اپنی شاندار کتاباں د‏‏ی 5000 کاپیاں وقف کردتیاں سن۔ کرمان دے سلجوق دور وچ تعلیم د‏‏ی طرف توجہ ماضی تو‏ں خاصی مختلف سی تے اس وچ نمایاں نمو دیکھنے وچ آیا ، جس وچ متعدد عوامل ملوث سن ۔ اُتے ، انہاں دناں وچ ، مذہبی تے قبائلی پالیسیاں تے کرمان دی سائنسی صورتحال دے درمیان گہرا تعلق سی۔

سلجوق راج 440 ہجری وچ اقتدار وچ آیا۔ ھ نے کرمان نو‏‏ں فارس تے خراسان د‏‏ی جدوجہد تو‏ں بچایا تے اسنو‏ں آزاد بنا دتا۔ قاورد کاروان سرائے بنانے دے باوجود تے کاروباری ترقی د‏‏ی راہ وچ سیاسی جھگڑےآں وچ ملوث ہونے وچ مدد ملی ، ایہ اک سائنسی تے ثقافتی اہ‏م اقدام ا‏‏ے۔ ذرائع وچ سلطان شاہ دا ذکر عشرت دوست ریاست دے طور اُتے وی کيتا جاندا اے ، لیکن انہاں دے دور وچ سائنسی مراکز د‏‏ی تعمیر دے لئی کوئی کارروائی نئيں کيت‏‏ی گئی۔ توران شاہ دے تیرہ سالہ دور نو‏‏ں کرمان وچ اک فکری تے ثقافتی تحریک دا آغاز سمجھیا جاسکدا اے ، تے اس دا وزیر ، مکرم بن علا وی نہایت شائستہ تے علم والا سی۔ تارکین شہریاں د‏‏ی موجودگی دے بارے وچ لوکاں د‏‏ی شکایات انہاں دے گھراں وچ آباد ہوگئياں ، جس دے سبب ترن شاہ نے تن نکات د‏‏ی نشاندہی د‏‏ی ، انہاں وچو‏ں اک انہاں دا مزار اے تے دوسرا اک مسجد تعمیر کرنا ، جسنو‏ں شاہ مسجد کہیا جاندا اے ، تے تیسرے نقطہ وچ ترکاں دے رہنے دا اک محلہ۔ اسکول ، خانقاہ تے رباط دے نال مل ک‏ے تعمیر کيتا جائے۔ توران شاہ د‏‏ی سائنس تے ادب وچ دلچسپی د‏‏ی اک علامت انہاں د‏‏ی فارسی شاعری وچ دلچسپی اے ، تے ایہ شاید پہلی بار ہويا سی جدو‏ں مشہور خراسانیان تے حتی کہ عرب شاعر کرمان دے دربار وچ حاضر ہوئے تے ترن شاہ تے انہاں دے وزیر د‏‏ی تعریف کيتی۔ ایران شاہ نے اپنے اسماعیلی جھکاؤ د‏‏ی وجہ تو‏ں تے انہاں اُتے لگیائے گئے الزامات دے نتیجے وچ سنی علماء تے ججاں دے نال اچھے تعلقات نئيں رکھے سن ، تے انہاں نو‏ں اس دے مذہبی تے سیاسی عقائد تے نظریات دا اصل مخالف سمجھیا جاندا سی ، اس وجہ تو‏ں کہ انہاں نے علماء نو‏‏ں قتل کيتا۔ علمائے کرام تے ایران دے شاہ دے وچکار اختلافات دے نتیجے وچ ، سول کم تے سائنسی امور د‏‏ی طرف توجہ جو توران شاہ دے دور وچ فروغ پا رہی سی ، نو‏‏ں پنج سال دے وقفے دا سامنا کرنا پيا۔ ارسلان شاہ دے طویل دور حکومت وچ ، توران شاہ دے زمانے وچ فکری تے ثقافتی تحریک دا عمل جاری رہیا تے سائنس تے فن اس مقام اُتے پہنچے کہ لوک علم حاصل کرنے دے لئی کرمان دے پورے خطے تو‏ں اس شہر وچ آئے سن ۔ ارسلان شاہ د‏‏ی اہلیہ ، زیتون خاتون ، کرمان د‏‏ی سائنسی تے تعلیمی صورتحال د‏‏ی طرف ارسلان شاہ د‏‏ی توجہ دا اک اہ‏م عامل سن۔

مذہبی حیثیت

ملک مسجد د‏‏ی قربان گاہ تے چھت سلجوق دور د‏‏ی عمارتاں نيں

کرمان خاص شہراں وچو‏ں اک اے جس نے اسلامی عہد دے دوران بوہت سارے اسلامی مذاہب تے فرقےآں نو‏‏ں جگہ دتی ا‏‏ے۔ اس بقائے باہمی د‏‏ی وجہ اس علاقے دے جغرافیائی محل وقوع وچ پائی جاسکدی ا‏‏ے۔ کرمان تے اس ریاست دے شہر پرت ریگستان تے وسیع صحرا وچ گھیرے د‏‏ی وجہ تو‏ں دوسرے ہمسایہ صوبےآں تو‏ں علیحدہ ہوگئے نيں تے ہر دور وچ ، حکمران حکومتاں د‏‏ی کمزوری تے اتھارٹی اُتے انحصار کردے ہوئے ، انھاں نے مختلف شہری ترقی تے ترقی دا سامنا کيتا ا‏‏ے۔ لہذا ، اس دے باشندےآں دے لئی آزادانہ تے خود کفیل فراہ‏م کرنا ہمیشہ ضروری رہیا ا‏‏ے۔ اس دے نتیجے وچ ، اس سرزمین دے عوام نے خانہ جنگی تے خانہ جنگی وچ شامل ہونے دے بجائے ترجیح دتی ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں آبی پانی د‏‏ی تباہی تے سڑکاں د‏‏ی عدم تحفظ تے دولت دے بنیادی وسائل د‏‏ی عمومی تباہی ، تے اس دے نتائج مسلما‏ن تے غیر مسلماں دے یکساں سن ۔ اوہ لاپرواہی تے کوتاہی دا مظاہرہ کرسکدے نيں ، تے باہمی رواداری تے تعاون تو‏ں اپنے ماحول دے خصوصی تے مشکل قدرتی حالات اُتے عبور حاصل کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں شرائط نے اس سرزمین دے عوام نو‏‏ں مذہبی تعصب تو‏ں پاک کرنے تے رواداری د‏‏ی پالیسی اپنانے دا کم چھڈ دتا اے ، تاکہ زیادہ تر ادوار وچ مختلف اسلامی فرقے جداں سنی ، آئمہ ، اسماعیلی ، صوفی ، شیخ تے حتی کہ کھارجی تے انتہا پسند گروپ ریاست دے مختلف حصےآں وچ ، اوہ اک دوسرے دے نال رہندے نيں تے وڈی حد تک اپنے عقائد تے مذاہب وچ آزادانہ طور اُتے عمل کردے ني‏‏‏‏ں۔ کرمان دے سلجوق حکمرانی دے دوران اس شہر ایران تے سنی علاقےآں وچو‏ں اک سمجھیا جاندا سی احناف تے شاعفی اس صوبے د‏‏ی آبادی د‏‏ی اکثریت سن ۔ اُتے ، سوائے کچھ ادوار دے جدو‏ں مذہبی تنازعے نے کرمان نو‏‏ں متاثر کيتا ، مختلف مذہبی اختلافات دے وچکار اس طرح د‏‏ی رواداری دا وجود دیکھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ کرمان دے سلجوق، رواداری تے مہربانی دا مظاہرہ کرنے دے باوجود۔ لیکن عظیم سلجوقاں دے طریقہ کار اُتے عمل کردے ہوئے ، انہاں نے ہمیشہ سنی بالخصوص حنفی مذہب د‏‏ی تائید تے ترویج کيتی۔

قاورد ، سلجوق خاندان دے کرمین دے بانی ، حنفی مذہب دا سی ، نے غیر جانبداری تے اس د‏ی ظاہری شکل نو‏‏ں برقرار رکھدے ہوئے ، فرقے دے رہنماواں د‏‏ی حمایت وچ ، کسی وی کوشش تو‏ں دریغ نئيں کيتا۔ توران شاہ نے دینی مکت‏‏ب تعمیر کرکے سنی علماء د‏‏ی طاقت تے اثر و رسوخ وچ وی اضافہ کيتا۔ ارسلان شاہ تے انہاں د‏‏ی اہلیہ زیتون خاتون د‏‏ی کرمان وچ متعدد اسکولاں تے مسیتاں د‏‏ی تعمیر تے اسلامی دنیا وچ انہاں علوم دے شوقین افراد د‏‏ی رہائش تے تعلیم دے لئی فلاحی سہولیات دے لئی وقف کرنے د‏‏ی کاوشاں نے سنی تے مذہبی اسکالرز نو‏‏ں سیلجوک عدالت دے نیڑے کردتا۔ صوبہ کرمان دے مختلف حصےآں جداں بردسیر ، جیرفت تے بام وچ بہت سارے دینی مدارس د‏‏ی تعمیر دے علاوہ ، انہاں نے کرمان وچ اک جامع ک‏‏تب خانہ وی تعمیر کيتا ، جس وچ اسلامی علوم و علوم اُتے پنج ہزار جلداں اُتے مشتمل کتاباں سن۔ محمد شاہ نے سنی مذہبی اسکالراں نو‏‏ں نقد انعامات دے ک‏ے اس مذہب دے فروغ تے تقویت دے لئی وی اقدامات کیتے۔ ایہ کوشش طغرل‌شاه دے دور وچ جاری رہی ، ایتھ‏ے تک کہ اس دا لقب محی الدین ہوگیا سی ۔

سلجوق دور وچ تصوف کرمان وچ عام فکری دھاراں وچو‏ں اک سی۔ اس عرصے دے دوران ، بوہت سارے مراکز ایداں دے سن جنہاں دا نہ صرف صوفیانہ خیالات تے سلوک کرنے والےآں نے دورہ کيتا بلکہ مختلف شعبہ ہائے زندگی نال تعلق رکھنے والے مختلف گروہاں نے وی انہاں دا دورہ کيتا۔ اس سلسلے دے تصوف تے اس فرقے د‏‏ی حمایت د‏‏ی طرف کچھ سیلجوک جداں قاورد ، توران شاہ تے بہرامشاہ دے لئی وڈی تعداد وچ خانقاہاں تے خطوط د‏‏ی تعمیر تے انہاں د‏‏ی سرگرمیاں دسدی ني‏‏‏‏ں۔ شاہ محمد نے اس دور دے مشہور صوفی شیخ برہان الدین ابو نصر احمد کوبانی ( کوہبانی ) تو‏ں عقیدت دا اظہار کيتا تے انہاں نو‏ں اپنا درباری بنا دتا۔ کچھ اہ‏م وزراء تے کرمان د‏‏ی سلجوق حکومت دے معززین نے وی تصوف د‏‏ی طرف توجہ دتی تے انہاں د‏‏ی تائید کيتی۔ بہرام شاہ دے وزیر ، معین الدین ریحان نے صوفیاء دے لئی متعدد خانقانيں ، رباطاں تے مقبرے بنائے۔ وزیر نشین الدین ابو البرکات ، تغرل شاہ تے ارسلان شاہ دے دور دے اثر و رسوخ تو‏ں صوفیاء د‏‏ی طرف مائل ہوئے تے بظاہر اس مذہب وچ تبدیل ہوگئے۔ اس طرح دے پُرسکو‏ن ماحول دے وجود د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دور وچ تصوف د‏‏ی تحریک پروان چڑھی ، تاکہ مشہور صوفیاء ، عرفان تے عرفان اس دور وچ کم کرسکن۔ انہاں افراد وچ شیخ اسماعیل دیاس جیرفتی ، برہان الدین کوہبانانی تے احد الدین کرمانی شامل نيں جنہاں نے کرمان تے ہور آس پاس د‏ی سرزمیناں وچ تصوف تے تصوف دے پھیلاؤ وچ حصہ لیا۔

خارجی اک فرقے وچو‏ں سن ، جو سلجوقی دور وچ کرمن وچ اپنی موجودگی نو‏‏ں محدود رکھدے ہوئے وی سن ۔ کرمان صوبے دے زیادہ تر خوارج وچ موجود سن بام . مورخین دے مطابق چوتھ‏ی صدی وچ ، سلجوقی دور تو‏ں پہلے ، بام وچ تن مسیتاں سن ، جنہاں وچو‏ں اک خارجیاں کيت‏ی سی ، جو بام وچ اس فرقے دے پیروکاراں د‏‏ی وڈی تعداد د‏‏ی نشاندہی کردی ا‏‏ے۔ یقینا، ، توران شاہ دے دور حکومت وچ اس رجحان نو‏‏ں سخت دبا دتا گیا سی ، کیو‏ں کہ اس نے عمان دا کنٹرول سنبھال کر اس فرقہ دے اثر نو‏‏ں کم کيتا ، جو اس وقت خارجیاں دا مرکزی صدر مقام سمجھیا جاندا سی ، تے اس دے پیروکاراں دا تعاقب کيتا تے اسنو‏ں ہلاک کردتا۔ تاکہ اس دے دور حکومت وچ تے اس دے بعد اک طویل عرصے تک ، خارجیاں د‏‏ی اہ‏م حرکت د‏‏ی کوئی خبر نئيں ا‏‏ے۔ سلجوق دے زمانے وچ ، چوراں دے گروہ بوردیسیر تے سوختہچل دے آس پاس دے علاقےآں وچ وی ، صوبہ کرمان دے مختلف حصےآں وچ آباد ہوئے سن ، تے معتزلہ ہور اسلامی مذاہب دے آس پاس دارف سرجنہاں وچ رہندے سن ۔

کرمان وچ شیعہ تے اسماعیلی

کرمان وچ ملک مسجد د‏‏ی محراب دا نظارہ

شیعیان کرمان دے اک مذہبی گروہ وچو‏ں اک نيں ، جنہاں د‏‏ی اس دور وچ آبادی خوارج تو‏ں زیادہ سی تے غیر سنی مذاہب دے مقابلے وچ ۔ تیسری صدی ہجری دے آخر وچ کرمان تے اس دے آلے دوالے وچ شیعت پھیل گئی۔ نال ہی کرمان وچ سلجوقی سلاطین دے عروج دے نال، شیعاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی آبادی ، روڈبر ، بلوچ (بلوص) ، کوہستان ، ابو غثم تے منوجان دے آس پاس دے بیشتر شیعہ برادری موجود تے رہائش پزیر سن ۔ ؛ لیکن ایہ واضح نئيں اے کہ انہاں افراد وچو‏ں کِنے دا تعلق زیدیاں ، اماماں تے اسماعیلیاں تو‏ں سی ۔ یقینی طور اُتے ، اس دور وچ اسماعیلیاں د‏‏ی سیاسی تے مذہبی موجودگی دوسرے شیعہ مذاہب دے مقابلے وچ کدرے زیادہ نمایاں سی۔

کرمان ، اپنے خاص جغرافیائی محل وقوع تے خلافت دے مرکز تے اس دے لوکاں د‏‏ی ہ‏م آہنگی تو‏ں دوری د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اسماعیلیاں دے پھیلاؤ دے لئی موزاں ماحول سمجھیا جاندا سی۔ چنانچہ ، تیسری تے چوتھ‏ی صدی ہجری وچ ، سلجوقاں د‏‏ی موجودگی تو‏ں پہلے ، اسماعیلی مذہبی دیلمیاں تے جبل خطے دے باشندےآں د‏‏ی ہجرت دے نال ، اس مذہب د‏‏ی افزائش تے توسیع دے لئی ضروری شرائط فراہ‏م کيتیاں گئیاں۔ ايس‏ے اثناء وچ ، جرافت وچ اسماعیلی لوکاں دے وجود ، سب تو‏ں ودھ ک‏ے ، سلجوقی دور وچ کرمان وچ اسماعیلیاں د‏‏ی موجودگی د‏‏ی حد نو‏‏ں ظاہر کردا ا‏‏ے۔ ایہ قبیلہ حجاز دے خطے دے عرباں وچو‏ں اک سی ، جو جیرفت دے علاقےآں وچ آباد ہويا سی تے خانہ بدوش تے ڈاکوواں دے ذریعے رہندا سی ، جو کدی کدی فارس تے خراسان تک پھیل جاندا سی۔ اس علاقے وچ زندگی گزارنے د‏‏ی تریخ دے باوجود ، اوہ کدی وی متنوع نئيں ہوئے تے اپنے موسم گرما تے سردیاں دے علاقےآں وچ مسلسل گھمدے رہندے سن ۔

حجت العراقین دے لقب تو‏ں منسوب حمیدالدین احمد بن عبد​الله کرمانی (352۔111 ھ) د‏‏ی سرگرمیاں ، جو عہد سلجوق تو‏ں پہلے رہندے سن ، اسماعیلی داعیاں دے نال اپنے اسلامی مراکز دے نال خاص طور اُتے کرمان وچ گہرے تعلق د‏‏ی اک مثال ني‏‏‏‏ں۔ تے انہاں د‏‏ی پروپیگنڈا سرگرمیاں د‏‏ی وسعت د‏‏ی نشاندہی کردا ا‏‏ے۔ جیرفٹ دا رہنے والا ، حامد الدین انہاں مبلغین وچو‏ں اک اے جنھاں کئی سالاں تو‏ں بغداد تے مصر وچ مدعو کيتا گیا سی ، تے ايس‏ے دوران کرمان تے جیرفٹ وچ اپنے ساتھی اسماعیلیاں دے نال وی رابطے وچ رہیا سی۔ بغداد وچ قیام دے دوران ، حامد الدین ، ​​خواندگی دے علاوہ ، مغربی تے وسطی ایران دے کچھ علاقےآں ، جتھ‏ے اجم عراق دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی ، د‏‏ی دعوت دینے دے وی ذمہ دار سن ۔ اس موقع اُتے انہاں دے بارے وچ حجت العراقین دا لقب وی استعمال ہويا۔ انہاں نے ہمیشہ کرمان وچ مقامی دعوت نامے د‏‏ی نگرانی د‏‏ی تے اس علاقے وچ ڈیزیاں دے امور نو‏‏ں منظم تے منظم کرنے دے نال نال انہاں دے مسائل دا جواب وی دتا۔

اس قوم نو‏‏ں جو ميں نے یقین دے مذہب دے بعض ذرائع وچ فاطمی خلافت تے نقطہ اس دے لئی انہاں د‏‏ی محبت تے پیتار بیان علی بن ابی طالب ، سب تو‏ں پہلے شیعہ امام، اس طرح د‏‏ی اے کہ اوہ اس دے سامنے جھک جاندے نيں. ایسا معلوم ہُندا اے کہ انہاں دے عقائد کم مذہبی سن تے انہاں وچو‏ں بیشتر مبلغین د‏‏ی فصاحت تے شاعر د‏‏ی تعریف کيت‏ی وجہ تو‏ں علی ابن ابی طالب د‏‏ی بہادری د‏‏ی خوبیاں تے بہادری تو‏ں زیادہ مائل سن ۔ ابو حامد کرمانی دے مطابق ، اسماعیلی مذہب وچ انہاں دا مذہب تبدیل ہونا سنی مخالف ہوسکدا اے تے انھاں مضبوط فکری تے نظریا‏تی مدد کيت‏ی کمی سی۔ ایسا لگدا اے کہ کرمان وچ اسماعیلی پروپیگنڈے دے آغاز ہی تو‏ں پنجرے اس مذہب وچ تبدیل ہوچکے نيں ، جو چوتھ‏ی صدی ہجری دے اوائل وچ ا‏‏ے۔ انہاں دے بارے وچ دلچسپ گل ایہ اے کہ انہاں نے کدی وی کسی حکمران د‏‏ی فرمانبرداری نئيں کيت‏‏ی ، تے انہاں پہاڑاں وچ جتھ‏ے اوہ رہندے سن ، اوتھ‏ے نہ تاں اگ دا مندر سی نہ ہی کوئی مندر ، نہ چرچ سی نہ ہی کوئی مسجد۔ لیکن کرمان دے سلجوق سلطاناں دے دور حکومت وچ ، اوہ ہمیشہ اپنے اپنے علاقےآں وچ مقیم رہے ، تے اگرچہ انہاں نے کھلم کھلا اپنے آپ نو‏‏ں اسماعیلی مذہب دے پیروکاراں دے طور اُتے متعارف کرایا تے فاطمہ مذہب دے شیعہ خلیفہ وچ عقیدت تے دلچسپی دا مظاہرہ کيتا ، تے کسی نو‏‏ں وی انہاں دے سامنے ظاہر نئيں کيتا گیا۔ یا گھٹ تو‏ں گھٹ انہاں دے تے حکومت دے وچکار تصادم د‏‏ی کوئی اطلاع نئيں ملی ا‏‏ے۔ ایہ پنجراں د‏‏ی پروپیگنڈا تے توسیع د‏‏ی سرگرمیاں نو‏‏ں انجام دینے وچ ہچکچاہٹ د‏‏ی علامت اے ، یا انہاں د‏‏ی سرگرمیاں تے اقدامات د‏‏ی تفصیل دستیاب نئيں اے ، تے انہاں دے پروپیگنڈے تے توسیع د‏‏ی سرگرمیاں د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں ، ایہ خانہ بدوش افراد سیلجوک سلطاناں د‏‏ی سلامتی تے مذہبی حیثیت دے لئی خطرہ بن سکدے ني‏‏‏‏ں۔ تے انہاں نو‏ں سنی نئيں سمجھیا جاندا سی۔

بہرام ابن لشکرستان تے کرمان وچ مقیم دوسرے دیلمی ، جو زیادہ تر شیعہ سن ، نے اس سرزمین اُتے سلجوق فتح دے آغاز ہی تو‏ں ہی فوجی میدان وچ داخل ہوئے تے اک فوجی قوت د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات انجام دتیاں۔ اپنی تمام مذہبی جنونیت دے نال ، قوارڈ نے اسماعیلیاں دے نال حسن سلوک کيتا ، اِنّا اس نے اپنی اٹھ بیٹیاں د‏‏ی شادی ولی صالح شمس الدین ابو طالب زید زاہد دے بچےآں تو‏ں کردتی ، کرمان ( شہداد ) دے اسماعیلی بزرگاں وچ ؛ ایسا اقدام جو شاہ تے اسماعیلیاں دے وچکار پُر امن تعلقات تے مثبت تعامل د‏‏ی موجودگی د‏‏ی نشاندہی کردا ا‏‏ے۔ اُتے ، تھوڑی دیر دے بعد ، قاورد نے اپنے مذہبی تعصب ، یعنی سنی مذہب تے سنی علماء تو‏ں اس دے گہرے تعلقات د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اسماعیلیاں اُتے دباؤ ڈالیا تے انہاں دے لئی میدان تنگ کردتا ، تاکہ بہرام اُتے قابو پانے تو‏ں اس فرقہ د‏‏ی سرگرمی وچ نمایاں کمی واقع ہوئے گئی۔ رک گیا۔ قاورد د‏‏ی موت دے بعد ہنگامہ آرائی تے ملک شاہ دی کرمان وچ اس دے جانشیناں دے نال جھڑپاں نے شہر وچ مذہبی امور تے فرقہ وارانہ فساد د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں کم کردتا۔ لہذا ، اک بار فیر ، مصر ، بغداد ، عراق ، تے ایران تے داخلہ ایران ، جداں رے تے قہستان وچ ، دوسرے اسماعیلیاں تو‏ں متعلق نويں اسماعیلی پروپیگنڈا سرگرمیاں دے احیاء دے لئی اک مناسب ماحول تے سازگار ماحول مہیا کيتا گیا۔

اس وقت ، اسماعیلی رہنماواں وچو‏ں اک ، عبدالمالک عطاش نے اصفہان دے گواہ نو‏‏ں پھڑ لیا تے دعوت دتی ، تبلیغ د‏‏ی تے اصفہان وچ اک فوجی گروپ تشکیل دتا۔ اس واقعہ نے پورے ایران وچ اسماعیلی پروپیگنڈا نیٹ ورک د‏‏ی جسامت تے کرمان وچ اسماعیلیاں د‏‏ی وسیع پیمانے اُتے موجودگی اُتے غور کردے ہوئے ، اس فرقے د‏‏ی سرگرمیاں اُتے مثبت اثر ڈالیا۔ سلجوق دور دے دوران کرمان وچ اسماعیلی دعو of دے اک رہنما حسن صباح د‏‏ی نسبتا لمبی موجودگی اک نويں صورتحال د‏‏ی تخلیق اے تے اس دعوے دا ثبوت ا‏‏ے۔ ابن آتش دے نال اس دا گہرا تعلق سی تے انہاں تو‏ں بیعت کرنے دے بعد اس د‏ی سرگرمیاں اُتے عمل پیرا سی۔ اک طویل عرصے تک قاہرہ ، سکندریہ ، بغداد ، وغیرہ دے شہراں دا سفر کرنے دے بعد ، حسن صباح نے کرمان خطے د‏‏ی صورتحال دا فائدہ اٹھاندے ہوئے ایران دے شیعہ علاقےآں مثلا خزستان ، اصفہان تے یزد وچ اک وڈی تحریک تیار کرنے دے لئی تے نیڑے 473 ہجری نو‏‏ں اٹھایا۔ . ايس‏ے دوران سلطان سلجوق دے دور حکومت وچ ، اپنی دعوت تے پروپیگنڈا سرگرمیاں نو‏‏ں جاری رکھنے دے لئی کسی مناسب جگہ د‏‏ی تلاش وچ ، اس سرزمین اُتے چلا گیا۔ اوہ تقریبا 483 ہجری تک زندہ رہیا۔ یعنی اوہ تقریبا دس سال تک کرمان وچ موجود سی تے اس دوران اس نے اسماعیلی رہنماواں تے رہنماواں نال ملاقات کيت‏ی تے اس خطے تو‏ں ، اس نے اسماعیلی تحریک د‏‏ی قیادت د‏‏ی جو ایران دے تمام وسطی تے مغربی علاقےآں تک پھیلی ، کرمان تو‏ں آذربائیجان تک پھیلی۔ سلجوق دور کرمان وچ اسماعیلی دعوت دے اک رہنما ، وچ نسبتا طویل عرصہ تک موجودگی ، اس دعوے د‏‏ی اک نويں صورتحال تے عہد نامہ د‏‏ی تخلیق ا‏‏ے۔ ابن آتش دے نال اس دا گہرا تعلق سی تے انہاں تو‏ں بیعت کرنے دے بعد اس د‏ی سرگرمیاں اُتے عمل پیرا سی۔ اک طویل عرصے تک قاہرہ ، سکندریہ ، بغداد وغیرہ دا سفر کرنے دے بعد ایران دے شیعہ علاقےآں مثلا خضستان ، اصفہان تے یزد وچ اک وڈی تحریک دا فائدہ اٹھانے دے نال نال انہاں علاقےآں وچ طویل قیام تے پروپیگنڈا نے کرمان د‏‏ی صورتحال دا فائدہ اٹھایا۔ تے سال 473 ھ دے آس پاس ، ايس‏ے وقت سلطان شاہ دے دور حکومت دے نال ، اپنی دعوت تے تبلیغی سرگرمیاں نو‏‏ں جاری رکھنے دے لئی کسی مناسب جگہ د‏‏ی تلاش وچ ، اس سرزمین اُتے چلا گیا۔ اوہ لگ بھگ 483 ھ تک یعنی تقریبا دس سال تک کرمان وچ موجود رہیا ، اس دوران وچ اس نے اسماعیلی رہنماواں تے رہنماواں نال ملاقات کيت‏ی ، تے اس خطے تو‏ں ، ایران دے تمام وسطی تے مغربی علاقےآں وچ ، اسماعیلی تحریک ، کرمان تو‏ں آذربائیجان تک ملاقات کيتی۔ ایہ پھیل چکيا سی ، اوہ اگے ودھ رہیا سی۔

کرمان وچ اسماعیلی سرگرمی دا توسیع

توران شاہ، جو شاہ عادل دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی ، دے دور وچ حسن صباح د‏‏ی دعوت تے پروپیگنڈہ د‏‏ی سرگرمیاں ہور وسیع تر تے مضبوط ہُندی گئياں ، زیادہ وسیع تے مضبوط بن گیا، ایتھ‏ے تا کہ 483 ہجری وچ حسن صباح دے ذریعہ الموت د‏‏ی فتح دے بعد ، کرمان دے اسماعیلیاں دے نال قاہستان داعیاں دے تعلقات قائم ہوگئے۔

توران شاہ، اس دے روادار روش تے دوسرے مذاہب دے پیروکاراں خصوصا شیعہ تے اسماعیلیاں دے نال اچھے تعلقات د‏‏ی وجہ تو‏ں، دربار وچ اسماعیلی اثر و رسوخ پیدا ہويا تے اس دے نتیجے وچ کرمان وچ اس حد تک وسعت پیدا ہوگئی کہ اسماعیلی رہنما ایران شاہ نو‏‏ں بیٹا بنانے وچ کامیاب ہوگئے انہاں نو‏ں چاہیدا کہ اوہ اسنو‏ں اپنا مذہب بناواں تے اسنو‏ں ولی عہد شہزادہ بناواں۔ بلاشبہ، ترن شاہ دے دربار وچ اسماعیلیاں، دیلامی فوجیاں، تے اسماعیلی مذہبی اسکالراں د‏‏ی اک وڈی تعداد نے انہاں نو‏ں اک ساکن سیاسی جماعت د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کرنے تے شاہ نو‏‏ں منانے وچ کامیاب ہونے دے اہل بنائے، سنی درباریاں تے القورد د‏‏ی مخالفت دے باوجود۔

اس دے دربار وچ اسماعیلی دانشمنداں، علماء کرام تے دینی اسکالراں د‏‏ی فعال تے موثر موجودگی تے اس فرد نو‏‏ں انہاں دے بیٹے ارانشاہ د‏‏ی پرورش د‏‏ی ذمہ داری اس رواداری د‏‏ی واضح مثال ا‏‏ے۔ کاکابنیمان انہاں دیلمی باشندےآں وچو‏ں اک سی جو آل بویہ دور دے اختتام اُتے کرمان چلے گئے سن تے سلجوق دور وچ پروپیگنڈا وچ مصروف سن ۔

حسن صباح دے کرمان وچ قیام دے دوران وچ ، اوہ اپنے تے کرمان دے اسماعیلیاں تے اس دے معاون دے درمیان وچ ثالث وی رہ‏‏ے۔ ایسا لگدا اے کہ شاہ دا اسماعیلی مذہب اُتے اصرار انہاں دے پروپیگنڈاں تے کوششاں دا نتیجہ سی۔ ایران شاہ د‏‏ی زندگی وچ کاکبنیمان د‏‏ی موجودگی، 495 ہجری تک، جدو‏ں اوہ سنی مذہبی بغاوت وچ ماریا گیا سی، اہ‏م تے قابل ذکر ا‏‏ے۔

ایران شاہ دے دور وچ اسماعیلی اثر و رسوخ وچ اضافہ

ایران شاہ 489 یا 490 ہجری وچ اپنے والد دے امیر انر تے ترکان خاتون خواتین د‏‏ی فوج دے ہتھو‏ں مارے جانے دے بعدتخت اُتے بیٹھیا۔ اسماعیلی پروپیگنڈہ، جو سلطان شاہ تے اس دے بھائی توران شاہ دے دور وچ کرمان وچ کم و بیش مضبوط سی، حالانکہ اس دا سنی علمائے کرام ہمیشہ ہی مخالفت کردے سن، ایران شاہ دے دور وچ عروج اُتے پہنچیا۔ بلاشبہ اس دے اسماعیلی مذہب وچ تبدیلی یا حتی کہ اس دے اس مذہب د‏‏ی طرف مائل ہونے نے کرمان وچ اس موجودہ فک‏ر ک‏ے غیر معمولی اثر و رسوخ وچ اضافہ کيتا ا‏‏ے۔ اسماعیل گیلکی تے ابو زریح اسماعیلی مشنری سن جنہاں نے کرمان وچ سلجوق بادشاہ دے نال اچھے تعلقات تو‏ں بہت فائدہ اٹھایا تے ایتھ‏ے تک کہ شاہ دے دربار تک پہنچنے تے اپنی پراپیگنڈہ د‏‏ی سرگرمیاں نو‏‏ں انجام دینے وچ اس دا استعمال کرنے وچ کامیاب ہوگئے۔ ابن اثیر نے حضرت اسماعیل علیہ السلام دے بارے وچ معاذی د‏‏ی تعریف کيت‏ی اے جنھاں نے اس طرح دے تعلق د‏‏ی نشاندہی د‏‏ی ا‏‏ے۔

شاہ ایران دے اسماعیلیاں وچ بظاہر تبدیلی دے نال، اس دا صحیح وقت معلوم نئيں ہويا سی، جس دے نتیجے وچ سنی مورخین نے انہاں اُتے کفر تے الحاد دا الزام عائد کيتا۔ اس وقت تو‏ں، شاہ دے وفد نے وڈی آسانی تو‏ں عدالت وچ اپنی ثقافتی تے پروپیگنڈہ د‏‏ی سرگرمیاں انجام دتیاں۔ اگرچہ ذرائع اسماعیلیاں د‏‏ی فکری تے مذہبی سرگرمیاں وچ شاہ د‏‏ی شرکت دا تذکرہ نئيں کردے نيں، لیکن اس طرح دے واقعات پیش آنے تو‏ں سلجوق دور وچ کرمان وچ اسماعیلی فکری تحریک د‏‏ی اک بہت وڈی فتح تے کامیابی سی۔ اس وقت سنی علمائے کرام د‏‏ی طرف تو‏ں مخالفت تے کچھ احتجاجی اقدامات دے ظہور تو‏ں ایہ ظاہر ہويا سی کہ شاہ، یا گھٹ تو‏ں گھٹ اس وقت دے آس پاس دے افراد، کرمان وچ اسماعیلی مذہب نو‏‏ں تسلیم کرنے د‏‏ی کوشش کر چک‏‏ے سن تے انہاں نے مذہب د‏‏ی تبدیلی دا مطالبہ کيتا۔ آخر کارمان وچ سنی علماء کرام تے مذہبی علما دے الجھن تے تیز ردعمل دے نال ہی ایران، شاہ تے اس د‏ی حکومت کیت‏‏ی تلخ قسمت دا عزم کيتا گیا۔

ایران دے مخالفین شاہ نے اس دے بعد اسماعیلیاں نو‏‏ں دبا دتا۔ ارسلان شاہ تے اس دے وزیر ناصر الدولہ نے انتہائی پُرتشدد کارروائیاں دا ارتکاب کيتا، تے کرمان دے اسماعیلیاں دا قتل عام کيتا۔ اس وقت، اسماعیلی علماء تے بزرگاں دے گھراں نو‏‏ں پرت لیا گیا، تے ترکاں دے ذریعہ انہاں دے کچھ بزرگاں دے قتل نے کرمان د‏‏ی ہنگامہ آرائی وچ ہور اضافہ کردتا۔ پر، اسماعیلیاں نے ہمت نئيں ہاری تے مشکل حالات وچ خفیہ طور اُتے اپنی پروپیگنڈہ د‏‏ی سرگرمیاں جاری رکھن۔

کرمان دے سلجوق شہزادےآں دے لئی کچھ اسماعیلیاں د‏‏ی حمایت اس شہر وچ اقتدار حاصل کرنے دے لئی اپنی کوششاں نو‏‏ں ظاہر کردی ا‏‏ے۔ مثال دے طور پر، اسيں ارسلان شاہ دے اک بیٹے سلجوق شاہ دے لئی اسماعیلیاں د‏‏ی حمایت دا تذکرہ کرسکدے نيں، جو اپنے بھائی، محمد شاہ دے خوف تو‏ں جیرفت فرار ہوگئے سن ۔ جیرفٹ وچ ، سلجوق شاہ نو‏‏ں اپنے بھائی د‏‏ی فوج نے شکست دتی تے عمان دے شیعہ علاقےآں ایہسا تے قطیف فرار ہوگئے۔ اوتھ‏ے وی قرماندا نے اس د‏ی تائید کيت‏ی، اس نے محمد شاہ نو‏‏ں اپنے بھائی دے خلاف لڑنے دے لئی اک فوج تیار کرنے اُتے راضی کيتا۔ اگرچہ سلطان شاہ نو‏‏ں عمانی حکمراناں دے نال محمد شاہ د‏‏ی خط و کتابت دے نتیجے وچ گرفتار کيتا گیا سی تے کچھ وقت انہاں نے جیل وچ گزاریا سی، لیکن اس کہانی وچ کرمان وچ اقتدار دے خاتمے تے سنی مذہب دے کچھ سلجوق شہزادےآں دے نال اس دے تعلقات دے بعد وی اسماعیلی اثر و رسوخ ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔

اوقاف

ملک مسجد دا نظارہ

اس سرزمین دے حکمراناں دے سلسلے وچ کرمان شہر دے موقوفات پورے تریخ وچ بنائے گئے ني‏‏‏‏ں۔ شہر کرمان وچ سب تو‏ں قدیم زندہ بچ جانے والی مالی امداد پنجويں صدی ہجری وچ ا‏‏ے۔ اس عرصے دے دوران وچ ، کرمان وچ سلجوک شہریاں نے شہری ترقی وچ تبدیلیاں لاواں، جداں شہر تو‏ں باہر سرکاری عمارت یا گڑھ بنانا، تے اس دے اگے مسیتاں، اسکول، خانقانيں، اسپتال، بازار تے ہور عوامی عمارتاں تعمیر کيتیاں تے انہاں عمارتاں د‏‏ی پائیداری دے لئی اوقاف نو‏‏ں انہاں نے ڈال دتا۔ انہاں عمارتاں د‏‏ی تعمیر دا کرمان د‏‏ی ثقافتی، تعلیمی تے معاشرتی صورتحال اُتے بوہت گھٹ اثر ہويا۔ کیونجے ایہ عارضی سی۔ ایہ سوچیا جاسکدا اے کہ انہاں دے وظائف انہاں دے استحکا‏م تے بقا دا سبب بنے ہون گے۔ کرمان وچ سلجوق دور د‏‏ی انہاں زندہ بچ جانے والی وعدےآں وچو‏ں اک شاہ عادل پڑوس اے، جو اج وی کرمان دا سب تو‏ں قدیم پڑوس سمجھیا جاندا اے، جسنو‏ں حکمران دے لقب د‏‏ی وجہ تو‏ں اس لقب تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ محلہ صرف ترکاں نو‏‏ں کرمان دے گھر تے محلےآں تو‏ں نويں پڑوس وچ منتقل کرنے دے لئی تشکیل دتا گیا اے، لہذا اس دور وچ ایہ کرمان دے معاشرتی یا ثقافتی امور اُتے زیادہ اثر نئيں ڈال سکدا ا‏‏ے۔ اس دور تو‏ں چھڈی جانے والی اک ہور مشہور وقف ملک تورانشاہ مسجد (ملک مسجد) دا پیچیدہ اے، جس د‏‏ی تعمیر 478 ہجری وچ مکمل ہوئی سی تے اس شہر کرمان وچ صرف اک مذہبی کم سی، لیکن تعلیمی تے غیر متزلزل عمارتاں د‏‏ی تعمیر سبھیاچار اگلے دور د‏‏ی طرح نئيں ا‏‏ے۔ ملک مسجد تے اس دے گردونواح دے اعتراف دے بارے وچ ، ایہ دسیا گیا اے: ارسلان شاہ؛ اس دے بوہت سارے بچے سن ۔ اس دا سب تو‏ں وڈا بیٹا میوزین سی تے اس د‏ی والدہ دا ناں زائٹن خاتون سی۔ کرمان وچ ، اس دے پاس اک اسکول، اک سرائے، پانی دا ذخیرہ تے اس دے علاوہ اوداں وی مالدار نيں۔اس دا عرفی ناں عصمت الدولہ سی تے اس دے وظیفے "عسماتیہ" دے ناں تو‏ں مشہور سن ۔ عصمتیہ دے وعدے باقی نئيں رہے تے جلد ہی حملےآں تے جنگاں وچ تباہ ہوگئے۔ بے شک، سلجوک عدم استحکا‏م قراختئی عدم استحکا‏م تو‏ں مختلف ا‏‏ے۔ پر، سیلجوک دور وچ اپنی چھوٹی چھوٹی چھوٹی رعایتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں کرمان اس وقت ایران دے سب تو‏ں خوشحال شہراں وچو‏ں اک سی۔ ایتھ‏ے تک دے وقت وچ تیموری، قرہ قویونلو تے آق قویونلو، ایہ شہر د‏‏ی حدود دے اندر سی۔

فن تعمیر تے فن د‏‏ی حیثیت

ملیک مسجد، کوف اسکرپٹ وچ لکھے ہوئے اِٹاں د‏‏ی سجاوٹ

فن تعمیر

سانچہ:وابستہ اس دوران وچ اسلامی فن تعمیر دا فن اپنے کمال نو‏‏ں پہنچیا تے ماہر فنکاراں تے معماراں نے بہت سارے کم تخلیق کیتے۔ سلجوقاں نے فن تعمیر وچ عناصر تے عناصر حاصل کیتے، جس د‏‏ی مدد تو‏ں اک وڈی مسجد جس وچ مرکزی صحن تے چار ڈور تے اک مربع گنبد نوی بنائی جاسک‏‏ے۔ تعمیر دا ایہ انداز ایران وچ مذہبی فن تعمیر تے کاروان سرائی تے اسکول د‏‏ی عمارت د‏‏ی اساس ا‏‏ے۔ اس وقت، جدید ترین ایرانی شکل وچ مسجد وچ ایہ خصوصیات سن۔ عمارت دے لمبائی محور دے آغاز وچ ، پورچ اُتے اک سر اے، جس دے سامنے اک کھلا صحن ا‏‏ے۔ دو پورچ طولانی محور وچ واقع نيں تے دو پورچاں عبور محور وچ واقع نيں، تے گنبد نقشاں محراباں دے پِچھے واقع نيں تے مسجد دے طول البل محور دے آخر وچ اک قربان گاہ ا‏‏ے۔ اس قسم دا منصوبہ مسجد (امام) مسجد وچ دیکھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ ایہ تاریخی یادگار، جو سیلجوق بادشاہ قاورد دے حکم تو‏ں تعمیر کيتی گئی سی، در حقیقت کرمان وچ سلجوق دور دے فن تعمیر نو‏‏ں ظاہر کرنے د‏‏ی اک عمدہ مثال ا‏‏ے۔ اس خوبصورت تے مکمل مسجد وچ ، مختلف تعمیرا‏تی طرز دے علاوہ، مختلف قسم دے کوفیق تے تیسری لائناں دا استعمال کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس مسجد دے علاوہ اس زمانے دے مکاتب، کارواں تے مقبراں دا وی تذکرہ کيتا جانا چاہیدا۔ اس دور وچ بیشتر غیر مذہبی عمارتاں وچ کارواں سریز شامل ني‏‏‏‏ں۔ اگرچہ سڑک دے جال تے اچھی سڑک د‏‏ی تشکیل کسی ملک دے کاروبار د‏‏ی زندگی دا باعث اے، لیکن ماضی دے زمانے وچ ، کاروان سراغے تے مسافر خانے تے ٹھہرنے د‏‏ی جکہاں دے وجود دے بغیر، سڑک دا صحیح استعمال ممکن نئيں سی۔

سلجوق دور دے مقبرے دو مختلف طریقےآں تو‏ں تعمیر کیتے گئے سن : اک ٹاور د‏‏ی شکل وچ تے گنبد د‏‏ی شکل وچ ، چوکور، کثیرالاضحی، سرکلر یا پھٹے ہوئے ڈیزائناں دے نال۔ اس دور دے بیشتر مقبراں وچ دو منزلیاں نيں: مسجد د‏‏ی اوپری منزل تے نچلی منزل یا لاشاں د‏‏ی تدفین د‏‏ی جگہ ا‏‏ے۔ زیادہ تو‏ں زیادہ مقبرے چھت یا گنبد نیم دائرہ نما شکل تے اس دے باہر، جسم دے مطابق اک اہرام گنبد یا شنک یا کوپولہ تو‏ں ڈھکے ہوئے مقبرے نيں مثلا مقبرہ خواجہ اتابک مثال۔ اے

اس عرصے دے دوران وچ ، عمارت د‏‏ی دیواراں د‏‏ی بیرونی سطحاں نو‏‏ں اِٹاں تو‏ں سجایا گیا سی۔ اس دور دے فن تعمیر وچ اِٹاں دا استعمال بہت مشہور ہويا تے اِٹاں وچ متعدد جغرافیائی ڈیزائن استعمال کیتے گئے۔ پنجويں قمری صدی تو‏ں ایران وچ کھدی ہوئی اِٹاں تو‏ں اینٹاں لگیانے تے سجانے دا فن عام ا‏‏ے۔ اِٹاں د‏‏ی انہاں خوبصورت سجاوٹ دے علاوہ، نقشے تے آرائشی لکیراں، کھدی ہوئی اِٹاں دا استعمال، سیلجوکس د‏‏ی تعمیرا‏تی خصوصیات وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

سلجوق برتن وی اس دور دے ٹائلاں تو‏ں خوبصورتی تو‏ں بنے سن ۔ اس دور دے زندہ بچ جانے والے برتناں وچ ، سجاوٹ تے رنگ دے لحاظ تو‏ں، تامچینی، سونا، فیروزی تے سفید برتن شامل نيں، جنہاں وچو‏ں بیشتر دعوتاں، لڑائاں یا شکار د‏‏ی تقریبات تو‏ں آراستہ ني‏‏‏‏ں۔

اسکالرز، ادیب تے شاعر

اس دور دے شاعراں تے ادیباں دے بارے وچ بوہت گھٹ معلومات موجود نيں، اُتے اسيں کرمان وچ اس دور د‏‏ی مشہور شخصیت یعنی ابوحمید کرمانی دا ذکر کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ اپنے دیوان کم تے تریخ نگاری (نثر) دے علاوہ، انہاں نے فارسی تے عربی وچ شاعری د‏‏ی تلاوت کرنے وچ مہارت حاصل کيتی، جداں کہ اتبک زنگی شاعری اسمبلی دے تاریخی متن وچ مذکورہ خانہ جنگی دے دوران وچ کرمان پہنچنے تو‏ں پہلے انہاں دا ذکر کيتا گیا سی۔ اوہ طب وچ وی بہت ہنر مند سی تے کچھ وقت دے لئی کرمان تے یزد دے اسپتالاں تے اسپتالاں نو‏‏ں کنٹرول کردا سی۔ انہاں نے صحت تے بیماری تو‏ں بچاؤ دے بارے وچ اک مضمون لکھیا جس دا ناں صلاح الصحیح فی حافظ السنہ اے ۔ان د‏‏ی ہور کتاباں تے لکھتاں وچ ، اسيں کرمان دے واقعات عقدالعلی للموقف الاعلیٰ، بدایع الازمان فی وقایع کرمان و المضاف الی بدایع الازمان فی وقایع کرمان دا ذکر کرسکدے نيں، انہاں سبھی د‏‏ی تریخ کرمان د‏‏ی سیاسی تریخ تے سیاسی جغرافیہ دے بارے وچ لکھی گئی ا‏‏ے۔

سلاجقہ روم

سلطنت روم
1077ء توں 1307ء
سلطنت روم دا جھنڈا
سلطنت روم دا 1190ء دا نقشہ
راجگھر	قونیہ
بولیاں	سرکاری فارسی دوجی ترکی بولی
سیاسی حثیت	سلطنت
سلطان
'1060ء توں 1077ء	قتلمش
1303ء توں 1308ء	معسود دوم
تریخ
سلجوق سلطنت توں علیحدگی	1077ء
خاتمہ	1307ء

سلطنت روم تے نالدیاں ریاستاں سن 1200ء چ

سلطنت روم 1077ء توں 1307 تک اناطولیہ چ قائم رہن والی سلجوق ترک سلطنت سی جسدا دارالحکومت پہلے ازنک تے فیر قونیہ سی ۔ سلجوق سلطنت دے اک کمانڈر سلیمان بن قتلمش ، سلطان ملک شاہ اول دے اک دور دا رشتے دار تے سلجوقی سلطنت دے تخت دے اک دعوےدار، نے 1070ء لہندے اناطولیہ چ حکومت سمبھالی ۔ اس نے 1075ء چ بازنطینی شہر سکائیا (ازنک) تے نکومیڈیا (ازمت) فتح کیتے ۔ دو سال مگروں اس نے اپنے اک آزاد سلجوق ریاست دے سلطان ہون دا اعلان کیتا تے ازنک نوں اپنا راجگھر بنایا ۔

فائل:BurhanettinAkbasGevherNesibeKayseriTurkey.jpg

1204ء توں 1210ء وچکار قیسیری چ اساریا گئیا گوہر نصیبہ طبی مرکز

اپنے عروج دے ویلے سلطنت روم رومی سمندر دے ساحل تے انتالیا الانیا توں کالا سمندر دے ساحلاں تے سینوپ تک پھیلی ہوئی سی ۔ چڑھدے چ ایہہ سلطنت دوجیاں ترک ریاستآں نوں ہڑپ کردی ہوئی جھیل وان تک پہنچ گئی سی ۔ اسدی لہندی حد بحیرہ ایجیئن دے بوہےآں تے دنیزلی دے نیڑے سی ۔

سلجوقاں نے اس سلطنت نوں روم دا ناں اس لئی دتا کیونجے بازنطینی سلطنت توں کھوئے علاقےآں تے قائم کیتی گئی سی تے اسلام دے ابتدائی دور توں ای بازنطینی سلطنت نوں عربی بولی چ روم آکھیا جانا سی ۔ پرانیاں لہندیاں دستاویزاں چ اسنوں سلطنت قونیہ (یاں سلطنت اکونیئم) آکھیا جاندا سی ۔

سلطنت روم 12ویں صدی عیسوی دے اخیر تے 13ویں صدی عسیوی دے شروع اوس ویلے اپنے عروج تے پہنچی جدوں اسنے رومی سمندر تے کالا سمندر دے ساحلاں تے اہم بازنطینی بندرگاہاں تے مل ماریا ۔ اناطولیہ دے اندر سلجوقاں نے کاروان سرائے اسار کے اک ایسا نظام تشکیل دتا جس نال ایران تے وسطی ایشیا توں مال تجارت دی ، رومی سمندر دیاں بندگاہاں تک ترسیل آسان ہو گئی ۔ جداں جداں سلطنت ج خوشحالی آندی گئی اس نے چڑھدے دیاں ترک ریاستاں تے اک اک کر کے مل مارنا شروع کر تا ۔ سلطنت روم نے صلیبی جنگاں چ یورپ دے سعائی دیساں دے متحد لشکراں دا ڈٹ کے مقابلہ کیتا تے اینہاں نوں شکستاں تے شکستاں دتیاں پر ایہہ 1243ء چ منگولاں دی سلطنت تے چڑھائی توں سلطنت دی حفاظت نا کر سکے ۔ سلطنت روم منگول سلطنت دی باجگزار بن گئی ۔ سلطنت دے حکمراناں دیاں سلطنت دی وحدت نوں قائم رکھن دیاں ساریاں کوششاں دے باوجود ، 13ویں صدی عیسوی دے دوجے ادھ چ سلطنت نکھڑن لگ پئی تے 14ویں صدی عسوی دے پہلے دہاکے چ مکمل طور تے ختم ہو گئی ۔

اپنے وجود دے اخیرلے دہاکےآں چ سلجوق سلطنت روم دے علاقےآں چ کئی نکیاں نکیاں ریاستاں (بیلک) قائم ہو گیاں ،جنہاں چوں اک بیلک عثمان اوغلو سی ، جہڑا بعد چ یورپ ، افریقہ تے ایشیاء دے برآعظماں تے مشتمل جگ دی اک وڈی سلطنت سلطنت عثمانیہ دے طور تے 1924ء تک قائم رہی ۔

سلاجقۂ روم 1077ء تو‏ں 1307ء تک اناطولیہ وچ قائم رہنے والی اک سلطنت سی۔ اس سلطنت دے علاقے بازنطینی سلطنت دے مفتوحہ رومی علاقےآں اُتے مشتمل سن ۔

1070ء د‏‏ی دہائی وچ سلجوقی سلطنت دے عظیم حکمران ملک شاہ اول دے قریبی عزیز سلیمان ابن قتلمش نے مغربی اناطولیہ وچ قوت حاصل کرنا شروع د‏‏ی تے 1075ء وچ بازنطینی شہر نیسیا (موجودہ:ازنک) تے نکومیڈیا (موجودہ ازمت) فتح کر لئی۔ 1077ء وچ اس نے ملک شاہ دے مقابلے وچ خود نو‏‏ں سلطان قرار دے دتا تے نیسیا نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنا لیا۔ اس د‏ی مفتوحہ سر زمین نو‏‏ں روم کہیا جاندا سی اس لئی ایہ سلاحقۂ روم اکھوائے۔

سلطنت وسیع ہُندی رہی لیکن 1086ء وچ سلیمان نو‏‏ں شام دے سلجوق حکمران تتش اول نے انطاکیہ وچ قتل کر دتا تے اس دے بیٹے قلج ارسلان نو‏‏ں قیدی بنا لیا۔ 1092ء وچ ملک شاہ د‏‏ی وفات دے بعد قلج ارسلان رہائی پا گیا تے اپنے والد د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں بحال کردے ہوئے تمام علاقےآں نو‏‏ں دوبارہ فتح کيتا۔ بالآخر اسنو‏ں 1097ء وچ صلیبیاں دے ہتھو‏ں شکست ہوئے گئی جو فلسطین نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی اناطولیہ دے راستے جا رہے سن ۔ حالانکہ قلج ارسلان نے صلیبیاں نو‏‏ں کئی جنگاں وچ شکست دتی تے انہاں دے ابتدائی لشکراں نو‏‏ں نیست و نابود کيتا لیکن لکھاں دے عظیم لشکراں نو‏‏ں شکست دینا اس دے بس د‏‏ی گل نہ سی لیکن قلج د‏‏ی مزاحمت قرون وسطیٰ دے مسلماناں د‏‏ی ہمت و شجاعت د‏‏ی علامت اے تے ايس‏ے وجہ تو‏ں ترک قلج ارسلان دا ناں بہت احترام تو‏ں یاد کردے نيں۔

صلیبیاں دے ہتھو‏ں شکست دے بعد اناطولیہ دے کئی علاقےآں سلاجقہ دے ہتھ تو‏ں نکل گئے لیکن قلج ارسلان نے قونیہ دے گرد حکومت قائم رکھی۔ 1107ء وچ اس نے موصل فتح کيتا لیکن ايس‏ے سال اس دا انتقال ہوئے گیا۔

صلیبی جنگاں دے موقع اُتے بحیرۂ روم دے گرد واقع ملکاں دا اک نقشہ، سلاجقہ روم د‏‏ی سلطنت وی واضح اے

اس دے بعد کئی سال اس دے بیٹے تے انہاں د‏‏ی اولاداں د‏‏ی حریف اقوام دے نال کشمکش جاری رہی تے بالاخر 1190ء وچ تیسری صلیبی جنگ دے دوران جرمن دستےآں نے قونیہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے آرمینیائے کوچک د‏‏ی صلیبی ریاست قائم کر پائی۔

1194ء وچ سلجوقی سلطنت دے آخری چشم و چراغ طغرل سوم د‏‏ی وفات دے بعد سلاجقہ روم اس خاندان دے واحد نمائندے دے طور اُتے بچے۔ غیاث الدین کیخسرو اول نے 1205ء وچ قونیہ نو‏‏ں دوبارہ فتح کرکے خود نو‏‏ں سلطان قرار دتا۔ کیخسرو تے اس دے دو صاحبزادے عز الدین کیقاؤس تے عز الدین کیقباد اول دے دور وچ سلاجقہ روم اپنے عروج اُتے پہنچ گئے۔ کیخسرو د‏‏ی سب تو‏ں وڈی کامیابی 1207ء وچ بحیرۂ روم دے ساحل اُتے واقع انطالیہ د‏‏ی بندرگاہ اُتے قبضہ سی۔ کیخسرو نے شمال وچ سنوپ تے طربزون وی فتح کیتے لیکن 1218ء وچ حلب وچ صلاح الدین دے حق وچ اسنو‏ں ہتھیار سُٹن پئے۔ کیقباد نے 1221ء تو‏ں 1225ء دے دوران بحیرۂ روم دے ساحلاں تو‏ں بازنطینیاں دا خاتمہ کر دتا۔ 1225ء وچ اس نے بحیرۂ اسود دے پار کریمیا د‏‏ی جانب وی اک مہم بھیجی تے فتح حاصل کيتی۔

غیاث الدین کیخسرو دے دور وچ 1239ء وچ اک معروف مبلغ بابا اسحاق د‏‏ی زیر قیادت بغاوت ہوئے گئی تے تن سال دے اندر اندر سلطنت بدانتظامی دا شکار ہوئے گئی، کریمیا ہتھ تو‏ں نکل گیا تے ریاست تے افواج کمزور پڑ گئياں۔ لیکن اس تو‏ں وی وڈا خطرہ سلطنت دے سر اُتے منڈلا رہیا سی، ایہ منگولاں دا طوفان سی جو مشرق وسطیٰ نو‏‏ں روندتے ہوئے ہن اناطولیہ د‏‏ی طرف ودھ رہیا سی۔ پے در پے شکستاں دے بعد سلطان انطالیہ بھج گیا جتھ‏ے 1246ء وچ اس دا انتقال ہوئے گیا۔

سلطنت کئی ٹکڑےآں وچ تقسیم ہوئے گئی جنہاں اُتے منگولاں دے زیر انتظام کٹھ پتلی حکمران بیٹھے سن ۔ تے بالآخر سلجوقیاں د‏‏ی حکومت صرف قونیہ دے ارد گرد رہ گئی۔

1307ء وچ قرہ مانیاں نے غیاث الدین مسعود ثالث نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ہمیشہ دے لئی سلاجقہ روم دا خاتمہ کر دتا۔

سلاطین

سلطان	دورِ حکمرانی
قتلمش	1077ء تو‏ں 1086ء
سلیمان ابن قتلمش	1060ء تو‏ں 1077ء
داؤد قلج ارسلان اول	1092ء تو‏ں 1107ء
ملک شاہ	1107ء تو‏ں 1116ء
رکن الدین مسعود	1116ء تو‏ں 1156ء
عز الدین قلج ارسلان ثانی	1156ء تو‏ں 1192ء
غیاث الدین کیخسرو اول	1192ء تو‏ں 1196ء
سلیمان ثانی	1196ء تو‏ں 1204ء
قلج ارسلان ثالث	1204ء تو‏ں 1205ء
غیاث الدین کیخسرو اول (دوسری مرتبہ)	1205ء تو‏ں 1211ء
عز الدین کیکاوس اول	1211ء تو‏ں 1220ء
علاء الدین کیقباد اول	1220ء تو‏ں 1237ء
غیاث الدین کیخسرو ثانی	1237ء تو‏ں 1246ء
عز الدین کیکاوس ثانی	1246ء تو‏ں 1260ء
رکن الدین قلج ارسلان چہارم	1248ء تو‏ں 1265آ
علاء الدین کیقباد ثانی	1249ء تو‏ں 1257ء
غیاث الدین کیخسرو ثانی (دوسری مرتبہ)	1257ء تو‏ں 1259ء
غیاث الدین کیخسرو ثالث	1265ء تو‏ں 1282ء
غیاث الدین مسعود ثانی	1282ء تو‏ں 1284ء
علاء الدین کیقباد ثالث	1284ء
غیاث الدین مسعود ثانی (دوسری مرتبہ)	1284ء تو‏ں 1293ء
علاء الدین کیقباد ثالث (دوسری مرتبہ)	1293ء تو‏ں 1294ء
غیاث الدین مسعود ثانی (تیسری مرتبہ)	1294ء تو‏ں 1301ء
علاء الدین کیقباد ثالث (تیسری مرتبہ)	1301ء تو‏ں 1303ء
غیاث الدین مسعود ثانی (چوتھ‏ی مرتبہ)	1303ء تو‏ں 1307ء
غیاث الدین مسعود ثالث	1307ء

اناطولیا دیاں بیلکاں

رمضان اوغلو بیلیک

رمضان اوغلو ، اناطولیا دی ترک بیلک سی ، اسدا راجگڑھ ادانا سی تے چوکارووا دے علاقے تے اسدی حکومت سی ۔ ایہہ سلطنت روم دے زوال مگروں اوغوز ترک قبیلے رمضان اوغلو نے قائم کیتی سی ، جدوں اینہاں نے مصر دے مملوک سلطان ولوں 1375ء چ آرمینیا دی سیلیکیا بادشاہت نوں تباہ کیتا ۔

رمضان اوغلو نے 15ویں صدی عیسوی ج سلطنت عثمانیہ تے مملوکاں دے تعلقات چ وڈا کردار ادا کیتا ۔ 1512ء چ سلطان سلیم I دے مصر دے خلاف مہم چ اس بیلک نوں سلطنت عثمانیہ چ شامل کر لئیا ۔ رمضان اوغلو دے بے آں نے عثمانی سنجاک ادانہ دا انتظام موروثی طرز تے 1608ء تک سانبھئیا ۔ ایہہ ٹبر اج وی ترک معاشرے چ نمایاں اے ۔

چغتائی خانیت

خانان چغتائی
1225ء توں 1687ء
خانان چغتائی دا جھنڈا
خانان چغتائی سن 1300ء چ (ہرے رنگ چ)
راجگڑھ	آلمالیک ، قرشی
بولیاں	منگول ترک بولیاں
مذہب	پہلے شمانزم فیر اسلام
طرز حکومت	نیم منتخب بادشاہت ، بعد چ موروثی بادشاہت
خان
1225ء توں 1242ء	چغتائی خان
1388ء توں 1402ء	سلطان محمد
1681ء توں 1687ء	محمد امین خان
قنون ساز ادارہ	قرولتائی
تریخی ویلا	قرون وسطی دا اخیر
رقبہ	10 لکھ مربع کلومیٹر (1350ء)
کرنسی	30 درہم تے کبیک

خانان چغتائی اک منگول تے بعد چ لسانی طور تے ترک اثر آلی ریاست سی جہڑی چنگیز خان دے دوجے پتر چغتائی خان دے علاقےآں تے قائم ہوئی سی تے اسدے جانشیناں دی اس تے حکومت سی ۔

خانان چغتائی ت ے اسدے گونڈھی 13ویں صدی چ

شروع چ ایہہ منگول سلطنت دا حصہ سی تے بعد چ مکمل آزاد بن گئی ۔ 13ویں صدی عیسوی چ اپنے عروج تے ایہہ بحیرہ ارال دے دکھن چ آمو دریا توں ، اج دے منگولیا تے چین دی سرحد تے کوہ التائی تک پھیلی ہوئی سی ۔

ایہہ خانان کسے نا کسے شکل چ 1220ء توں 17ویں صدی عیسوی دے اخیر تک قائم رہی ، حالانکہ اس دا لہندا ادھا حصہ 1360ء دی دہائی چ امیر تیمور دے قبضے چ چلا گئیا سی ۔ خانان دا چڑھدا ادھا حصہ چغتائی خاناں دے اقتدار چ رہئیا جہڑے تیمور دے جانشیناں نال کدی اتحادی تے کدی جنگ چ ہندے ۔ اخیر 17ویں صدی چ خانان چغتائی دا باقی حصہ وی اپاق خوجہ حکومت دے کول چلا گئیا ، جہڑے چڑھدے ترکستان چ زونگار تے مانچو سرداراں دی حکمرانی چ حکومت کردے سن ۔

چغتائی دا مطلب منگولی بولی چ قوم یاں ملک اے ۔

قیام

چنگیز خان دی سلطنت اسدے تیجے پتر اوگدائی خان جہڑا "وڈا خان" کہلاندا سی ، نوں ملی ۔ جسدے اپنے علاقے جھیل بالکش توں منگولیا تک سن ۔ سبتوں نکے پتر تولی خان نوں اتلے منگولیا دے آبائی علاقے ملے ۔ دوجے پتر چغتائی خان نوں اج دے ازبکستان چ آمو دریا تے سیر دریا دے وچکار ماوراء النہر دے علاقے تے کاشغر دے دوالے دے علاقے ملے ۔ اسنے آلمالک نوں اپنا راجگھر بنائیا جہڑا اج دے اتلے لہندے چین چ کولجا شہر اے ۔ وراثتی مسئلےآں دے علاوہ منگول سلطنت نوں اپنے تے اپنی رعایا جہڑ زیادہ تر ترک مسلمان سن دے وچکار ثقافتی تے نسلی فرق توں خطرہ سی ۔

جدوں اوگدائی خان پورے چین نوں فتح کرن دے اپنے خواب نوں پورا کیتے بغیر مر گئیا تے اسدے پتر گویوک نوں مکمل جانشینی نا لبھی تے اوگدائی دے مرن دے بعد پنچ سال تک حکومت اسدی بیوی توریجن دے ہتھ چ رہی ۔ اس جانشینی دی منظوری قرولتائی چ ہوئی تے اسدا حسب ضابطہ جشن وی منائیا گئیا پو اس چ سلطنت طلائی اردو دے آزاد خیال خان باتو خان نے شرکت نئیں کیتی ۔ گویوک دے مرن دے بعد باتو نے بیرک نوں گھلئیا جسنے تولی خان دی بیواہ نال مل کے اگلی قرولتائی (1253ء چ) اوگدائی دی نسل دی بجائے تولی دے پتر مونگیک ، جہڑا نسطوری عیسائیت نوں پسند کردا سی ، نوں اقتدار دوا دتا ۔ اوگدائی الس ختم ہو گئیا ۔